Od legendy do faktĂłw

Schwiebus (obecnie ÂŚwiebodzin), Kreis ZĂźllichau – Schwiebus (dawniej powiat sulechowsko – ÂświebodziĂąski).

30 stycznia 1945 r. Schwiebus (ÂŚwiebodzin) byÂł caÂłkowicie otoczony przez drugÂą armiĂŞ biaÂłoruskÂą. Armia Czerwona dotarÂła przez Jordan – Paradies (obecnie Jordanowo – GoÂścikowo) do Sternberg (obecnie Torzym), na poÂłudniu zdobyÂła Bomst (obecnie Babimost), Unruhstadt (obecnie Kargowa) i ZĂźllichau (obecnie SulechĂłw), miasta, ktĂłre teraz sÂą prawie caÂłkowicie zniszczone. 1 lutego 1945 r. okoÂło godz. 07:00 rano rosyjska kawaleria i wojska pancerne wkroczyÂły do Schwiebus (ÂŚwiebodzin). Szpital Âśw. JĂłzefa, ktĂłry funkcjonowaÂł jako szpital rezerwowy 101, zostaÂł natychmiast zajĂŞty przez Rosjan. LĂźscher, czÂłowiek leczÂący metodami niekonwencjonalnymi, podaÂł siĂŞ wobec Rosjan za ordynatora i jest odpowiedzialny za wiele okropnych zdarzeĂą. Siostra M. Edmara broniÂła siĂŞ przed gwaÂłtem i zostaÂła zamordowana strzaÂłem w gÂłowĂŞ; ona jest pochowana w ogrodzie probostwa. Pierwsze cztery dni okupacji byÂły znoÂśne, oczywiÂście byÂły kradzieÂże (zegarkĂłw, pierÂścionkĂłw) i gwaÂłty na kobietach i dziewczynach. Ale caÂły koszmar rozpocz¹³ siĂŞ 5 lutego. Siostry M. Aphrodidia i Lybia a takÂże wypĂŞdzony przez gestapo proboszcz Konrad D. znaleÂźli schronienie w moim domu. Proboszcz codziennie odprawiaÂł w naszym mieszkaniu MszĂŞ Âśw. Na oczach mojej Âżony i dzieci rosyjski major zamordowaÂł strzaÂłem w gÂłowĂŞ siostrĂŞ LybiĂŞ, ktĂłra dziĂŞki znajomoÂści jĂŞzyka polskiego nie dopuÂściÂła do tego, aby ten major uprowadziÂł nasze najmÂłodsze dziecko, ktĂłre miaÂło wtedy 3 lata. ZabĂłjstwa, gwaÂłty, poÂżary naleÂżaÂły do porzÂądku dziennego. GwaÂłcono wszystkich: od dziecka do staruszki w domu spokojnej staroÂści, a jeÂśli nie byÂło to moÂżliwe z powodu wieku, uderzeniem kolbÂą rozbijano kobietom czaszkĂŞ. Prawie wszystkie siostry szpitala Âśw. JĂłzefa ukrywaÂły siĂŞ na poddaszu plebani lub koÂścioÂła. LĂźscher zdradziÂł Rosjanom kryjĂłwkĂŞ kobiet: s. M. Speciosa, Orlanda, Leutberga i inne siostry, ktĂłrych nazwisk nie pamiĂŞtam, zostaÂły zamordowane w domu przy Salkaustraße. Na poczÂątku marca 1945 roku wraz z szeÂścioma innymi osobami szukaÂłem w caÂłym mieÂście ich zwÂłok, aby zapobiec epidemii.

Kiedy je znaleÂźliÂśmy, okazaÂło siĂŞ, Âże ich zwÂłoki byÂły porozrzucane i poĂŚwiartowane.

