W piątek 11 lipca br. w sali wystaw Muzeum Regionalnego w Świebodzinie odbyło się otwarcie wystawy pt. „Powiat świebodziński na dawnych pocztówkach”. Temat mi o tyle bliski, że nie mogłem odmówić sobie przyjemności uczestniczenia w tym wydarzeniu. Niestety letni sezon lub, jak kto woli zwany również „sezonem ogórkowym” poczynił pewne spustoszenia wśród zaproszonych na otwarcie gości. Ale fakt nielicznie zgromadzonego grona zwiedzających nie czyni tej wystawy mało atrakcyjną. Mam nadzieję, że uda mi się nakłonić do jej zwiedzenia chociaż jedną osobę. Naprawdę warto poświęcić kilka złotych za wstęp, by móc prawie dotknąć Świebodzina takim, jakim był przed dziesiątkami a nawet stu laty! Tak jest, na wystawie można obejrzeć najstarszą w kolekcji MR kartę pocztową której wydanie datowane jest na około 1894 rok.

Zdecydowanie warto wybrać się na krótki spacer w okolice świebodzińskiego ratusza a przy okazji zobaczyć te małe cuda.

Ze zgromadzonej przez Muzeum Regionalne w Świebodzinie kolekcji ponad 1000 kart pocztowych ukazujących miejsca i okolice Świebodzina i Sulechowa, wybranych zostało około 180 pozycji wydawniczych poświęconych miejscowościom powiatu świebodzińskiego. Skrupulatnie dobrane, uporządkowane i pogrupowane pozwalają nawet niewtajemniczonym wyłapać ciekawostki, porównać techniki wydań, porównać czas doręczania kart, wyśledzić miejsca do jakich dotarły i proszę się nie zdziwić kiedy się okaże, że karta wysłana ze Świebodzina docierała do Berlina na drugi dzień, a standardowy czas doręczenia karty nie przekraczał dwóch dni..

Chociaż gospodarzem wystawy był Pan Adam Gonciarz, to pierwsze słowa przywitania należały do dyrektora MR w Świebodzinie. Nie kryjąc lekkiego zawodu niską frekwencją zgromadzonych na otwarciu gości, Pan Marek Nowacki w kilku słowach ujął historię świebodzińskiej kolekcji kart pocztowych. Długo można by rozwodzić się na ich temat, ale całą tą przyjemność pozostawił twórcy prezentacji, Panu Adamowi Gonciarzowi. .. i znowu wiele by pisać o tym, ale najlepiej sprzeda się sam Pan Adam opracowaniem które przygotował do okolicznościowego folderu wystawy…

---

Współczesna widokówka wykształciła się z XIX-wiecznej karty korespondencyjnej - zwykłego kartonika, na którym przesyłano sobie wiadomości. Nie posiadała ona początkowo żadnych zdobień, ani przedstawień widokowych. Jedna strona była przeznaczona w całości na adres i wydrukowany znaczek, a druga na korespondencję. Taki układ został zachowany także w początkowym okresie istnienia właściwych kart widokowych, gdy na jednej stronie było wyłącznie miejsce na adres, a na drugiej, obok nowego elementu - obrazka, miejsce na pozdrowienia lub krótkie wiadomości. Stopniowe powiększanie się części widokowej powodowało zmniejszanie dostępnego miejsca na korespondencję i częste przypadki pisania również na ilustracji. Uległo to zmianie w 1905 roku, gdy poczta zezwoliła na podział strony adresowej na dwie części (taki układ funkcjonuje do dnia dzisiejszego), z wydzieloną częścią na korespondencję. Od tego czasu strona widokowa zyskała rangę samodzielnej i jednocześnie najważniejszej części karty pocztowej. Dzięki swemu aspektowi estetycznemu pocztówki szybko stały się także przedmiotem kolekcjonerstwa.

