Krzysztof Kaldenbach - XVII-wieczny poeta i miÂłoÂśnik polskiej mowy

W zestawieniu ponad stu osób z okresu od XI do XVII wieku, pochodz¹cych z terenu obecnej Polski, a zas³u¿onych dla historii i kultury Europy zachodniej, znajduje siê dwóch œwiebodzinian, m.in. Krzysztof (Christoph) Kaldenbach, wybitny poeta ³aciùski, niemiecki i polski. Przyszed³ on na œwiat 11 sierpnia 1613 roku w œl¹sko-habsburskim Œwiebodzinie, w rodzinie mieszczaùskiej, której raz przypisuje siê star¹ œwiebodziùsk¹ genealogiê (Callenbach) i zas³ugi dla koœcio³a, innym razem odnosi jej pochodzenie do pobliskiej Lubrzy. Jego ojcem by³ Matthaus Kaldenbach (1567-1623), nazywany czasem w Ÿród³ach Kallenberg lub Kallnbach (Kelnbach), miejscowy sukiennik, starszy cechu, królewski sêdzia, radny i ostatecznie burmistrz miasta w latach 1618-1622. Matka Eva, z domu Lindner, na pewno pochodzi³a z Lubrzy (choÌ znamy tak¿e liniê œwiebodziùsk¹ rodziny Lindner), gdzie jej ojciec pe³ni³ funkcje radnego i syndyka. Rodzina Kaldenbach nale¿a³a w tym czasie do w¹skiego grona œrodowisk decyzyjnych miasta, np. Maria Kaldenbach zosta³a ¿on¹ (ok. 1630 r.) póŸniejszego burmistrza - Daniela Sommerfelda. Prawdopodobnie to rodzice byli pierwszymi nauczycielami Krzysztofa; muzyki uczy³ go natomiast brat matki - Georg Lindner. M³ody Kaldenbach œpiewa³ równie¿ w chórze koœcielnym. W roku 1622, maj¹c 9 lat, dziêki protekcji swojego krewnego - profesora prawa Matthausa Coldebacha, bêd¹cego kilkakrotnie rektorem uczelni, zosta³ przyjêty do szko³y powszechnej we Frankfurcie n. Odr¹ ("Christophorus Kellenbach Svibusiensis Silesius"), a nastêpnie do tutejszego gimnazjum, instytucji prawnie i organizacyjnie zwi¹zanych z tamtejszym Uniwersytetem Viadrina. W³aœciwe studium uniwersyteckie rozpocz¹³ w roku 1629, nieco póŸniej ni¿ jego brat Mateusz ("Matthaeus Coldebacius Swebosiensis Silesius") i zd¹¿y³ obroniÌ publicznie tezy jednej ze swoich wczesnych prac De fortitudine (O mêstwie). Z tego okresu zachowa³ siê unikatowy egzemplarz ksi¹¿ki z w³asnorêcznym podpisem Kaldenbacha z roku 1628.

Krzysztof Kaldenbach - portret poety z roku 1660

Po zajêciu Frankfurtu przez wojska szwedzkie w roku 1631, podobnie jak wielu innych studentów, Kaldenbach opuœci³ miasto i uda³ siê do spokojnego Królewca, gdzie wpisa³ siê na listê Uniwersytetu Alberta ("Christophorus Kaldenbachius, Schwibusio - Silesius"), ale z powodu trudnoœci finansowych nauki nie rozpocz¹³. Zosta³ natomiast nauczycielem domowym u szlacheckiej rodziny Reimer z Szatejek w okolicy K³ajpedy i tam ucz¹c gry na klawikordzie sam uczy³ siê intensywnie jêzyka polskiego, który sta³ siê póŸniej jego pasj¹. Po namowach profesora greki z Królewca - Matthausa Reimera, ponownie w roku 1633 wróci³ na uniwersytet, jednoczeœnie bêd¹c prywatnym nauczycielem w królewieckich rodzinach patrycjuszowskich. Dziêki wybitnym zdolnoœciom, wszechstronnemu wykszta³ceniu i œwietnej znajomoœci jêzyków (³acina, greka, hebrajski, polski) zosta³ w roku 1639 powo³any na konrektora, a nastêpnie w 1645 roku prorektora tutejszego staromiejskiego gimnazjum ³aciùskiego. Zajêty wieloma obowi¹zkami, dopiero w roku 1647 uzyska³ tytu³ magistra filozofii i funkcjê wyk³adowcy greki na uniwersytecie (1651).

