Osadnictwo s³owiañskie
Osiedlenie siê na naszym terytorium S³owian poprzedza³ okres dominacji w ca³ej Europie ¦rodkowej osadnictwa germañskiego, znanego w p³d. Skandynawii ju¿ od ok. V wieku p.n.e. Ekspansja Germanów rozpoczê³a siê jeszcze w II wieku p.n.e., kiedy Cymbrowie dotarli do p³n. Italii. Nastêpnie ró¿ne plemiona germañskie na trwale do II wieku n.e. opanowa³y tereny od Renu. po Odrê i Wis³ê oraz Dunaj. Miêdzy innymi obszar ¦rodkowego Nadodrza i jego zaplecze zajêli Burgundowie i Swebowie. Kolejna wêdrówka rozpoczê³a siê od Gotów i Gepidów znad Morza Ba³tyckiego nad Morze Czarne (k. II w.), które to plemiona i stopniowo ich s±siadów popchnê³a na zachód ekspansja Hunów w 375 roku, rozpoczynaj±c wielk± wêdrówkê ludów", w zasadzie w wiêkszo¶ci germañskich (Strzelczyk 1984; M±czyñska 1996). Powsta³± w ten sposób pustkê osadnicz± w Europie ¦rodkowej, drog± czê¶ciowo znad Dunaju, zajêli w VI wieku S³owianie. Na pó³noc od Karpat, w zwi±zku z istnieniem od II po³owy VI wieku nad ¶rodkowym Dunajem pañstwa awarskiego, S³owianie docierali powoli i pierwsze ¶lady ich osadnictwa z prze³omu VI/VII wieku s± tu raczej nieliczne. Na naszym terenie istotny wp³yw na wczesn± kulturê s³owiañsk± mia³y pozosta³o¶ci tradycji pó¼norzymskich (God³owski 1985; Parczewski 1988).
Rêkoje¶æ wczesno¶redniowiecznego miecza z Nowej Wioski
Najstarsze ¶lady osadnictwa s³owiañskiego w okolicy ¦wiebodzina odnotowano w Nowym Dworku. Znajdowa³a siê tam pó³obronna osada z VI/VII wieku oraz szereg stanowisk otwartych z koñca VI wieku i pó¼niejszych. Szczególnie interesuj±ce jest st. 7 zwi±zane z pierwsz± faz± szerszej penetracji S³owian na tereny na pó³noc od Karpat (D±browski 1972-79). Kolejny okres to liczne punkty osadnicze g³ównie w dolinach rzek i jezior, m. in. z ubogo zdobion± ceramik± tzw. gór± obtaczan± i po¶wiadczone kontakty z krêgiem merowiñskim. Na te ostatnie wskazuj± znaleziska charakterystycznych, haczykowatych ostróg ¿elaznych z Niesulic i Nowego Dworku oraz ¿elaznego grotu w³óczni z inkrustacj± z okolic ¦wiebodzina. Po¶rednikami w wymianie i wzajemnych kontaktach by³y zapewne zachodnie ugrupowania s³owiañskie, po³±czone pó¼niej w zwi±zki plemion wieleckich i serbskich (¯ak 1988).
W VIII wieku i na pocz±tku wieku IX powstaj± organizacje wczesnoplemienne oparte na wiêzi terytorialnej. Dla naszego obszaru jedn± z nich okre¶la siê jako strefê kulturow± Tornow-Klenica. ¶wiadectwo bli¿ej nieznanego zwi±zku plemiennego, o zmiennej i niestabilnej strukturze, pozostaj±cego pod wp³ywem oddzia³ywañ karoliñskich {Kumatowska 2000). Jego sk³adnikami by³y niewielkie kompleksy osadnicze z centrum w postaci umocnionego grodu (np. Grodziszcze, Myszêcin, Sk±pe). Z najbli¿szej okolicy ¦wiebodzina znamy równie¿ przynajmniej trzy osady otwarte z tego czasu, w tym jedna zlokalizowan± w granicach obecnego miasta (zob. ni¿ej}. Linia obrzañska. wyznaczaj±ca pierwotn± granicê Pañstwa Polan, zosta³a wzmocniona w X wieku grodami typu Wilenko i D±brówka Ma³a. Czasami traktuje siê je jednak jako elementy schy³kowej fazy grupy Tornow-Klenica albo ¶lady obecno¶ci domniemanego „plemienia ¶rodkowoobrzañskiego" (Ko³odziejski 1966; Kurnatowski 1968).
