Historyczne poczÂątki ÂŚwiebodzina

Osadnictwo sÂłowiaĂąskie

Osiedlenie siê na naszym terytorium S³owian poprzedza³ okres dominacji w ca³ej Europie Œrodkowej osadnictwa germaùskiego, znanego w p³d. Skandynawii ju¿ od ok. V wieku p.n.e. Ekspansja Germanów rozpoczê³a siê jeszcze w II wieku p.n.e., kiedy Cymbrowie dotarli do p³n. Italii. Nastêpnie ró¿ne plemiona germaùskie na trwale do II wieku n.e. opanowa³y tereny od Renu. po Odrê i Wis³ê oraz Dunaj. Miêdzy innymi obszar Œrodkowego Nadodrza i jego zaplecze zajêli Burgundowie i Swebowie. Kolejna wêdrówka rozpoczê³a siê od Gotów i Gepidów znad Morza Ba³tyckiego nad Morze Czarne (k. II w.), które to plemiona i stopniowo ich s¹siadów popchnê³a na zachód ekspansja Hunów w 375 roku, rozpoczynaj¹c wielk¹ wêdrówkê ludów", w zasadzie w wiêkszoœci germaùskich (Strzelczyk 1984; M¹czyùska 1996). Powsta³¹ w ten sposób pustkê osadnicz¹ w Europie Œrodkowej, drog¹ czêœciowo znad Dunaju, zajêli w VI wieku S³owianie. Na pó³noc od Karpat, w zwi¹zku z istnieniem od II po³owy VI wieku nad œrodkowym Dunajem paùstwa awarskiego, S³owianie docierali powoli i pierwsze œlady ich osadnictwa z prze³omu VI/VII wieku s¹ tu raczej nieliczne. Na naszym terenie istotny wp³yw na wczesn¹ kulturê s³owiaùsk¹ mia³y pozosta³oœci tradycji póŸnorzymskich (God³owski 1985; Parczewski 1988).

RêkojeœÌ wczesnoœredniowiecznego miecza z Nowej Wioski

Najstarsze œlady osadnictwa s³owiaùskiego w okolicy Œwiebodzina odnotowano w Nowym Dworku. Znajdowa³a siê tam pó³obronna osada z VI/VII wieku oraz szereg stanowisk otwartych z koùca VI wieku i póŸniejszych. Szczególnie interesuj¹ce jest st. 7 zwi¹zane z pierwsz¹ faz¹ szerszej penetracji S³owian na tereny na pó³noc od Karpat (D¹browski 1972-79). Kolejny okres to liczne punkty osadnicze g³ównie w dolinach rzek i jezior, m. in. z ubogo zdobion¹ ceramik¹ tzw. gór¹ obtaczan¹ i poœwiadczone kontakty z krêgiem merowiùskim. Na te ostatnie wskazuj¹ znaleziska charakterystycznych, haczykowatych ostróg ¿elaznych z Niesulic i Nowego Dworku oraz ¿elaznego grotu w³óczni z inkrustacj¹ z okolic Œwiebodzina. Poœrednikami w wymianie i wzajemnych kontaktach by³y zapewne zachodnie ugrupowania s³owiaùskie, po³¹czone póŸniej w zwi¹zki plemion wieleckich i serbskich (¯ak 1988).

W VIII wieku i na poczÂątku wieku IX powstajÂą organizacje wczesnoplemienne oparte na wiĂŞzi terytorialnej. Dla naszego obszaru jednÂą z nich okreÂśla siĂŞ jako strefĂŞ kulturowÂą Tornow-Klenica. Âświadectwo bliÂżej nieznanego zwiÂązku plemiennego, o zmiennej i niestabilnej strukturze, pozostajÂącego pod wpÂływem oddziaÂływaĂą karoliĂąskich {Kumatowska 2000). Jego skÂładnikami byÂły niewielkie kompleksy osadnicze z centrum w postaci umocnionego grodu (np. Grodziszcze, MyszĂŞcin, SkÂąpe). Z najbliÂższej okolicy ÂŚwiebodzina znamy rĂłwnieÂż przynajmniej trzy osady otwarte z tego czasu, w tym jedna zlokalizowanÂą w granicach obecnego miasta (zob. niÂżej}. Linia obrzaĂąska. wyznaczajÂąca pierwotnÂą granicĂŞ PaĂąstwa Polan, zostaÂła wzmocniona w X wieku grodami typu Wilenko i DÂąbrĂłwka MaÂła. Czasami traktuje siĂŞ je jednak jako elementy schyÂłkowej fazy grupy Tornow-Klenica albo Âślady obecnoÂści domniemanego „plemienia ÂśrodkowoobrzaĂąskiego" (KoÂłodziejski 1966; Kurnatowski 1968).

