Świątynia należy do najstarszych i najcenniejszych zabytków naszego miasta i powiatu, szczęśliwie, dzięki wysiłkom wielu pokoleń, przetrwała do naszych czasów w dobrej kondycji.

Kościół parafialny stanął w północno-wschodniej części miasta, między rynkiem a zamkiem. Początki budowli odnajdujemy w XIII w. - wówczas to powstała tu zapewne niewielka świątynia drewniana pod wezwaniem św. Piotra i Pawła. Parafię hojnie uposażył w roku 1379 książę Henryk głogowski w osiem łanów roli, młyn, pół Borowa i daniny.

W XV wieku w miejscu drewnianego kościółka wybudowano okazałą, ceglaną farę. Zmieniło się także wezwanie, odtąd patronem staje się św. Michał Archanioł. Trzynawowa hala z pięciobocznie zamkniętym prezbiterium i obejściem przetrwała do czasu wielkiego pożaru, który w 1541 roku strawił dużą cześć miasta, uszkadzając najważniejsze budowle miejskie w tym kościół. Dość szybko jednak przystąpiono do odbudowy, która w konsekwencji okazała się rozbudową. Kościół bowiem powiększono o czwarta nawę od północy i rząd kaplic dobudowanych od południa. Od zachodu stanęła masywna wieża, na której zamontowany został zegar oraz zespół trzech dzwonów. We wnętrzu, nawy nakryto sklepieniem sieciowym symbolizującym sieć św. Piotra. Powiększenie kościoła dało efekt przestrzeni pięcionawowej, ponadto wysokie poprowadzenie arkad ostrołukowych komunikujących nawy pogłębiło centralizację wnętrza. Rozbudowa prowadzona była w czasach kiedy do Świebodzina dotarła myśl Lutra, a kościół był w posiadaniu protestantów. W burzliwych czasach kontrreformacji świątynia przechodziła to w ręce katolików, to protestantów. Ostatecznie w 1651 r. na stałe kościół przejęli katolicy. Odtąd nie należał już do diecezji poznańskiej, lecz wrocławskiej.

Pożar w XVII w. uszkodził wieżę kościoła, która nie została już odbudowana.

Ważnym okresem dla naszej budowli był wiek XIX. Świebodzin liczył wówczas 5300 mieszkańców z czego tylko 823 było katolikami. Ciężar utrzymania kościoła był duży, nie dziwi zatem fakt, że w połowie wieku kościół był w nienajlepszym stanie technicznym, z będącą w ruinie wieżą. Jednocześnie biskup wrocławski Förster rozpoczął akcję umacniana wpływów katolickich w protestanckiej Brandenburgii. Dlatego też skierował do Świebodzina energicznego i dynamicznego proboszcza Künzera, który w latach 1855-1856 sprawnie przeprowadził gruntowny remont świątyni. Do współpracy zaprosił mistrza A. Langera z Wrocławia, autora planów kompleksowej renowacji kościoła. Pozostawił on zasadniczy korpus budowli bez zmian, przebudował jednak znacznie elewację frontową, wznosząc na zakończeniu naw strzeliste szczyty, pośrodku ze ślepym maswerkiem ujętym dwiema strzelistymi wieżyczkami. Ponieważ wieża została całkowicie rozebrana, ten wspaniały szczyt działa zgodnie z intencją twórcy jako substytut wieży. Od zachodu stanęła także kruchta poprzedzająca wejście, lecz już nie o tak strzelistych proporcjach. W trakcie tej renowacji odnowiono również wnętrze, do którego zaprojektowano ołtarz, ambonę i ławki w stylu neogotyckim.

Kościół w dobrym stanie przetrwał do początku XX wieku jednak już w latach 30-tych był mocno zaniedbany i wymagał odnowienia. Remont w latach 1932-37 nie wniósł nowych elementów do architektury kościoła, uproszczono jedynie nieco formy szczytu zachodniego. Renowacji poddano późnogotycki tryptyk św. Anny, który następnie umieszczono w ołtarzu głównym, wieńcząc go barokową figurą św. Michała. Taki układ przetrwał do dziś, choć jeszcze do niedawna środkową kwaterę ołtarza zastępowała kopia obrazu Matki Boskiej Ostrobramskiej, obecnie przeniesiona do ołtarza bocznego.

Pochodzenie zabytku (ołtarz główny) i jego kolejne losy są trudne do odtworzenia. Literatura podaje, że ołtarz jest dziełem mistrzów frankfurckich z 1556 r. Na podstawie badań można stwierdzić, że jest on kompilacją trzech stylów: gotyku, manieryzmu i baroku.