Osadnictwo grodowe czê¶ciowo zanika wraz i ekspansj± Polan ku Odrze w po³owie X wieku, ale nadal funkcjonuj± tu dawne osady otwarte i przynajmniej dwa grody - w Grodziszczu (do XII w.) i w Sk±pem (do po³. XI w.), pe³ni±c w nowym pañstwie rolê centrów okrêgów grodowych szczebla lokalnego, o bli¿ej nieznanej funkcji, powi±zanych prawdopodobnie z o¶rodkiem miêdzyrzeckim (Kurnatowska 1984). Znaleziska lu¼ne potwierdzaj± tak¿e wówczas kontakty z Zachodem. Reprezentatywny jest tu miecz ¿elazny typu S wg J. Petersena wydobyty w 1944 roku z bagna ko³o Nowej Wioski, który na g³owni mia³ napis „Ulfberth" w majuskule karoliñskiej, okre¶laj±cy jego wytwórcê. To szeroko interpretowane odkrycie dowodzi handlu, a przynajmniej zwi±zków kulturowych z obszarem nadreñskim w II po³owie X wieku, prawdopodobnie na szlaku wiod±cym przez Magdeburg (¯ak 1960; Muller-Wille 1972). Innym ¶ladem zachodniego i po³udniowego kierunku zainteresowañ nowego pañstwa jest skarb monet srebrnych sasko-niemieckich, czeskich i wêgierskich, odkryty przypadkowo w roku 1871 w okolicy Go¶cikowa, a zaliczany do tzw. grupy 8, czyli pochodz±cy z lat 970-1070 (Malinowska 1970).
Okres piastowski
Panowanie pierwszych Piastów doprowadzi³o do powstania w otoczeniu pó¼niejszego ¦wiebodzina dwóch silnych o¶rodków w³adzy - Krosna i Miêdzyrzecza, ich dominacji przez okres prawie 200 lat oraz zniwelowania dawnych odrêbno¶ci, a nawet regresu na niektórych terenach (np. Rów Brójecki). Obszar ¶wiebodziñski pozostawa³ wówczas poza zasiêgiem wa¿nych szlaków komunikacyjno-handlowych (szlak lubusko-poznañski, szlak kro¶nieñski), a liczniejsze osadnictwo koncentrowa³o siê wokó³ lokalnego po³±czenia miêdzy Krosnem i Miêdzyrzeczem (Sk±pe, O³obok, Lubrza, Nowy Dworek) (Nowakowa 1951; Weymann 1953; Wêdzki 1987). Pewne o¿ywienie w kolonizacji wiejskiej widaæ tutaj dopiero w 2 pó³. XII i pocz±tkach XIII wieku (do roku 1260 znanych jest ju¿ ok. 25 osad - zob. £osiñska, Kurnatowski 1967; por. Zdanowicz 1985).