Osadnictwo grodowe czĂŞÂściowo zanika wraz i ekspansjÂą Polan ku Odrze w poÂłowie X wieku, ale nadal funkcjonujÂą tu dawne osady otwarte i przynajmniej dwa grody - w Grodziszczu (do XII w.) i w SkÂąpem (do poÂł. XI w.), peÂłniÂąc w nowym paĂąstwie rolĂŞ centrĂłw okrĂŞgĂłw grodowych szczebla lokalnego, o bliÂżej nieznanej funkcji, powiÂązanych prawdopodobnie z oÂśrodkiem miĂŞdzyrzeckim (Kurnatowska 1984). Znaleziska luÂźne potwierdzajÂą takÂże wĂłwczas kontakty z Zachodem. Reprezentatywny jest tu miecz Âżelazny typu S wg J. Petersena wydobyty w 1944 roku z bagna koÂło Nowej Wioski, ktĂłry na gÂłowni miaÂł napis „Ulfberth" w majuskule karoliĂąskiej, okreÂślajÂący jego wytwĂłrcĂŞ. To szeroko interpretowane odkrycie dowodzi handlu, a przynajmniej zwiÂązkĂłw kulturowych z obszarem nadreĂąskim w II poÂłowie X wieku, prawdopodobnie na szlaku wiodÂącym przez Magdeburg (ÂŻak 1960; Muller-Wille 1972). Innym Âśladem zachodniego i poÂłudniowego kierunku zainteresowaĂą nowego paĂąstwa jest skarb monet srebrnych sasko-niemieckich, czeskich i wĂŞgierskich, odkryty przypadkowo w roku 1871 w okolicy GoÂścikowa, a zaliczany do tzw. grupy 8, czyli pochodzÂący z lat 970-1070 (Malinowska 1970).

Okres piastowski

Panowanie pierwszych Piastów doprowadzi³o do powstania w otoczeniu póŸniejszego Œwiebodzina dwóch silnych oœrodków w³adzy - Krosna i Miêdzyrzecza, ich dominacji przez okres prawie 200 lat oraz zniwelowania dawnych odrêbnoœci, a nawet regresu na niektórych terenach (np. Rów Brójecki). Obszar œwiebodziùski pozostawa³ wówczas poza zasiêgiem wa¿nych szlaków komunikacyjno-handlowych (szlak lubusko-poznaùski, szlak kroœnieùski), a liczniejsze osadnictwo koncentrowa³o siê wokó³ lokalnego po³¹czenia miêdzy Krosnem i Miêdzyrzeczem (Sk¹pe, O³obok, Lubrza, Nowy Dworek) (Nowakowa 1951; Weymann 1953; Wêdzki 1987). Pewne o¿ywienie w kolonizacji wiejskiej widaÌ tutaj dopiero w 2 pó³. XII i pocz¹tkach XIII wieku (do roku 1260 znanych jest ju¿ ok. 25 osad - zob. £osiùska, Kurnatowski 1967; por. Zdanowicz 1985).