Kobieta, która by³a œwiadkiem naocznym tych zajœÌ i która zmar³a przedwczeœnie wskutek drastycznych prze¿yÌ, opisywa³a te zajœcia w nastêpuj¹cy sposób:
Pod koniec stycznia 1945 roku po wkroczeniu Rosjan do Schwiebus (ÂŚwiebodzin) zostaliÂśmy wypĂŞdzeni z domu przez Rosjan o godz. 05:00 pod wieczĂłr. Zanim to jednak nastÂąpiÂło, do godz. 04:00 siostry musiaÂły przyszykowaĂŚ dom na transport rannych Rosjan. Siostrze Oberin, ktĂłra prosiÂła, aby zostawiĂŚ nam trochĂŞ miejsca, zagroÂżono rozstrzelaniem. Noc spĂŞdziÂłyÂśmy na plebanii, a nastĂŞpnego dnia czêœÌ siĂłstr musiaÂła prosiĂŚ o miejsce u rodzin. Najgorszym dniem byÂła sobota kapÂłaĂąska w lutym. Rano ok. godz. 09:00 do mieszkania weszÂło dwĂłch KozakĂłw, ktĂłrzy wyrzucili wÂłaÂścicielkĂŞ. My, tzn. trzy siostry zostaÂłyÂśmy same z tymi bestiami. Na poczÂątku pobili nas ga³¹zkami wierzbowymi. StaÂłyÂśmy w rzĂŞdzie a jeden Kozak chwyciÂł jednÂą siostrĂŞ za ramiĂŞ i chciaÂł jÂą wciÂągn¹Ì do pokoju obok. ZobaczyÂł jednak mÂłodszÂą siostrĂŞ i ruszyÂł w jej stronĂŞ. Ona cofaÂła siĂŞ, broniÂła rĂŞkoma i krzyczaÂła: „ProszĂŞ mnie nie dotykaĂŚ, proszĂŞ strzelaĂŚ!” Kozak ÂściÂągn¹³ karabin maszynowy i tym samym momencie siostra osunĂŞÂła siĂŞ koÂło szafy, trafiona w czoÂło przez jednÂą z kul, tak, Âże mĂłzg wydostaÂł siĂŞ przez potylicĂŞ. ÂŻyÂła jeszcze dwie godziny, umieraÂła w strasznych jĂŞkach. PrzytomnoœÌ umysÂłu innej siostry w tych momentach byÂła godna podziwu. KlĂŞczaÂła przy umierajÂącej siostrze i wypowiadaÂła na gÂłos krĂłtkie modlitwy. Jeszcze nigdy w Âżyciu nie sÂłyszaÂłam tak Âżarliwej modlitwy.

Strza³ us³ysza³ drugi Rosjanin, który zaraz przyszed³, zawo³a³ Kozaka i rozmawia³ z nim. Potem zniknêli, w przeciwnym razie spotka³by nas zapewne taki sam los jak nasz¹ wspó³siostrê, bo za ¿adn¹ cenê nie odda³ybyœmy najwa¿niejszego. Zaraz sprowadzono tamtejszego duchownego i w obecnoœci modl¹cych siê kap³anów i sióstr nasza wspó³siostra odesz³a do wiecznej ojczyzny.

Tego samego dnia o godz. 08:00 wieczorem podjecha³ pod plebaniê samochód, z którego wysiad³o dwóch kompletnie pijanych rosyjskich oficerów i Ukrainka. Za¿¹dali, aby przysz³y cztery siostry, które bêd¹ urz¹dza³y lazaret. W Schwiebus {Œwiebodzin) nie by³o wtedy oœwietlenia. Musia³y przyjœÌ siostry, spoœród których wyszukano cztery w wieku poni¿ej 50 lat. Dwie z nich uciek³y. Te bestie tak d³ugo szala³y i strzela³y, a¿ siostry znajduj¹ce siê na najwy¿szym piêtrze us³ysza³y ha³as i zesz³y na dó³, aby zobaczyÌ, co siê tam dzia³o. Dwie m³odsze uzdolnione siostry dobrowolnie zaofiarowa³y, ¿e pójd¹ zamiast dwóch innych sióstr, mimo, ¿e wiedzia³y, co ich czeka.