Pozosta³o¶ci umocnionej siedziby Wezenborgów w Lubrzy
Niekorzystnym czynnikiem rozwoju politycznego sta³ siê, zapocz±tkowany w 1 po³. XII wieku, okres rozbicia dzielnicowego, powoduj±cy stopniowe s³abniêcie w³adztwa wielkopolskiego i wzrost wp³ywów ¶l±skich. Baz± dla tych ostatnich by³o, przynajmniej od 2 po³. XII wieku, Krosno (Muszyñski 1972). Czasy Henryka Brodatego to zmienny okres wspó³pracy i rywalizacji z ks. wielkopolskimi W³adys³awem Laskonogim i W³adys³awem Odonicem (Boras 1993), co w przeci±gu l po³. XIII wieku doprowadzi³o do trwa³ego podzia³u dotychczas jednolitego terytorium ¶wiebodziñskiego na dwie wyra¼ne strefy wp³ywów (linia Lubrza - O³obok - Smardzewo): pó³nocn±-wielkopolsk±, pozostaj±c± w sferze oddzia³ywañ kasztelanii w Miêdzyrzeczu i Zb±szyniu oraz po³udniow±-¶l±sk±, kontrolowan± przez silny o¶rodek kro¶nieñski (Krosno zreszt± czasowo w 2 po³. XIII w. by³o kilkakrotnie zastawem brandenburskim). Znamienna jest wczesna przynale¿no¶æ do ¦l±ska obszaru sulechowskiego, byæ mo¿e ju¿ od po³owy XIII wieku i zlokalizowanie w jego centrum nowej warowni ¶l±skiej (Sulechów - po 1312 r.; zob. Wêdzki 1970; por. Szczepaniak 1958). Pod koniec XIII wieku nawet czê¶æ pó³nocna terytorium ¶wiebodziñskiego wraz ze Zb±szyniem, na mocy uk³adu w Krzywiniu (l296 - KDW 745), zosta³a w³±czona w obrêb ¶l±skiego w³adztwa ks. g³ogowskiego. Linia g³ówna zainteresowania czynników wielkopolskich koncentrowa³a siê zatem w 2 po³. XIII wieku w strefie obrzañskiej (Baszkiewicz 1954), chocia¿ nadal z obszarem ¶wiebodziñskim zwi±zane by³y si³y polityczne np. kasztelanii zb±szyñskiej, posiadaj±ce tu swoje maj±tki prywatne. W¶ród wielkopolskich rodów rycerskich z XIII wieku posiad³o¶ci na naszym terytorium mieli: Pomianowie (Go¶cikowo), Porajowie-Ró¿yce (Staropole), Rawiczowie (Sarnowo), Leszczyce (Rusinów, Brudzewo), Samsonowie-Watowie (Grodziszcze, Wityñ), Jelenie-Ma³kowie (Smardzewo), Orle-Saszory (Opalewo) i Dryjowie (Lubrza, Szczaniec). jednak pod koniec XIII wieku czê¶æ nadañ i zmian w³asno¶ciowych dotyczy³a ju¿ rodów ¶l±skich lub ¶l±sko-³u¿yckich (Schmolcke, Seidlitz,
Stentzsch, Nebelschutz, Wezenborg). Oprócz wielkopolskiej w³asno¶ci rycerskiej os³ab³o tak¿e w³adztwo ksi±¿êce i biskupie, rozwija³a siê natomiast sieæ parafialna diecezji poznañskiej i w³asno¶æ klasztorna (wielkopolska - cystersi z Parady¿a i Obry; ¶l±ska - cysterki z Trzebnicy). Zmianom w³asno¶ciowym i politycznym towarzyszy³a reorientacja szlaków komunikacyjno-handlowych na linii pó³noc-po³udnie (szlak g³ogowski), kolonizacja terenów nie zasiedlonych, czê¶ciowo w oparciu o nowy typ gospodarki czynszowej oraz przemiany prawnokulturowe. Wiêkszo¶æ tych procesów inspirowanych by³o przez stale rosn±ce wp³ywy ¶l±skie. O przekszta³ceniach w kierunku g³êbokiej feudalizacji opartej na wzorcach zachodnich ¶wiadczy³y m.in. nowe, silnie umocnione siedziby w³asno¶ci rycerskiej (Niesulice - k. XIII w., Lubrza, Wityñ - pocz. XIV w.) (Kurnatowska, £osiñska 1996; Dobrindt 1941).