PozostaÂłoÂści umocnionej siedziby WezenborgĂłw w Lubrzy

Niekorzystnym czynnikiem rozwoju politycznego sta³ siê, zapocz¹tkowany w 1 po³. XII wieku, okres rozbicia dzielnicowego, powoduj¹cy stopniowe s³abniêcie w³adztwa wielkopolskiego i wzrost wp³ywów œl¹skich. Baz¹ dla tych ostatnich by³o, przynajmniej od 2 po³. XII wieku, Krosno (Muszyùski 1972). Czasy Henryka Brodatego to zmienny okres wspó³pracy i rywalizacji z ks. wielkopolskimi W³adys³awem Laskonogim i W³adys³awem Odonicem (Boras 1993), co w przeci¹gu l po³. XIII wieku doprowadzi³o do trwa³ego podzia³u dotychczas jednolitego terytorium œwiebodziùskiego na dwie wyraŸne strefy wp³ywów (linia Lubrza - O³obok - Smardzewo): pó³nocn¹-wielkopolsk¹, pozostaj¹c¹ w sferze oddzia³ywaù kasztelanii w Miêdzyrzeczu i Zb¹szyniu oraz po³udniow¹-œl¹sk¹, kontrolowan¹ przez silny oœrodek kroœnieùski (Krosno zreszt¹ czasowo w 2 po³. XIII w. by³o kilkakrotnie zastawem brandenburskim). Znamienna jest wczesna przynale¿noœÌ do Œl¹ska obszaru sulechowskiego, byÌ mo¿e ju¿ od po³owy XIII wieku i zlokalizowanie w jego centrum nowej warowni œl¹skiej (Sulechów - po 1312 r.; zob. Wêdzki 1970; por. Szczepaniak 1958). Pod koniec XIII wieku nawet czêœÌ pó³nocna terytorium œwiebodziùskiego wraz ze Zb¹szyniem, na mocy uk³adu w Krzywiniu (l296 - KDW 745), zosta³a w³¹czona w obrêb œl¹skiego w³adztwa ks. g³ogowskiego. Linia g³ówna zainteresowania czynników wielkopolskich koncentrowa³a siê zatem w 2 po³. XIII wieku w strefie obrzaùskiej (Baszkiewicz 1954), chocia¿ nadal z obszarem œwiebodziùskim zwi¹zane by³y si³y polityczne np. kasztelanii zb¹szyùskiej, posiadaj¹ce tu swoje maj¹tki prywatne. Wœród wielkopolskich rodów rycerskich z XIII wieku posiad³oœci na naszym terytorium mieli: Pomianowie (Goœcikowo), Porajowie-Ró¿yce (Staropole), Rawiczowie (Sarnowo), Leszczyce (Rusinów, Brudzewo), Samsonowie-Watowie (Grodziszcze, Wityù), Jelenie-Ma³kowie (Smardzewo), Orle-Saszory (Opalewo) i Dryjowie (Lubrza, Szczaniec). jednak pod koniec XIII wieku czêœÌ nadaù i zmian w³asnoœciowych dotyczy³a ju¿ rodów œl¹skich lub œl¹sko-³u¿yckich (Schmolcke, Seidlitz,

Stentzsch, Nebelschutz, Wezenborg). Oprócz wielkopolskiej w³asnoœci rycerskiej os³ab³o tak¿e w³adztwo ksi¹¿êce i biskupie, rozwija³a siê natomiast sieÌ parafialna diecezji poznaùskiej i w³asnoœÌ klasztorna (wielkopolska - cystersi z Parady¿a i Obry; œl¹ska - cysterki z Trzebnicy). Zmianom w³asnoœciowym i politycznym towarzyszy³a reorientacja szlaków komunikacyjno-handlowych na linii pó³noc-po³udnie (szlak g³ogowski), kolonizacja terenów nie zasiedlonych, czêœciowo w oparciu o nowy typ gospodarki czynszowej oraz przemiany prawnokulturowe. WiêkszoœÌ tych procesów inspirowanych by³o przez stale rosn¹ce wp³ywy œl¹skie. O przekszta³ceniach w kierunku g³êbokiej feudalizacji opartej na wzorcach zachodnich œwiadczy³y m.in. nowe, silnie umocnione siedziby w³asnoœci rycerskiej (Niesulice - k. XIII w., Lubrza, Wityù - pocz. XIV w.) (Kurnatowska, £osiùska 1996; Dobrindt 1941).