Koniec XIX i początek XX w. (zwłaszcza przed 1910 r.), ze względu na ilość, różnorodność i bogactwo form, często uznawany jest za złoty okres w historii karty pocztowej. Dla okolic Świebodzina najstarsze kartki znamy już z lat 1894-95, a ostatnie wydano najprawdopodobniej w 1942 roku. Zadziwiająca jest różnorodność oraz ilość wydanych widokówek. Kartka bowiem nie tylko umożliwiała przesyłanie pozdrowień znajomej osobie, ale była także świetnym elementem reklamy miasta, wioski, a nawet sklepu czy gospody. To właśnie właściciele restauracji i zajazdów byli często wydawcami lub zleceniodawcami produkcji widokówek. W większych miejscowościach pocztówki wydawali także księgarze, sklepikarze, fotografowie. Kartki pocztowe dla tego obszaru emitowały również duże firmy wydawnicze z innych, nieraz odległych miast, jak Berlin, Wrocław, Gubin, Lipsk, Lubeka czy Magdeburg.

Charakterystyczna była znaczna aktywność wydawców lokalnych. Z okresu 1894-1945 znamy jak dotąd ok. 130 wydawców kart widokowych dla obszaru obecnego powiatu, z czego ponad 40 pochodziło ze Świebodzina i jego najbliższych okolic. Nie wydawali oni zazwyczaj pocztówek sami, lecz raczej zlecali i finansowali ich produkcję. Większość z nich wypuściła na rynek po kilka, raczej pojedynczych wzorów widokówek. Najważniejszymi emitentami lokalnymi były dwie firmy, które miały na koncie w tym okresie po kilkadziesiąt kart: sklep Louisa Raetzera z siedzibą w rynku oraz wydawnictwo Carla Wagnera przy obecnej ulicy 30 Stycznia. Wśród pozostałych wydawców świebodzińskich pocztówek znajdziemy jeszcze: właścicieli sklepów z artykułami papierniczymi (Gustav Bernhardt, Alfred Karge, Karl Ulbrich), fotografów (Max Schaper, Otto Geiseler, Hermann Meissner), kupca (Wilhelm Albrecht), a nawet mistrza tokarskiego (Hermann Lucke). Oprócz aspektu komercyjnego, kierowali się oni zapewne również lokalnym patriotyzmem. Spoza Świebodzina największą ofertą dysponowały firmy: Schlesische Lichtdruck- u. graph. Kunstanstalt z Wrocławia, Reinicke & Rubin z Magdeburga, Dr. Trenkler & Co. z Lipska, Schóning & Co. z Lubeki oraz wydawnictwo Kurta Bellacha z Gubina.

Część pocztówek była wysyłana do sąsiednich miast i wsi, większość jednak wędrowała znacznie dalej. Patrząc na miejsca przeznaczenia, zauważamy głównie nazwy miejscowości niemieckich, ale także holenderskich, włoskich, polskich, a nawet amerykańskich.

Odrębnym tematem jest wygląd i techniki wykonania pocztówek. Początkowo powstawały głównie estetyczne, ale pracochłonne kartki litograficzne (często barwne), czyli odbitki rycin wykonywanych na kamieniu litograficznym. Około roku 1900 pojawiają się pocztówki wytwarzane różnymi technikami druku, które zaczynają wypierać kartki litograficzne. Od połowy lat 20-tych dominują już fotowidokówki, łatwe i tanie w produkcji, ale pozbawione pewnej części uroku kartek wcześniejszych. Są one jednak cenne z powodu wiernego ukazywania rzeczywistości, gdyż rzadziej występuje na nich, dość częsty wcześniej, retusz czy fotomontaż. Typowe kartki litograficzne wyszły z użycia około roku 1910, jednak dosyć długo stosowano jeszcze na pocztówkach charakterystyczny dla nich zwrot „Gruss aus..." („Pozdrowienia z..."). Zwrot ten zasadniczo zanika w latach 1915-20, a w przypadku Świebodzina nawet wcześniej (ok. roku 1910).