MiaÂły wrĂłciĂŚ po dwĂłch godzinach, aby zastÂąpiÂły je cztery inne siostry. Wszyscy domyÂślali siĂŞ, Âże to byÂła tylko wymĂłwka. Przy wyjÂściu siostry oddaÂły starszym siostrom pierÂścionki i zegarki. Ich ostatnie sÂłowa brzmiaÂły: „Nigdy wiĂŞcej juÂż nie wrĂłcimy". KaÂżde póŸniejsze ich poszukiwanie nie przyniosÂło rezultatĂłw. Rzekomo dwie z nich miaÂły byĂŚ rozstrzelane, jedna zgin¹Ì od ran zadanych noÂżem a jedna miaÂła nie mieĂŚ gÂłowy. ZostaÂłyÂśmy tam jeszcze chwilĂŞ. Nagabywania nie byÂło koĂąca. DzieĂą i noc ktoÂś przychodziÂł i wychodziÂł. KaÂżdy chciaÂł mieĂŚ coÂś z naszego dobytku, jaki udaÂło siĂŞ nam jeszcze uratowaĂŚ. To byÂły okropne dni i noce dla naszych dusz i ciaÂł. NastĂŞpny tydzieĂą znowu za¿¹daÂł od nas nowej ofiary. Jedna z siĂłstr, ktĂłra dobrze znaÂła jĂŞzyk polski, zajmowaÂła siĂŞ ochronÂą pewnej rodziny lekarza. CzĂŞsto zapobiegaÂła nieszczĂŞÂściom w tej rodzinie, aÂż do pewnego wieczora, kiedy do domu przyszli pijani oficerowie i chcieli mieĂŚ na noc ma³¹ dziewczynkĂŞ. Siostra uÂżyÂła wszelkiej moÂżliwej perswazji a oni zrezygnowali. Dziecko byÂło uratowane, ale oni teraz chcieli mieĂŚ kobietĂŞ. Siostra znowu zaczĂŞÂła ich pospiesznie namawiaĂŚ, aby zaniechali tego pomysÂłu. W rezultacie otrzymaÂła strzaÂł w gÂłowĂŞ. Lybia to juÂż szĂłsta siostra, ktĂłra byÂła ofiarÂą tych bestii.

Wczesnym rankiem mieliœmy codziennie w koœciele parafialnym Mszê Œw., wolno nam by³o przyjmowaÌ Zbawiciela, choÌ by³o to zwi¹zane z niebezpieczeùstwem, a ka¿dego dnia udzielana nam by³a absolucja generalna. Pewnego dnia obu kap³anów zabrano do pracy, z której ju¿ nigdy wiêcej nie wrócili. 12 lutego wszystkie zosta³yœmy wypêdzone ze Schwiebus (Œwiebodzin). A teraz dok¹d? To by³o pytanie nape³niaj¹ce strachem. Starsze i schorowane siostry nie mog³y ju¿ iœÌ dalej. W obozie, w którym wczeœniej przebywali uwiêzieni Rosjanie, znalaz³yœmy magazyn ze s³om¹. Do kwietnia koczowa³yœmy tam w strasznych warunkach. Razem z nami by³o wiele innych kobiet, mê¿czyzn i dzieci. ¯eby nie umrzeÌ z g³odu, musia³yœmy z wielkim strachem szukaÌ ziemniaków w pustych piwnicach. To by³o jedyne, co mia³yœmy do jedzenia. Niemiecki t³umacz rosyjskiego komendanta wspó³czu³ nam, nie móg³ nam jednak pocz¹tkowo pomóc. D³ugie noce i te ci¹g³e przychodzenie tych bestii, krzyk i wo³anie o pomoc kobiet i dziewcz¹t oraz strach - tego siê nie da opisaÌ. W kwietniu 1945 r. zosta³yœmy uwolnione i uda³yœmy siê do tamtejszej szko³y, gdzie by³yœmy same wraz z naszymi staruszkami i jedn¹ m³od¹ dziewczyn¹. By³o dwanaœcie sióstr, które zajmowa³y siê chorymi, towarzyszy³y umieraj¹cym i chowa³y zmar³ych, robi¹c wszystko najlepiej, jak tylko potrafi³y. A ksiêdza nie mo¿na by³o nigdzie znaleŸÌ.