Z okresem królewieckim w ¿yciu Kaldenbacha wi¹zaÌ nale¿y pocz¹tki jego twórczoœci literackiej, w tym poetyckiej. Ju¿ w roku 1635 napisa³ on pierwsz¹ sztukê teatraln¹ (dramat) pt. "Herkules", o której wystawieniu jednak niewiele wiemy. By³ tak¿e autorem licznych utworów okolicznoœciowych, powsta³ych na zamówienie prywatne, np. mów pogrzebowych. W roku 1640 opublikowano jego inauguracyjne przemówienie gimnazjalne De viribus eloquentiae (O sile wymowy), które rozpoczyna w³aœciwy profil zainteresowaù Kaldenbacha, czyli "tematykê ¿ycia", poezjê i piêkn¹ wymowê, dwa boskie dary oparte na chrzeœcijaùsko-humanistycznych fundamentach. K. Kaldenbach nale¿a³ w tym czasie do "Królewieckiego Ko³a Poetów" (R. Roberthin, H. Albert, S. Dach), grupy bêd¹cej pod wp³ywem s³ynnego protestanckiego "Zakonu Palmowego" i pielêgnuj¹cej jêzyk narodowy, w oparciu o wzorce ludowe. Wystêpowa³ w niej od roku 1638 pod pseudonimem Celadon (inne jego póŸniejsze pseudonimy - Lycon, Lykabas), pisz¹c równie¿ w³asne, jednak mniej znane ni¿ poezja, utwory muzyczne (dzie³a wokalne i oratoryjne teksty Ìwiczeù).

Strona tytuÂłowa utworu "Holdowna Klio" (1641)

Królewiec, po³o¿ony w Prusach Ksi¹¿êcych, by³ niemieckim oœrodkiem kulturalnym o silnych wp³ywach polskich. Wielu by³o tu studentów z Polski, istnia³y polskie szko³y, koœcio³y i wydawnictwa, a literaci z "Królewieckiego Ko³a Poetów" pisali czêsto swe utwory o sprawach polskich, a nawet w jêzyku polskim (J. P. Titz, V. Thilo, R. zum Bergen). Podobnie czyni³ Kaldenbach, który doœÌ dobrze zna³ nasz jêzyk, i co dla niego charakterystyczne, nie wplata³ do tekstów, modnych wówczas, zwrotów ³aciùskich i francuskich. Kiedy 6 paŸdziernika 1641 roku po raz ostatni w dziejach Polski lennik pruski Fryderyk Wilhelm z³o¿y³ osobiœcie ho³d królowi, nasz poeta napisa³ z tej okazji wiersz (trzynastozg³oskowy) pt. "Holdowna Klio". Liczy on ogó³em 350 wersów, ³¹cznie z dwoma dodatkami: ³aciùskim oraz polskim pt. "Do s³awnej Nåcyey Polskiey". Jest to typowy panegiryk, na mod³ê barokow¹, prze³adowany elementami mitologii antycznej. W inwokacji poeta zwraca siê do muzy historii - Klio, aby mu pomog³a w realizacji zamierzenia:

Kaldenbach przyznaje, Âże dotÂąd pisaÂł tylko po niemiecku i Âłacinie, teraz zaÂś pragnie takÂże pisaĂŚ Âłagodnym i "miodowym" jĂŞzykiem SarmatĂłw:

Potem nastêpuje w³aœciwa czêœÌ pochwalna - wobec Fryderyka Wilhelma, który s³u¿y "przemo¿ney Sarmacyey" oraz króla W³adys³awa IV, wynoszonego pod niebiosa za czyny i zas³ugi. Autor przypomina równie¿ wznios³e dzieje Polski i jej misjê chrystianizacyjn¹. W utworze "Do s³awney Nacyey Polskiey" Kaldenbach usprawiedliwia swoje braki jêzykowe i wyra¿a siê godnie o narodzie i jêzyku polskim:

DziesiêÌ lat póŸniej w Braniewie ukaza³ siê tomik ³aciùskich wierszy poety Lyricorum libri III, wzorowanych na odach Horacjusza i pieœniach Kochanowskiego. CzêœÌ z nich poœwiêcona jest sprawom polskim, m.in. œmierci W³adys³awa IV i elekcji Jana Kazimierza; znajduje siê tu tak¿e parodia ³aciùska pieœni poety z Czarnolasu "Nie zaw¿dy, piêkna Zofija". O osobistoœciach zwi¹zanych z dworem polskim mówi¹ jeszcze wiersze z nieco wczeœniejszego zbioru, wydanego w Elbl¹gu w 1648 roku (Deutscher Grab-Gedichte). Trzy lata póŸniej w Królewcu wyszed³ tom poezji pt. Deutsche Sapho, w którym umieszczono pieœù J. Kochanowskiego "Nadzieji nie trzeba traciÌ", przet³umaczon¹ przez autora na jêzyk niemiecki.

