Kresy w świadomości Polaków

W roku 1385 doszło do podpisania unii polsko-litewskiej w Krewie. Była to unia personalna, która dała początek nowemu państwu w Europie Środkowo-Wschodniej. Od tego wydarzenia możemy mówić o polonizacji terenów na wschód od Bugu, zamieszkałych przez różnorodną ludność, tj. Litwinów, Rusinów, Łotyszy, Estończyków, Mołdawian, a nawet przez ludy koczownicze. Wielkie Księstwo Litewskie szybko przyjęło chrześcijaństwo, a szlachta litewska otrzymała w Horodle (w 1413 roku) prawa, przywileje i herby szlachty polskiej. Unia miała swoje blaski i cienie. Osiągnięciem unii było zwycięstwo pod Grunwaldem w roku 1410 oraz zwycięskie wojny, w wyniku których Polska w II pół. XV w. odzyskała dostęp do Bałtyku. W roku 1569 król Zygmunt August doprowadza do zawarcia unii realnej z Litwą w Lublinie. Powstaje w ten sposób Rzeczpospolita Obojga Narodów, która przetrwa do roku 1791, tj. do konstytucji 3-ego Maja, w której zniesiono dualizm między Polską i Wielkim Księstwem Litewskim, tworząc jedną Rzeczpospolitą. Po unii lubelskiej w skład Królestwa Polskiego weszła Ukraina, a Wielkie Księstwo Litewskie zostało ograniczone terytorialnie na południu od linii rzeki Prypeć. Już wówczas, tj. w XVI w., zaczęto używać terminu „kresy", określając nim wschodnie tereny państwa polskiego. W wieku XIX termin ten został upowszechniony przez twórców patriotycznych, szczególnie przez Henryka Sienkiewicza. Na początku XX wieku termin „kresy" odnosił się do olbrzymich przestrzeni Ukrainy oraz obejmował również tzw. „enklawy kresowe", np. obszar Wileńszczyzny, zamieszkały przez ludność polską. W okresie II Rzeczypospolitej, tj. w latach 1918-1939, termin ten odnosił się do terenów wschodnich, które należało ponownie spolonizować po okresie zaborów. Po roku 1945 komuniści wymazali ten termin z podręczników, kładąc nacisk na nowe terminy, tj. „ziemie zachodnie", „ziemie odzyskane", „ziemie na Bałtykiem, Odrą i Nysą Łużycką". Oficjalna propaganda akceptowała termin „kresy" jako pozostałość historyczną, zapominając o przesiedlonej ludności i o Polakach, którzy pozostali w granicach ZSRR. W roku 1989 po „okrągłym stole" powrócono do terminu „kresy", koncentrując się na dziedzictwie historycznym, polonizacji oraz na świadomości Polaków urodzonych na wschodzie i pamiętających, że Polska była przedmurzem chrześcijańskiej Europy.

O „Legendzie kresowej" w polskiej literaturze napisano bardzo wiele, jednak często odwoływano się do wydarzeń XVII wieku, czasu wojen z Turkami, Tatarami, wypraw mołdawskich oraz do powstania Bohdana Chmielnickiego. Zapomniano, że w wieku XVIII na terenach Ukrainy walczyli konfederaci barscy i stoczono szereg wojen z armią rosyjską broniąc niepodległości I Rzeczypospolitej. Ostatecznie w roku 1795 (po Trzecim rozbiorze) polskie tereny wschodnie znalazły się w zaborze rosyjskim. Rosjanie sukcesywnie zwalczali wszelkie oznaki polskości, walcząc z polskim językiem, kościołem katolickim, kościołem unickim oraz prowadzili akcję osadniczą sprowadzając Rosjan z głębi imperium carskiego. Powstania niepodległościowe w wieku XIX, tj. powstanie listopadowe, krakowskie czy powstanie styczniowe dowodziły, że Polacy nie wyrzekli się niepodległości. Wiek XIX to okres kształtowania się nowoczesnego narodu polskiego, który pod zaborami zdołał obronić swoją tożsamość i religię. Jest to okres, w którym ostatecznie ukształtowały się narody wschodnie, tj. Litwini, Łotysze, Estończycy i Ukraińcy. Stosunki z naszymi sąsiadami przejdą próbę w roku 1918, kiedy to Polska odzyska niepodległość po latach zaborów. Od początku I wojny światowej Józef Piłsudski rozpoczął walkę o wolną Polskę. Polacy walczyli w powstaniu wielkopolskim, w trzech powstaniach śląskich, brali udział w plebiscytach. Jednak najcięższe zmagania o wolność miały miejsce na wschodzie. Już w końcu października 1918 roku w obliczu rozkładu Austro-Węgier i wojny domowej w Rosji, we Lwowie doszło do walk polsko-ukraińskich. Ofiarna walka Orląt Lwowskich doprowadziła do opanowania głównych miast, przede wszystkim Lwowa, który stał się ostoją państwa polskiego. Polacy zdołali również opanować Wilno, a ofensywa Piłsudskiego w 1919 roku doprowadziła do powstrzymania bolszewików i wyparcia Ukraińców za rzekę Zbucz. Walki na wschodzie były bardzo krwawe. Dochodziło do częstych konfliktów narodowościowych, a nawet rzezi ludności cywilnej. „Cud nad Wisłą" w roku 1920 powstrzymał nawałę bolszewicką i uratował Europę przed falą rewolucji, która mogła opanować zmęczone wojną narody. W marcu 1921 roku podpisano traktat pokojowy w Rydze z Rosją Radziecką. Nowa wschodnia granica II Rzeczypospolitej była sztuczna i nie objęła dużej liczby Polaków, których los w Rosji radzieckiej był tragiczny. Stosunki z Litwinami były wrogie, szczególnie po tzw. buncie generała Żeligowskiego, w wyniku którego Wileńszczyzna zostaje włączona w granice państwa polskiego.