W maju 1945r. pozwolono nam powróciÌ do jednej czêœci naszego domu. Nie by³o ju¿ prawie ¿adnych Rosjan a w naszym szpitalu znajdowali siê ranni Polacy. My nie mia³yœmy jednak do niego wstêpu. W domu nie mo¿na by³o niczego znaleŸÌ oprócz brudu, tylko brudu. W ogrodzie zgliszcza, z których wyci¹ga³yœmy to, co by³o nam potrzebne. Ze s³omy i starych szmat zrobi³yœmy sobie legowisko, g³ód znowu by³ naszym goœciem. Musia³yœmy wtedy obieraÌ ziemniaki dla polskiego lazaretu i dostawa³yœmy za to trochê zupy ziemniaczanej, która czêœciej przypomina³a pomyje. Jedzenie, które pozosta³o w lazarecie, by³o zasypywane w do³ach, ale nam go nie dano. Tymczasem siostry, które by³y w stanie pracowaÌ, przydzielono do opieki nad chorymi Niemcami z okolicy i w polskim szpitalu. Tam te¿ by³o tylko trochê wodnistej zupy i czasami kawa³ek suchego chleba. Siostrom przydzielano tylko prace najni¿szego szczebla i dy¿ury nocne. I tak minê³o kolejnych kilka tygodni pe³nych niedostatków. Gdyby siostry pos³ane do opieki nad ludŸmi na wsi nie przysy³a³y nam czegoœ do jedzenia, na pewno powoli umar³ybyœmy z g³odu.

Koniec czerwca 1945 r. oznaczaÂł nowy cios. Wczesnym rankiem przyszÂła polska milicja: „Za dziesiĂŞĂŚ minut opuÂściĂŚ dom i zabraĂŚ za sobÂą tylko 20 kilogramĂłw!” Dobrych rzeczy w ogĂłle nie pozwolono siostrom zabraĂŚ. JeÂśli polska milicja znalazÂła coÂś jeszcze, to zabieraÂła. Pokoje zamkniĂŞto, a my musiaÂłyÂśmy z pustymi rĂŞkoma udaĂŚ siĂŞ w nieznane. Tylko dokÂąd iœÌ w tej strasznej burzy i deszczu? W kolumnie 800 osĂłb maszerowaliÂśmy przez ulice bez Âżadnego planu i celu. Polscy ÂżoÂłnierze towarzyszyli nam. W rowach przydroÂżnych leÂżaÂły zwÂłoki dorosÂłych i dzieci, porozbijane samochody, ³ó¿ka, meble itd. Pod wieczĂłr szukaliÂśmy schronienia w pustych domach. Przemoczeni i przemarzniĂŞci mimo letniej pory. Na dodatek dokuczaÂły nam robaki. I tak przez 70 kilometrĂłw. We Frankfurcie nad OdrÂą zostawiono nas samym sobie. ÂŻoÂłnierze dostali polecenie, aby nas tam doprowadziĂŚ. NĂŞdznych i chorych oddaliÂśmy siĂŞ w rĂŞce losu. JednÂą noc spĂŞdziÂłyÂśmy u tamtejszych SiĂłstr MiÂłosierdzia, ktĂłrych dom zostaÂł zbombardowany i ktĂłre znalazÂły tam przejÂściowo schronienie. Pewien kierowca, ktĂłry przewoziÂł samochodem poszkodowanych do miejscowoÂści KĂśnigswusterhausen, ulitowaÂł siĂŞ nad nami, ktĂłre byÂłyÂśmy chore i wyczerpane, i podwiĂłzÂł nas. Na wÂłasne ryzyko zawiĂłzÂł nas do Potsdam (Poczdam) i tam nas wysadziÂł. UdzielaÂłyÂśmy siĂŞ w tamtejszym szpitalu, a potem nasi przeÂłoÂżeni przydzielili nam obszar pracy.