Oprócz si³ œl¹skich istotn¹ pozycjê od po³owy XIII w. (1249) uzyska³a na tym terenie Marchia Brandenburska, realizuj¹ca stopniowo swoje plany ekspansji militarnej ku ziemiom zachodniej Wielkopolski. Sukcesy Marchii na wschód od £agowa nie by³y pocz¹tkowo znacz¹ce i dopiero wspomniany uk³ad w Krzywiniu doprowadzi³ do czasowych zmian politycznych, kiedy to margrabiowie, w porozumieniu z ks. g³ogowskim Henrykiem III w zamian za czêœÌ kasztelanii zb¹szyùskiej, zajêli Miêdzyrzecz i obszar kasztelanii miêdzyrzeckiej (D³ugopolski 1951; por. równie¿ wymowne znaleziska monet brandenburskich - Kubiak 1998). Opanowali równie¿ póŸniej Krosno i ¯agaù. Zostali ostatecznie wyparci z okolic Miêdzyrzecza przez wojska W³adys³awa £okietka w latach 1322-1326. Syn £okietka, ks. Kazimierz odzyska³ równie¿ Zb¹szyù w roku 1332, podczas walk z ks. ¿agaùskim Henrykiem IV, umacniaj¹c na trwa³e granicê Wielkopolski na linii obrzaùskiej (Olejnik 1970; Kajzer 1993).

Sygnalizowana tu przynale¿noœÌ obszaru œwiebodziùskiego w 2 pó³. XIII wieku do Wielkopolski jest czêsto kwestionowana, podobnie jak jego ³¹cznoœÌ od prze³omu XIII/XIV wieku z ks. g³ogowskim. S¹dzi siê mianowicie, ¿e to w gruncie rzeczy niewielkie terytorium (ok. 400 km kw.) ju¿ wczeœniej nale¿a³o do Œl¹ska (np. Ptak 1991), a nastêpnie do Brandenburgii (np. Wêdzki 1970). Czasem podkreœla siê jednak krótkotrwa³oœÌ w³adzy Brandenburczyków (Jurek 1993) lub jej nieformalny charakter (Korcz 1985; np. obecnoœÌ rycerstwa brandenburskiego w trakcie czynnoœci prawnych dotycz¹cych œl¹skich okolic Œwiebodzina -1302). W œwietle szczegó³owych danych historycznych wydaje siê to byÌ pewnym niedopatrzeniem lub nawet pomy³k¹. Dla pierwszego okresu przytoczyÌ nale¿y znane dokumentowe regulacje prawne z lat 1255 (Przemys³ l), 1259 i 1262 (Boles³aw) oraz 1280 i 1286 (Przemys³ II), w których zatwierdzaj¹cymi byli ksi¹¿êta wielkopolscy. Podobnie kariery urzêdnicze na tym terenie odnosi³y siê do rycerstwa wielkopolskiego, a dostojnicy œl¹scy zjawili siê tu dopiero wraz z ks. Henrykiem III. W okresie nastêpnym natomiast postanowienia margrabiów dotyczy³y wy³¹cznie obszaru miêdzyrzeckiego (np. 1297,1299,1315,1316), a na naszym w³adzê w tym zakresie sprawowali ks. g³ogowscy (np. 1304, 1312). Podkreœla to równie¿ analiza innych dokumentów z lat 1296-1306 (np. 1301 -œwiadkowie z obszaru sulechowskiego; 1302 - Bogusz Wezenborg, bliski i lojalny stronnik Henryka III) oraz póŸniejszych (np. 1311 - Gerhard z Przyprostyni herbu Doliwa w Staropolu).

Zatem najpierw (do 1296 r.) byÂło to terytorium wy³¹cznie wielkopolskie, a nastĂŞpnie {po 1296 r.) wy³¹cznie ÂślÂąskie, a strefa wpÂływĂłw brandenburskich nie przekroczyÂła na poÂłudniu nawet po roku 1314 (wycofanie siĂŞ ks. gÂłogowskich z Wielkopolski), ze wzglĂŞdu na Ăłwczesny sojusz ÂślÂąsko-brandenburski, linii Staropole - GoÂścikowo - Bukowiec. WÂładcy gÂłogowscy umocnili siĂŞ wtedy dodatkowo na granicznej linii obrzaĂąskiej (Trzciel, ZbÂąszyĂą, Babimost) dziĂŞki „zdradzie" wielkopolskiego rodu Jeleni-MaÂłkĂłw z lat 1313-14 (Rymar 1979).