Oprócz si³ ¶l±skich istotn± pozycjê od po³owy XIII w. (1249) uzyska³a na tym terenie Marchia Brandenburska, realizuj±ca stopniowo swoje plany ekspansji militarnej ku ziemiom zachodniej Wielkopolski. Sukcesy Marchii na wschód od £agowa nie by³y pocz±tkowo znacz±ce i dopiero wspomniany uk³ad w Krzywiniu doprowadzi³ do czasowych zmian politycznych, kiedy to margrabiowie, w porozumieniu z ks. g³ogowskim Henrykiem III w zamian za czê¶æ kasztelanii zb±szyñskiej, zajêli Miêdzyrzecz i obszar kasztelanii miêdzyrzeckiej (D³ugopolski 1951; por. równie¿ wymowne znaleziska monet brandenburskich - Kubiak 1998). Opanowali równie¿ pó¼niej Krosno i ¯agañ. Zostali ostatecznie wyparci z okolic Miêdzyrzecza przez wojska W³adys³awa £okietka w latach 1322-1326. Syn £okietka, ks. Kazimierz odzyska³ równie¿ Zb±szyñ w roku 1332, podczas walk z ks. ¿agañskim Henrykiem IV, umacniaj±c na trwa³e granicê Wielkopolski na linii obrzañskiej (Olejnik 1970; Kajzer 1993).
Sygnalizowana tu przynale¿no¶æ obszaru ¶wiebodziñskiego w 2 pó³. XIII wieku do Wielkopolski jest czêsto kwestionowana, podobnie jak jego ³±czno¶æ od prze³omu XIII/XIV wieku z ks. g³ogowskim. S±dzi siê mianowicie, ¿e to w gruncie rzeczy niewielkie terytorium (ok. 400 km kw.) ju¿ wcze¶niej nale¿a³o do ¦l±ska (np. Ptak 1991), a nastêpnie do Brandenburgii (np. Wêdzki 1970). Czasem podkre¶la siê jednak krótkotrwa³o¶æ w³adzy Brandenburczyków (Jurek 1993) lub jej nieformalny charakter (Korcz 1985; np. obecno¶æ rycerstwa brandenburskiego w trakcie czynno¶ci prawnych dotycz±cych ¶l±skich okolic ¦wiebodzina -1302). W ¶wietle szczegó³owych danych historycznych wydaje siê to byæ pewnym niedopatrzeniem lub nawet pomy³k±. Dla pierwszego okresu przytoczyæ nale¿y znane dokumentowe regulacje prawne z lat 1255 (Przemys³ l), 1259 i 1262 (Boles³aw) oraz 1280 i 1286 (Przemys³ II), w których zatwierdzaj±cymi byli ksi±¿êta wielkopolscy. Podobnie kariery urzêdnicze na tym terenie odnosi³y siê do rycerstwa wielkopolskiego, a dostojnicy ¶l±scy zjawili siê tu dopiero wraz z ks. Henrykiem III. W okresie nastêpnym natomiast postanowienia margrabiów dotyczy³y wy³±cznie obszaru miêdzyrzeckiego (np. 1297,1299,1315,1316), a na naszym w³adzê w tym zakresie sprawowali ks. g³ogowscy (np. 1304, 1312). Podkre¶la to równie¿ analiza innych dokumentów z lat 1296-1306 (np. 1301 -¶wiadkowie z obszaru sulechowskiego; 1302 - Bogusz Wezenborg, bliski i lojalny stronnik Henryka III) oraz pó¼niejszych (np. 1311 - Gerhard z Przyprostyni herbu Doliwa w Staropolu).