Gotyckie są płaskorzeźby, manierystyczne obrazy i konstrukcja ołtarza, barokowa jest rzeźba św. Michała Archanioła ze zwieńczenia ołtarza. Płaskorzeźby wykazują bardzo wysoki poziom artystyczny i mogą być porównywane z najlepszą produkcją rzeźbiarską w Europie (np. Wita Stwosza - przyp. red.).

Konserwacja ołtarza jest niezwykle pracochłonna i obejmuje wiele etapów, m.in. zdejmowanie pociemniałych lakierów, uzupełnianie ubytków w warstwie farb, srebrzeń i złoceń. Po konserwacji ołtarz odzyska swój pierwotny blask.

Ołtarz jest pentaptykiem (pięć części), posiada parę skrzydeł stałych i parę skrzydeł ruchomych oraz część środkową - główne przedstawienie to Wielka Rodzina Maryi. Na skrzydłach bocznych są przedstawione postacie świętych: św. Marcin, św. Augustyn, św. Andrzej i św. Roch.

Ołtarz jest drewniany. Wszystkie płaskorzeźby wyrzeźbiono w drzewie lipowym, a następnie pozłocono, posrebrzono i pomalowano farbami temperowymi. W niektórych miejscach zachowały się bardzo dobrze.

Zniszczone drzewo, uszkodzone przez owady (kołatki) wymagało szybkiej interwencji konserwatorskiej. Rzeźbom groziły bezpowrotne uszkodzenia, a znaczne ubytki w partiach złoceń, czyniły je nieczytelnymi.

Znana z literatury ostatnia konserwacja miała miejsce w Charlotenburgu w latach 1931-1936. Po tej konserwacji ołtarz stanął w prezbiterium kościoła i stoi tam do dnia dzisiejszego.

Obecne prace konserwatorskie prowadzi konserwator Elżbieta Basiul, pracownik naukowy Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu (jest to najlepsza pracownia konserwatorska w kraju -przyp. red.).

Jaśniejąca pełnym blaskiem, wspaniale odnowiona "Ostatnia Wieczerza" w kościele św. Michała Archanioła

Konserwacja płaskorzeźby "Wielka Rodzina Maryi" została nagrodzona na wystawie artystyczno-konserwatorskiej w Toruniu w 1999 r. Wystawę konkursową zorganizował Związek Polskich Artystów Plastyków w Toruniu.

Część środkowa pentaptyku: św. Anna Samotnica

Mieszkańcy Świebodzina mogą być dumni z posiadania tak wspaniałego zabytku, jakim jest ołtarz. Jest on niewątpliwie ozdobą kościoła i miasta. Zabytek ten jest najpiękniejszy z tych wszystkich, jakie przeszły przez moją pracownię konserwatorską.

Źródło: rękopis ze zbiorów Muzeum Regionalnego w Świebodzinie; tłumaczenie Włodzimierz Zarzycki

[1] Knobelsdorffowie pełnili w latach 1540-1674 funkcje starostów okręgu i komendantów (kapitanów) zamku; wymarli bezpotomnie; ich krypta w podziemiach kościoła św. Michała była zamurowana i zapomniana; w 1921 roku odkryto ją przypadkowo wraz z 16 trumnami członków tej rodziny
[2] redemptorysta - członek katolickiego zgromadzenia zakonnego, prowadzącego głównie misje parafialne i rekolekcje
[3] obecnie Wrocław-Dąbie
[4] końcówka nazwiska niepewna - w oryginale nieczytelne poprawki
[5] dyrygent i przodownik chóru kościelnego
[6] obecnie ul. Żymierskiego
[7] Hans-Kurt Stadthagen (Stadthaagen) był burmistrzem Świebodzina w latach 1899-1923
[8] prawdopodobnie pomyłka piszącego - powinno być 27 września (21=27)
[9] Max Pietschke - znany w początkach XX wieku świebodziński kupiec, mający początkowo sklep w rynku

Źródło: "Schwiebuser Zeitung" z 26 sierpnia 1921 roku; tłumaczenie Marek Nowacki

[1] Paul Sabisch - proboszcz parafii św. Michała w latach 1914-1932

Źródło: "Schwiebuser Zeitung" z 27 sierpnia 1921 roku; tłumaczenie Marek Nowacki

[1] mowa o siostrach boromeuszkach, które od końca XIX wieku prowadziły szpital i przytułek św. Józefa, połączony następnie w jeden kompleks z zamkiem
[2] tzn. von Knobelsdorffów
[3] Paul Sabisch
[4] napis niewyraźny - możliwość odczytania daty dziennej zarówno jako "10", jak i "13" listopada