Wczesna osada i grĂłd piastowski w ÂŚwiebodzinie

Miejsce, w którym lokalizujemy wczesn¹ osadê s³owiaùsk¹ i grodzisko z czasów piastowskich zosta³o przypadkowo odkryte w roku 1986 i rozpoznane powierzchniowo w latach 1986-87. Badania archeologiczne przeprowadzono tutaj w sezonach 1988-91 i 1995. Za³o¿ono liniowy przekop, ods³aniaj¹c zarówno fragment strony zewnêtrznej, umocnienia, jak i czêœÌ wnêtrza obiektu. Stanowisko po³o¿one jest na niewielkim wyniesieniu sandrowym wchodz¹cym od pó³nocy w pierwotn¹ dolinê rzeczki P³awnicy, ok. 0,75 km na pó³nocny-zachód od centrum obecnego miasta (Nowacki 1996).

Fragment zdobionego naczynia z osady w ÂŚwiebodzinie i groty beÂłtĂłw kuszy z grodziska piastowskiego w ÂŚwiebodzinie (rys. E. DÂąbrowski)

Badania wykaza³y, ¿e punkt ten zasiedlony by³o dwukrotnie: przed X w. i w okresie rozwiniêtego wczesnego œredniowiecza. Pocz¹tkowo by³a to osada otwarta z materia³em zabytkowym typowym dla wspólnoty Tornow-Klenica (ceramika, metale). Du¿a intensywnoœÌ tego materia³u, g³ównie ceramiki, sugeruje d³ugotrwa³e funkcjonowanie, raczej w póŸnym okresu rozwoju tej wspólnoty. Nie znamy jej zasiêgu, a nawet ewentualnych konstrukcji zabudowy, zwykle w tym okresie pó³ziemiankowej. Jedynym odkrytym, trwa³ym elementem rozplanowania by³o palenisko z intencjonalnie u³o¿onych kamieni.

Nastêpnie, w pocz¹tkach XII wzniesiono tu gród owalnego kszta³tu o œrednicy 80 i 120 m. otoczony nasypem kamienno-ziemnym szerokoœci u podstawy 8,5 m, posadowiony na drewnianej konstrukcji przek³adkowej, datowanej na lata ok. 1134-38. W partiach górnych nasypu zanotowano obecnoœÌ spalonych naziemnych umocnieù z drewna, których ostatnia przebudowa mia³a miejsce ok. 1254-61 roku (Kara. Kr¹piec 2000). Ni¿sze partie wykazywa³y œlady kilkakrotnego niszczenia i odbudowywania. Nasyp otacza³a fosa g³êbokoœci ok. l m i szerokoœci 4-6 m, zalewana okresowo przez podnosz¹ce siê wody zabagnionego terenu od po³udnia. Odciêto ni¹ równie¿ sztucznie, s³abo izolowan¹, czêœÌ pó³nocn¹ wyniesienia. Ca³y obiekt sp³on¹³ w po¿arze w XIII w. i nie zosta³ ju¿ póŸniej na trwa³e zasiedlony, podobnie jak le¿¹ca w pobli¿u osada; zachowa³y siê jedynie œlady krótkotrwa³ego pobytu ma³ej grupy bezpoœrednio po zniszczeniu obiektu. W czasach nowo¿ytnych zosta³ on dodatkowo zniwelowany na cele rolnicze. Interesuj¹cy jest materia³ zabytkowy z XIII wieku, œwiadcz¹cy o walkach (np. groty be³tów kuszy) oraz wp³ywach brandenburskich (moneta) (Informator Archeologiczny 1988-90,1995).