Zatem najpierw (do 1296 r.) by³o to terytorium wy³±cznie wielkopolskie, a nastêpnie {po 1296 r.) wy³±cznie ¶l±skie, a strefa wp³ywów brandenburskich nie przekroczy³a na po³udniu nawet po roku 1314 (wycofanie siê ks. g³ogowskich z Wielkopolski), ze wzglêdu na ówczesny sojusz ¶l±sko-brandenburski, linii Staropole - Go¶cikowo - Bukowiec. W³adcy g³ogowscy umocnili siê wtedy dodatkowo na granicznej linii obrzañskiej (Trzciel, Zb±szyñ, Babimost) dziêki „zdradzie" wielkopolskiego rodu Jeleni-Ma³ków z lat 1313-14 (Rymar 1979).
Wczesna osada i gród piastowski w ¦wiebodzinie
Miejsce, w którym lokalizujemy wczesn± osadê s³owiañsk± i grodzisko z czasów piastowskich zosta³o przypadkowo odkryte w roku 1986 i rozpoznane powierzchniowo w latach 1986-87. Badania archeologiczne przeprowadzono tutaj w sezonach 1988-91 i 1995. Za³o¿ono liniowy przekop, ods³aniaj±c zarówno fragment strony zewnêtrznej, umocnienia, jak i czê¶æ wnêtrza obiektu. Stanowisko po³o¿one jest na niewielkim wyniesieniu sandrowym wchodz±cym od pó³nocy w pierwotn± dolinê rzeczki P³awnicy, ok. 0,75 km na pó³nocny-zachód od centrum obecnego miasta (Nowacki 1996).
Fragment zdobionego naczynia z osady w ¦wiebodzinie i groty be³tów kuszy z grodziska piastowskiego w ¦wiebodzinie (rys. E. D±browski)
Badania wykaza³y, ¿e punkt ten zasiedlony by³o dwukrotnie: przed X w. i w okresie rozwiniêtego wczesnego ¶redniowiecza. Pocz±tkowo by³a to osada otwarta z materia³em zabytkowym typowym dla wspólnoty Tornow-Klenica (ceramika, metale). Du¿a intensywno¶æ tego materia³u, g³ównie ceramiki, sugeruje d³ugotrwa³e funkcjonowanie, raczej w pó¼nym okresu rozwoju tej wspólnoty. Nie znamy jej zasiêgu, a nawet ewentualnych konstrukcji zabudowy, zwykle w tym okresie pó³ziemiankowej. Jedynym odkrytym, trwa³ym elementem rozplanowania by³o palenisko z intencjonalnie u³o¿onych kamieni.
Nastêpnie, w pocz±tkach XII wzniesiono tu gród owalnego kszta³tu o ¶rednicy 80 i 120 m. otoczony nasypem kamienno-ziemnym szeroko¶ci u podstawy 8,5 m, posadowiony na drewnianej konstrukcji przek³adkowej, datowanej na lata ok. 1134-38. W partiach górnych nasypu zanotowano obecno¶æ spalonych naziemnych umocnieñ z drewna, których ostatnia przebudowa mia³a miejsce ok. 1254-61 roku (Kara. Kr±piec 2000). Ni¿sze partie wykazywa³y ¶lady kilkakrotnego niszczenia i odbudowywania. Nasyp otacza³a fosa g³êboko¶ci ok. l m i szeroko¶ci 4-6 m, zalewana okresowo przez podnosz±ce siê wody zabagnionego terenu od po³udnia. Odciêto ni± równie¿ sztucznie, s³abo izolowan±, czê¶æ pó³nocn± wyniesienia. Ca³y obiekt sp³on±³ w po¿arze w XIII w. i nie zosta³ ju¿ pó¼niej na trwa³e zasiedlony, podobnie jak le¿±ca w pobli¿u osada; zachowa³y siê jedynie ¶lady krótkotrwa³ego pobytu ma³ej grupy bezpo¶rednio po zniszczeniu obiektu. W czasach nowo¿ytnych zosta³ on dodatkowo zniwelowany na cele rolnicze. Interesuj±cy jest materia³ zabytkowy z XIII wieku, ¶wiadcz±cy o walkach (np. groty be³tów kuszy) oraz wp³ywach brandenburskich (moneta) (Informator Archeologiczny 1988-90,1995).