S³awny ju¿ K. Kaldenbach zosta³ w roku 1655 zaproszony na uniwersytet w Tybindze, gdzie wygra³ rywalizacjê o stanowisko wyk³adowcy wymowy, poezji i historii i 13 lutego 1656 roku obj¹³ funkcjê profesora. Tutaj równie¿ nast¹pi³y zmiany w jego ¿yciu prywatnym: ¿eni³ siê a¿ czterokrotnie, ale mia³ tylko jednego syna, Krzysztofa, podobnie jak ojciec, wielkiego wielbiciela mowy polskiej. Kaldenbach senior zdoby³ w Tybindze wielkie uznanie studentów, profesorów i œrodowisk dworskich, szczególnie za znajomoœÌ wymowy, jêzyków klasycznych i historii. Otrzyma³ tu honorowy tytu³ "pedagogarchy" i by³ aktywny na niwie naukowej i literackiej do 83 roku ¿ycia. W Tybindze w roku 1667 ukaza³ siê erudycyjny zbiór wierszy ³aciùskich, niemieckich, greckich i hebrajskich pt. Sylvae Tubingensis z polskim wierszem okolicznoœciowym "Jak po ¿a³osnej zimie wiosna nastêpuje", poœwiêcony m³odemu elektorowi brandenburskiemu. Kolejna publikacja Kaldenbacha pt. Deutsche Lieder und Gedichte (Tybinga 1683), zawieraj¹ca m.in. treny w siedmiu jêzykach, np. francuskim, hiszpaùskim i w³oskim, posiada³a równie¿ akcenty polskie (teksty wydrukowano jednak bez u¿ycia czcionek polskich!). Znalaz³y siê w niej wiersze na czeœÌ zas³u¿onych obywateli kraju, krewnych i przyjació³, tak¿e panegiryk ku chwale króla W³adys³awa IV i narodu polskiego pt. "Sarmatischer Hymen". Akcentem osobistym jest pieœù wspominaj¹ca œmierÌ brata Mateusza w Gdaùsku w roku 1652:

W twórczoœci Kaldenbacha istnieje równie¿ jeden wyraŸny akcent œwiebodziùski. Na fali krytyki wojny trzydziestoletniej opublikowa³ on we Wroc³awiu poetycki zbiorek swoich refleksji z podró¿y na Œl¹sk w roku 1649, do Wschowy i Œwiebodzina (wydany ponownie w zbiorze Deutsche Lieder und Gedichte, Tybinga 1683). Znalaz³ siê w nim utwór "Przyjazd do Œwiebodzina", z³o¿ony z 156 wersów i napisany w jêzyku niemieckim 12-zg³oskowym aleksandrynem. Kaldenbach wspomina w tekœcie œwietnoœÌ miasta w czasach jego m³odoœci: mury obronne, basteje, fosê, broni¹ce je przed nieproszonymi goœÌmi; tak¿e rynek i ma³e uliczki, koœció³ w centrum. Zna pobliskie jezioro Trzcinno i rzekê Paklicê. Wojna, po¿ary i rabunki doprowadzi³y jednak Œwiebodzin (Schwibussen) do ruiny. Jest wiele zniszczonych domów, miasto opustosza³o. Autor przypomina sobie wielu ludzi tu zas³u¿onych z rodzin Lindner, Liebekuhn i Sommerfeld, tak¿e sêdziego Beisrichta i starostê v. Knobelsdorfa; pamiêta tak¿e zwyk³ych obywateli: Spechta, Hirscha, Hirschekorna, Hahna i Seilera. Odwiedziny Œwiebodzina budz¹ mieszane uczucia: nostalgii za minionym i smutku po spustoszeniach wojennych.

Krzysztof Kaldenbach zmarÂł w Tybindze 16 lipca 1698 roku. Zawsze uwaÂżaÂł siĂŞ za ÂŚlÂązaka. MiaÂł wielki sentyment do jĂŞzyka polskiego, o ktĂłrym mĂłwiÂł: "...polska miodowa mowa" i ubolewaÂł, Âże "...siĂŞ (jĂŞzyk) sÂłowiaĂąski (polski) kryÂł doma, nie szedszy na Âświat". PozostawaÂł pod wpÂływem poezji Jana Kochanowskiego, ktĂłrego nazwaÂł "ksiĂŞciem poetĂłw" (1651). Bogata spuÂścizna po nim znajduje siĂŞ rĂłwnieÂż w Polsce: w bibliotekach w GdaĂąsku, Toruniu, WrocÂławiu i Warszawie. Niestety rĂŞkopisy krĂłlewieckie spÂłonĂŞÂły w czasie ostatniej wojny, ale przetrwaÂła dokumentacja z czasĂłw, kiedy ÂżyÂł i pracowaÂł w Tybindze. Na pewno postaĂŚ tego wybitnego niemieckiego poety i miÂłoÂśnika spraw polskich zasÂługuje na pamiĂŞĂŚ.