W interpretacji historycznej budowĂŞ pierwszego zaÂłoÂżenia grodowego moÂżemy wiÂązaĂŚ z czasami BolesÂława Krzywoustego i jego zabiegami wzmocnienia obronnoÂści tej czĂŞÂści kraju po wyprawie cesarza Henryka V z roku 1109 i walkach z ks. Czech SobiesÂławem w latach 1132-34 (Dzieje Polski Âśredniowiecznej 1995). Potwierdza to rĂłwnieÂż „Kronika polska" Galla Anonima (ks. III, 18). DziaÂłalnoœÌ Krzywoustego na tym polu wieĂączy ostatecznie reforma podziaÂłu terytorialno-grodowego Polski zachodniej (Polska Pierwszych PiastĂłw 1968). GrĂłd mĂłgÂł siĂŞ znaleŸÌ nastĂŞpnie na trasie przemarszu cesarza Fryderyka Barbarossy w roku 1157 (Kurnatowski, Nalepa 1961). W czasach Henryka Brodatego dokonano jego przebudowy, prawdopodobnie wĂłwczas kiedy ten pretendent do korony polskiej zaj¹³ zachodniÂą czêœÌ Wielkopolski (1233-34) (Zientara 1997). Charakter „ÂślÂąski" noszÂą zwÂłaszcza typowe umocnienia w postaci kamiennoziemnego nasypu waÂłu obronnego.

Najbardziej interesujÂąco przedstawia siĂŞ jednak kontekst historyczny upadku znaczenia grodu w 2 poÂłowie XIII w. Najpewniej po roku 1254 ponownie wzmocniÂł to miejsce ks. PrzemysÂł l jako grĂłd graniczny od strony ks. gÂłogowskiego i w pobliÂżu posiadÂłoÂści brandenburskich. Co prawda niebezpieczeĂąstwo z tej pierwszej strony Wielkopolsce nie groziÂło w zwiÂązku z sojuszem z ks. Konradem, ale zagroÂżenie od zachodu byÂło zupeÂłnie realne. Mianowicie juÂż w roku 1251 oddziaÂł brandenburski z Lubusza zaj¹³ niespodziewanie kasztelaĂąski ZbÂąszyĂą. ktĂłry osobiÂście energicznÂą akcjÂą odzyskaÂł sam ks. PrzemysÂł (Kronika wielkopolska 95). W roku 1269 z kolei miaÂły miejsce wzajemne najazdy ks. BolesÂława PoboÂżnego i margrabiego Ottona, podczas ktĂłrych Brandenburczyk zniszczyÂł grĂłd w MiĂŞdzyrzeczu i prawdopodobnie interesujÂący nas w ÂŚwiebodzinie (Kurnatowski, Nalepa 1961). WskazujÂą na to zarĂłwno koĂącowe daty z analiz spalonego drewna, Âślady walk, moneta brandenburska, jak i informacje z „Kroniki wielkopolskiej" (157). Zatem nieznany z nazwy grĂłd, pozostajÂący w dyspozycji ksiĂŞcia (regale grodowe), zakoĂączyÂł swojÂą egzystencjĂŞ na dÂługo przedtem zanim usÂłyszeliÂśmy po raz pierwszy o „ÂŚwiebodzinie". ChoĂŚ trudno powiÂązaĂŚ bezpoÂśrednio Ăłw grĂłd z poczÂątkami miasta, to warto podkreÂśliĂŚ, Âże wykorzystywaÂł on, podobnie jak póŸniejsza osada i oÂśrodek miejski, dogodnoœÌ dolinnego poÂłoÂżenia i odpowiednie warunki komunikacyjne, prawdopodobnie na szlaku do Krosna, a jego orientacja wskazuje na zwiÂązki z oÂśrodkiem miĂŞdzyrzeckim. WczeÂśniej, w przeciÂągu XII w., pozbawiÂł on dotychczasowej pozycji grĂłd w Grodziszczu, poÂłoÂżony nieco na uboczu szlaku z MiĂŞdzyrzecza do Krosna (DÂąbrowski 1975).

Osada Âśredniowieczna, miasto i zamek

Za jeden z najstarszych punktĂłw osadniczych w mieÂście uwaÂżane jest tzw. wyniesienie zamkowe („kĂŞpa zamkowa"). Podania i stare ujĂŞcia historyczne wskazywaÂły na rok 1228 jako datĂŞ budowy w tym miejscu zamku i wiÂązaÂły go z dziaÂłalnoÂściÂą, nie notowanego w ÂŚwiebodzinie, zakonu krzyÂżackiego (Knispel 1765; por. Zerndt 1909). ByÂła to prawdopodobnie reminiscencja znanych rzÂądĂłw joannickich na zamku w poÂłowie XV wieku (1435-1467).