W interpretacji historycznej budowê pierwszego za³o¿enia grodowego mo¿emy wi±zaæ z czasami Boles³awa Krzywoustego i jego zabiegami wzmocnienia obronno¶ci tej czê¶ci kraju po wyprawie cesarza Henryka V z roku 1109 i walkach z ks. Czech Sobies³awem w latach 1132-34 (Dzieje Polski ¶redniowiecznej 1995). Potwierdza to równie¿ „Kronika polska" Galla Anonima (ks. III, 18). Dzia³alno¶æ Krzywoustego na tym polu wieñczy ostatecznie reforma podzia³u terytorialno-grodowego Polski zachodniej (Polska Pierwszych Piastów 1968). Gród móg³ siê znale¼æ nastêpnie na trasie przemarszu cesarza Fryderyka Barbarossy w roku 1157 (Kurnatowski, Nalepa 1961). W czasach Henryka Brodatego dokonano jego przebudowy, prawdopodobnie wówczas kiedy ten pretendent do korony polskiej zaj±³ zachodni± czê¶æ Wielkopolski (1233-34) (Zientara 1997). Charakter „¶l±ski" nosz± zw³aszcza typowe umocnienia w postaci kamiennoziemnego nasypu wa³u obronnego.
Najbardziej interesuj±co przedstawia siê jednak kontekst historyczny upadku znaczenia grodu w 2 po³owie XIII w. Najpewniej po roku 1254 ponownie wzmocni³ to miejsce ks. Przemys³ l jako gród graniczny od strony ks. g³ogowskiego i w pobli¿u posiad³o¶ci brandenburskich. Co prawda niebezpieczeñstwo z tej pierwszej strony Wielkopolsce nie grozi³o w zwi±zku z sojuszem z ks. Konradem, ale zagro¿enie od zachodu by³o zupe³nie realne. Mianowicie ju¿ w roku 1251 oddzia³ brandenburski z Lubusza zaj±³ niespodziewanie kasztelañski Zb±szyñ. który osobi¶cie energiczn± akcj± odzyska³ sam ks. Przemys³ (Kronika wielkopolska 95). W roku 1269 z kolei mia³y miejsce wzajemne najazdy ks. Boles³awa Pobo¿nego i margrabiego Ottona, podczas których Brandenburczyk zniszczy³ gród w Miêdzyrzeczu i prawdopodobnie interesuj±cy nas w ¦wiebodzinie (Kurnatowski, Nalepa 1961). Wskazuj± na to zarówno koñcowe daty z analiz spalonego drewna, ¶lady walk, moneta brandenburska, jak i informacje z „Kroniki wielkopolskiej" (157). Zatem nieznany z nazwy gród, pozostaj±cy w dyspozycji ksiêcia (regale grodowe), zakoñczy³ swoj± egzystencjê na d³ugo przedtem zanim us³yszeli¶my po raz pierwszy o „¦wiebodzinie". Choæ trudno powi±zaæ bezpo¶rednio ów gród z pocz±tkami miasta, to warto podkre¶liæ, ¿e wykorzystywa³ on, podobnie jak pó¼niejsza osada i o¶rodek miejski, dogodno¶æ dolinnego po³o¿enia i odpowiednie warunki komunikacyjne, prawdopodobnie na szlaku do Krosna, a jego orientacja wskazuje na zwi±zki z o¶rodkiem miêdzyrzeckim. Wcze¶niej, w przeci±gu XII w., pozbawi³ on dotychczasowej pozycji gród w Grodziszczu, po³o¿ony nieco na uboczu szlaku z Miêdzyrzecza do Krosna (D±browski 1975).