Po odzyskaniu niepodległości rozpoczął się proces ponownej polonizacji terenów wschodnich. Koncepcja federacyjna Józefa Piłsudskiego nie został zrealizowana, a ZSRR pod wodzą Lenina, a następnie Stalina czekał na odpowiednią chwilę, żeby zniszczyć państwo polskie.

Polacy odbudowali zniszczenia wojenne, a rząd polski rozpoczął akcję osadnictwa wojskowego, która przywróciła odpowiednie stosunki narodowe na terenach wschodnich. Możemy powiedzieć, że dwudziestolecie międzywojenne było okresem pewnej stabilizacji i możemy ocenić je pozytywnie na wschodzie, jak również ocenić pozytywnie stosunki z ludnością litewską, ukraińską. Nacjonalizm podsycany przez naszych wrogów do roku 1939 był w pełni kontrolowany przez II RP. 1 września 1939 roku Niemcy zaatakowały Polskę rozpoczynając tym samym II wojnę światową. 17 września 1939 r. od wschodu atakują bolszewicy, zgodnie z paktem Ribbentrop-Mołotow zawartym 23 sierpnia 1939 r. w Moskwie. Ziemie na wschód od Bugu weszły w skład ZSRR. Od początku okupacji NKWD postawiło sobie za cel zniszczenie pamięci narodowej Polaków, poprzez fizyczną likwidację narodu polskiego. Rozpoczęto „wywózki na Syberię", egzekucje i aresztowania. Dowodem barbarzyństwa jest mord na polskich oficerach w Katyniu, gdyż jak dziś wiemy, chciano zniszczyć warstwy kierownicze narodu, ludzi oddanych Polsce i narodowi.

Czas wojny niemiecko-radzieckiej w latach 1941-45 doprowadził do kolejnych rzezi Polaków na terenach wschodnich, często podsycanych przez Niemców. W roku 1944 Armia Czerwona zajmuje tereny wschodnie, rozpoczynając rozbrajanie oddziałów Armii Krajowej, masowe mordy i ponowne wywózki na Sybir. Część ludności polskiej musiała opuścić wschodnie tereny przenosząc się przeważnie na tereny odzyskane, tj. ziemie zachodnie.

Okres PRL nie sprzyjał likwidacji białych plam w historii Polski. Jednak dopiero w III Rzeczypospolitej, demokratycznym państwie prawa, możemy zastanowić się nad rolą kresów w historii Polski.

Była to rola: polityczna, społeczna, gospodarcza, religijna i świadomościowa. Nie możemy wymazać z pamięci kilku wieków historii, która jest związana z narodem i państwem polskim. W obecnej sytuacji politycznej i przy znacznych dążeniach europejskich nie możemy zapomnieć o czarnej historii i tradycji, z którą kresy są nierozwiązalnie związane.

Musimy przekazać młodemu pokoleniu Polaków wartości, którymi kierowali się nasi przodkowie, a które są aktualne do dnia dzisiejszego.

Wyrażam głębokie przekonanie, ze obecnie panujący system demokratyczny zainicjuje odkrywanie „kresów" na nowo i umożliwi wychowanie w duchu patriotyzmu młodego pokolenia Polaków.