O skromnych poczÂątkach tego obiektu jeszcze w XIV wieku wiemy na podstawie badaĂą archeologicznych z roku 1933 (Hilscher 1935) oraz póŸniejszych - z roku 1986 (TuszyĂąski 1986). WzgĂłrze zamkowe przebadano wĂłwczas metodÂą wierceĂą, zakÂładajÂąc siatkĂŞ odwiertĂłw zarĂłwno na zewnÂątrz obecnej zabudowy, jak i w jej wnĂŞtrzu (piwnice, dziedziniec). Z obu rozpoznaĂą wynika, Âże na przeÂłomie XIII i XIV wieku zasiedlenie kĂŞpy zamkowej byÂło ubogie (nieliczna ceramika oraz fragmenty konstrukcji drewnianych) i nie siĂŞgaÂło swojÂą genezÂą zbytnio w wiek XIII. Z du¿¹ intensywnoÂściÂą warstw i bogactwem materiaÂłu zabytkowego mamy do czynienia dopiero w zaawansowanym odcinku wieku XIV. SadziĂŚ moÂżna, Âże poczÂątkowo wyniesienie byÂło fragmentem niewielkiej, rolniczej osady otwartej, powiÂązanej z eksploatacjÂą zasobĂłw pobliskiego jeziora (rybie oÂści i Âłuski), rozwijajÂącej siĂŞ nastĂŞpnie intensywnie w zwiÂązku z biegnÂącym w pobliÂżu nowym szlakiem pó³noc-poÂłudnie (szlak gÂłogowski) (Weymann 1953). Osada staÂła siĂŞ rĂłwnieÂż szybko istotnym i czytelnym punktem orientacyjnym, byĂŚ moÂże o funkcji targowej. Z takÂą sytuacjÂą spotykamy siĂŞ juÂż w okresie najwczeÂśniejszego wystÂąpienia ÂŚwiebodzina w dokumentach z lat 1302 (KDW 849) i 1304 (KDW 888). Pierwszy powstaÂł w skryptorium paradyskim i dotyczyÂł praw lennych Bogusza Wezenborga do wioski zakonnej Lubinicko, a wÂśrĂłd ÂświadkĂłw tego nadania znalazÂł siĂŞ Gniewomir ze ÂŚwiebodzina („Gnivmerus de Swebosin"), wczeÂśniej wysoki urzĂŞdnik wielkopolski (Heinrich 1985; GÂąsiorowski 1985). Drugi jest dokumentem ÂślÂąskim, w ktĂłrym ks. gÂłogowski Henryk III. Ăłwczesny pan zwierzchni tego obszaru, zatwierdziÂł wspomnianÂą umowĂŞ Bogusza w sprawie Lubinicka, poÂłoÂżonego w pobliÂżu ÂŚwiebodzina („prope Swibozyn positam"). Osada Âśredniowieczna w tym miejscu zawdziĂŞcza zatem swojÂą pozycjĂŞ wÂłaÂśnie Gniewomirowi, reprezentantowi wielkopolskiego rodu SamsonĂłw (Jurek 1993), znanemu od lat 60-tych XIII wieku wÂłaÂścicielowi okolicznych dĂłbr (m.in. otoczenie J. NiesÂłysz, Grodziszcze, Kupienino), ktĂłry przeszedÂł po 1298 roku na stronĂŞ zwolennikĂłw ks. Henryka, podobnie jak wielu przedstawicieli rycerstwa z zachodniego kraĂąca Wielkopolski. W poczÂątkach XIV wieku wÂłaÂśnie ÂŚwiebodzin staÂł siĂŞ centrum jego dawnych posiadÂłoÂści i rozwijaÂł siĂŞ szybko dziĂŞki ÂślÂąskim wzorcom lokacyjnym. NastĂŞpnie w tym miejscu stan¹³ niewielki ksi¹¿êcy „zamek", ktĂłry byÂł izolowanym punktem zapewne z drewnianÂą zabudowÂą i ziemno-drewnianymi umocnieniami, wspomniany po raz pierwszy w roku 1329 (KDW 1099 - „civitas ac castrum Swibzin"), w zwiÂązku z hoÂłdem lennym ks. ÂżagaĂąskiego Henryka IV wobec krĂłla Czech Jana Luksemburskiego (Orzechowski 1965). PowstaÂł on krĂłtko po roku 1319, najpewniej w czasie zagroÂżenia ze strony krĂłla polskiego WÂładysÂława ÂŁokietka i w okresie wysuwanych przez ks. Henryka pretensji do Wielkopolski. WczeÂśniej nie byÂło tu umocnieĂą, jak wynika z dokumentu z roku 1319, w ktĂłrym „Swebozin" okreÂślony zostaÂł wy³¹cznie jako „miasto" („di Stat") z przylegÂłoÂściami (KDW 1012). ByÂł on wĂłwczas w posiadaniu lennym Henryka II Wezenborga, rĂłwnoczeÂśnie dysponenta „miasta" oraz dworu obronnego („Hus"} w Lubrzy. ÂŚwiebodzin, jak widaĂŚ, w momencie transformacji w oÂśrodek miejski nie miaÂł oparcia w Âżadnym punkcie obronnym. Przypuszczalnie wynikaÂło to z maÂłej rangi militarnej i administracyjnej jakÂą on peÂłniÂł w poczÂątkach okresu gÂłogowskiego. Wiemy bowiem, Âże pomin¹³ go w czasie swojej inspekcji wojskowej z roku 1304 ks. Henryk III, w okresie przygotowaĂą do zajĂŞcia Wielkopolski, zatrzymujÂąc siĂŞ pod niedalekim „zamkiem" WityĂą (Jurek 1993; ÂŻerelik 1984). Nie zostaÂł rĂłwnieÂż wymieniony w dokumencie podziaÂłowym ksi¹¿¹t gÂłogowskich z roku 1312 (KDW 952), poniewaÂż jeszcze wĂłwczas waÂżniejsza byÂła pobliska Lubrza jako siedziba landwĂłjta, czyli zarzÂądcy okrĂŞgu (dystryktu), o ktĂłrej grodowym i miejsko-targowym charakterze sÂłyszymy juÂż w latach 1276 (KDW 461) i 1304 (KDW 880).