Osada ¶redniowieczna, miasto i zamek
Za jeden z najstarszych punktów osadniczych w mie¶cie uwa¿ane jest tzw. wyniesienie zamkowe („kêpa zamkowa"). Podania i stare ujêcia historyczne wskazywa³y na rok 1228 jako datê budowy w tym miejscu zamku i wi±za³y go z dzia³alno¶ci±, nie notowanego w ¦wiebodzinie, zakonu krzy¿ackiego (Knispel 1765; por. Zerndt 1909). By³a to prawdopodobnie reminiscencja znanych rz±dów joannickich na zamku w po³owie XV wieku (1435-1467).
O skromnych pocz±tkach tego obiektu jeszcze w XIV wieku wiemy na podstawie badañ archeologicznych z roku 1933 (Hilscher 1935) oraz pó¼niejszych - z roku 1986 (Tuszyñski 1986). Wzgórze zamkowe przebadano wówczas metod± wierceñ, zak³adaj±c siatkê odwiertów zarówno na zewn±trz obecnej zabudowy, jak i w jej wnêtrzu (piwnice, dziedziniec). Z obu rozpoznañ wynika, ¿e na prze³omie XIII i XIV wieku zasiedlenie kêpy zamkowej by³o ubogie (nieliczna ceramika oraz fragmenty konstrukcji drewnianych) i nie siêga³o swoj± genez± zbytnio w wiek XIII. Z du¿± intensywno¶ci± warstw i bogactwem materia³u zabytkowego mamy do czynienia dopiero w zaawansowanym odcinku wieku XIV. Sadziæ mo¿na, ¿e pocz±tkowo wyniesienie by³o fragmentem niewielkiej, rolniczej osady otwartej, powi±zanej z eksploatacj± zasobów pobliskiego jeziora (rybie o¶ci i ³uski), rozwijaj±cej siê nastêpnie intensywnie w zwi±zku z biegn±cym w pobli¿u nowym szlakiem pó³noc-po³udnie (szlak g³ogowski) (Weymann 1953). Osada sta³a siê równie¿ szybko istotnym i czytelnym punktem orientacyjnym, byæ mo¿e o funkcji targowej. Z tak± sytuacj± spotykamy siê ju¿ w okresie najwcze¶niejszego wyst±pienia ¦wiebodzina w dokumentach z lat 1302 (KDW 849) i 1304 (KDW 888). Pierwszy powsta³ w skryptorium paradyskim i dotyczy³ praw lennych Bogusza Wezenborga do wioski zakonnej Lubinicko, a w¶ród ¶wiadków tego nadania znalaz³ siê Gniewomir ze ¦wiebodzina („Gnivmerus de Swebosin"), wcze¶niej wysoki urzêdnik wielkopolski (Heinrich 1985; G±siorowski 1985). Drugi jest dokumentem ¶l±skim, w którym ks. g³ogowski Henryk III. ówczesny pan zwierzchni tego obszaru, zatwierdzi³ wspomnian± umowê Bogusza w sprawie Lubinicka, po³o¿onego w pobli¿u ¦wiebodzina („prope Swibozyn positam"). Osada ¶redniowieczna w tym miejscu zawdziêcza zatem swoj± pozycjê w³a¶nie Gniewomirowi, reprezentantowi wielkopolskiego rodu Samsonów (Jurek 1993), znanemu od lat 60-tych XIII wieku w³a¶cicielowi okolicznych dóbr (m.in. otoczenie J. Nies³ysz, Grodziszcze, Kupienino), który przeszed³ po 1298 roku na stronê zwolenników ks. Henryka, podobnie jak wielu przedstawicieli rycerstwa z zachodniego krañca Wielkopolski. W pocz±tkach XIV wieku w³a¶nie ¦wiebodzin sta³ siê centrum jego dawnych posiad³o¶ci i rozwija³ siê szybko dziêki ¶l±skim wzorcom lokacyjnym. Nastêpnie w tym miejscu stan±³ niewielki ksi±¿êcy „zamek", który by³ izolowanym