Datowanie dawnych widokówek jest dosyć trudne, ponieważ rzadko oznaczano czas ich powstania. Tylko niektóre firmy podawały daty roczne emisji, inne zaś stosowały niekiedy zakodowany rok wydania w numerach wydawniczych. Nie było to zbyt częste, dlatego zazwyczaj stosuje się przybliżone oznaczenie dat powstania kartek („ok. 1910", „ok. 1915"). Opierają się one głównie na dacie stempla, ale także na różnych danych porównawczych (np. techniki druku, stylistyka podpisów). Porównania są niezbędne, ponieważ pocztówki funkcjonowały nieraz w obiegu przez dłuższy czas. Znamy np. Sytuację, gdy w roku 1921 wysłano ze Świebodzina kartkę wydaną w 1908 roku. Najczęściej jednak kartki funkcjonowały dość krótko w obrocie pocztowym i szybko zastępowane były przez nowe emisje.

Pierwsze, dawne pocztówki zaczęły trafiać do świebodzińskiego muzeum na początku lat 90-tych. Dzięki stałemu poszerzaniu zbiorów, udało się zebrać karty pocztowe prawie wszystkich miejscowości z terenu obecnego powiatu. Na wystawie prezentowany jest wybór spośród ponad 1000 dawnych widokówek z tego obszaru, jakie obecnie wchodzą w skład kolekcji. Można stwierdzić, że w okresie 1894-1945 właściwie wszystkie miejscowości okolic Świebodzina miały przynajmniej jedną, własną kartę pocztową.

Największą i najważniejszą miejscowością tego obszaru jest Świebodzin i to on ma najbogatszy zbiór widokówek. W ciągu około 50 lat (1894-1945), liczba wypuszczonych na rynek pocztówek Świebodzina (wraz z odmianami) przekroczyła 500 wzorów. Drugim ośrodkiem, pod względem ilości znanych widokówek, jest turystyczny Łagów - już od końca XIX w. bardzo popularna miejscowość wypoczynkowa. Sporą ilość kartek mają jeszcze: małomiasteczkowa Lubrza oraz Jordanowo-Gościkowo, Szczaniec i Zbąszynek. Z pozostałych kilkudziesięciu okolicznych wiosek większość posiada po kilka przedstawień. Nakłady poszczególnych wzorów nie były zbyt duże, najprawdopodobniej nie przekraczały 1000 sztuk. Wpływ na to miały zarówno ograniczenia techniczne (w przypadku litografii) jak również niewielki rynek zbytu. Dlatego, aby ponownie zachęcić kupujących, stosowano dodruki lub tworzono różne odmiany na podstawie tych samych widoków. Stąd występowały np. wersje jedno i wielobarwne, z różnymi krojami podpisów, z dodatkową ramką lub wydane jako zwykłe powtórzenie. Część wydawców wypuszczała cale serie widokówek, ukazujące różne fragmenty miejscowości. Czasami zestawy takie wydawano łącznie jako składanki (tzw. leporello) lub karnety z wyrywanymi kartkami.

Tematyka emitowanych widokówek była różnorodna. Początkowo kartki ukazywały miejsca charakterystyczne, na przykład dla Świebodzina były to: ratusz, rynek, zamek, kościoły, szkoły. Wydawano również pocztówki, na których pojawiały się ulice, pomniki i miejsca użyteczności publicznej. Szczególnie cenne są widoki panoramiczne (w tym zdjęcia lotnicze), przedstawiające dawny układ architektoniczny miasta. Dla mniejszych miejscowości popularne są kartki wieloobrazkowe. Widokówki z wiosek przedstawiają najczęściej typowe obiekty: kościoły, szkoły, gospody, także pałace. Niektóre z miejsc i obiektów już dziś nie istnieją. Stare pocztówki pozwalają ocalić je od zapomnienia.

Widokówka jest doskonałym źródłem ikonograficznym i świadectwem historycznym epoki. Prezentowana wystawa jest próbą przybliżenia historii naszego regionu poprzez stare pocztówki. Dawne karty pocztowe pomagają wyobrazić sobie między innymi życie mieszkańców sześćdziesiąt czy sto lat temu, otoczenie w jakim mieszkali i pracowali. Ukazują także ewolucję ilustrowanych kart korespondencyjnych - od pięknie zdobionych, kolorowych litografii, poprzez różnej jakości kartki drukowane, po masowe fotowidokówki.

 

---

Robert Ziach
Świebodzin, 15 lipca 2003