Przekszta³cenie w krótkim czasie osady otwartej Gniewomira w oœrodek miejski mia³o zwi¹zek ze zmian¹ w³aœciciela, którymi stali siê Wezenborgowie, protegowani G³ogowczyków. Nast¹pi³o to po roku 1306 (zajêcie przez ks. Henryka III Wielkopolski), najpewniej jednak dopiero po roku 1314, kiedy wyparto si³y œl¹skie z ziem wielkopolskich i Œwiebodzin sta³ siê osad¹ nadgraniczna. Trudnoœci z precyzyjnym okreœleniem tej daty wi¹¿¹ siê z brakiem prawdopodobnie formalnej lokacji miasta w tym okresie (Geneza... 1951). Pe³na, oficjalna regulacja praw miejskich nast¹pi³a dopiero w roku 1469 (Majchrzak 2001).

ZaÂłoÂżenia obronne murowanego zamku w ÂŚwiebodzinie

W przeci¹gu XIV wieku Œwiebodzin wyraŸnie zyska³ na znaczeniu, odsuwaj¹c w cieù cystersk¹ Lubrzê i sta³ siê centralnym oœrodkiem okrêgu (po ok. 1330 r. - siedziba dystryktu) (Ptak 1991). Na zamku od roku 1331 rezydowa³a czeska za³oga, a jego walory obronne doceniono ju¿ w roku 1360, podczas najazdu Friedricha von Bibersteina. pana na ¯arach (Zerndt 1909; Knispel 1765). Nastêpnie miasto znalaz³o siê w rêkach ksi¹¿¹t z linii ¿agaùsko-g³ogowskiej, zamek natomiast rozbudowano jako za³o¿enie murowane i siedzibê komendantów (przynajmniej od k. XIV w.), broni¹c¹ posiad³oœci œl¹skich od strony Wielkopolski.