punktem zapewne z drewnian± zabudow± i ziemno-drewnianymi umocnieniami, wspomniany po raz pierwszy w roku 1329 (KDW 1099 - „civitas ac castrum Swibzin"), w zwi±zku z ho³dem lennym ks. ¿agañskiego Henryka IV wobec króla Czech Jana Luksemburskiego (Orzechowski 1965). Powsta³ on krótko po roku 1319, najpewniej w czasie zagro¿enia ze strony króla polskiego W³adys³awa £okietka i w okresie wysuwanych przez ks. Henryka pretensji do Wielkopolski. Wcze¶niej nie by³o tu umocnieñ, jak wynika z dokumentu z roku 1319, w którym „Swebozin" okre¶lony zosta³ wy³±cznie jako „miasto" („di Stat") z przyleg³o¶ciami (KDW 1012). By³ on wówczas w posiadaniu lennym Henryka II Wezenborga, równocze¶nie dysponenta „miasta" oraz dworu obronnego („Hus"} w Lubrzy. ¦wiebodzin, jak widaæ, w momencie transformacji w o¶rodek miejski nie mia³ oparcia w ¿adnym punkcie obronnym. Przypuszczalnie wynika³o to z ma³ej rangi militarnej i administracyjnej jak± on pe³ni³ w pocz±tkach okresu g³ogowskiego. Wiemy bowiem, ¿e pomin±³ go w czasie swojej inspekcji wojskowej z roku 1304 ks. Henryk III, w okresie przygotowañ do zajêcia Wielkopolski, zatrzymuj±c siê pod niedalekim „zamkiem" Wityñ (Jurek 1993; ¯erelik 1984). Nie zosta³ równie¿ wymieniony w dokumencie podzia³owym ksi±¿±t g³ogowskich z roku 1312 (KDW 952), poniewa¿ jeszcze wówczas wa¿niejsza by³a pobliska Lubrza jako siedziba landwójta, czyli zarz±dcy okrêgu (dystryktu), o której grodowym i miejsko-targowym charakterze s³yszymy ju¿ w latach 1276 (KDW 461) i 1304 (KDW 880).
Przekszta³cenie w krótkim czasie osady otwartej Gniewomira w o¶rodek miejski mia³o zwi±zek ze zmian± w³a¶ciciela, którymi stali siê Wezenborgowie, protegowani G³ogowczyków. Nast±pi³o to po roku 1306 (zajêcie przez ks. Henryka III Wielkopolski), najpewniej jednak dopiero po roku 1314, kiedy wyparto si³y ¶l±skie z ziem wielkopolskich i ¦wiebodzin sta³ siê osad± nadgraniczna. Trudno¶ci z precyzyjnym okre¶leniem tej daty wi±¿± siê z brakiem prawdopodobnie formalnej lokacji miasta w tym okresie (Geneza... 1951). Pe³na, oficjalna regulacja praw miejskich nast±pi³a dopiero w roku 1469 (Majchrzak 2001).
Za³o¿enia obronne murowanego zamku w ¦wiebodzinie
W przeci±gu XIV wieku ¦wiebodzin wyra¼nie zyska³ na znaczeniu, odsuwaj±c w cieñ cystersk± Lubrzê i sta³ siê centralnym o¶rodkiem okrêgu (po ok. 1330 r. - siedziba dystryktu) (Ptak 1991). Na zamku od roku 1331 rezydowa³a czeska za³oga, a jego walory obronne doceniono ju¿ w roku 1360, podczas najazdu Friedricha von Bibersteina. pana na ¯arach (Zerndt 1909; Knispel 1765). Nastêpnie miasto znalaz³o siê w rêkach ksi±¿±t z linii ¿agañsko-g³ogowskiej, zamek natomiast rozbudowano jako za³o¿enie murowane i siedzibê komendantów (przynajmniej od k. XIV w.), broni±c± posiad³o¶ci ¶l±skich od strony Wielkopolski.
Marek Nowacki
Muzeum Regionalne w ¦wiebodzinie