Schwiebus (obecnie ÂŚwiebodzin), Kreis ZĂźllichau-Schwiebus (dawniej powiat ÂświebodziĂąsko-sulechowski)

27 stycznia 1945 r. pierwsza bia³oruska armia ci¹gnê³a przez granicê Rzeszy przy Neu-Bentschen (obecnie Zb¹szynek), Bomst (obecnie Babimost) i Unruhstadt (obecnie Kargowa), na pó³nocy przy Tirschtiegel (obecnie Trzciel). 30 stycznia 1945 r. Schwiebus (Œwiebodzin) by³ okr¹¿ony, poniewa¿ Rosjanie zdobyli Rentschen (obecnie Radoszyn), Kutschlau (obecnie Chociule), Jordan (obecnie Jordanowo) i Mßhlbock (obecnie O³obok). 1 lutego 1945 r. oko³o godz. 07:00 rano, kiedy jeszcze byliœmy na Mszy œw. w koœciele, rosyjskie wojsko wkroczy³o do miasta Schwiebus (Œwiebodzin), które skapitulowa³o. Dotychczas miasto nie ucierpia³o z powodu wojny, dlatego teraz dotknê³o je wiêksze cierpienie.

Pierwsze oddzia³y, które przechodzi³y przez miasto, ukrad³y rzeczy wartoœciowe (zegarki, pierœcionki itp.), jednak mêczeùstwo mieszkaùców nast¹pi³o dnia trzeciego. Zabójstwa, po¿ary, kradzie¿e i gwa³ty by³y na porz¹dku dziennym, i niewa¿ne by³o, czy dotyczy³y one dziesiêcioletnich dzieci czy staruszek w domu spokojnej staroœci. Wiêcej ni¿ jedna trzecia miasta sp³onê³a. Natychmiast swoj¹ potworn¹ dzia³alnoœÌ rozpocz¹³ rosyjski Paùstwowy Zarz¹d Polityczny (GPU). Knuty, karabiny maszynowe, pistolety, broù, pijaùstwo do nieprzytomnoœci, po¿ary, gwa³ty i zabójstwa: to wszystko panowa³o teraz w niemieckim mieœcie. Wielu ludzi - ok. jednej siódmej mieszkaùców nie da³o rady - pope³ni³o samobójstwo w akcie rozpaczy. Sklepy, mieszkania i apteki zosta³y ca³kowicie spl¹drowane a przedmioty wyrzucone na ulice lub do ogrodów. I niewa¿ne czy chodzi³o o lekarstwa, zabawki dla dzieci, wyposa¿enie mieszkaù czy sprzêty domowe. W tym ca³ym chaosie jeŸdzi³y czo³gi. Domy pali³y siê jak pochodnie. Nasz szpital œw. Józefa i szpital ewangelicki zosta³y doszczêtnie spl¹drowane. Chodzi³em póŸniej przez puste pomieszczenia, w których le¿a³y pierze z porozcinanych ³ó¿ek, podarte ksi¹¿ki, na których porozlewany by³ syrop i przetwory. Zwieùczeniem kultury, która do nas dotar³a, by³y ludzkie odchody w ogromnej iloœci. Taki obraz mo¿na przyporz¹dkowaÌ ka¿demu domowi.

7 lutego 1945 r. Rosjanie zabrali do niewoli i umieÂścili w rosyjskim obozie jeĂącĂłw wojennych wszystkich mĂŞÂżczyzn z miasta. NiewaÂżne czy byli oni wojskowymi czy cywilami, duchownymi, lekarzami czy kimÂś innym. ObĂłz ten znajdowaÂł siĂŞ w okolicy miasta Reppen (obecnie Rzepin), poniewaÂż teraz juÂż trwaÂły walki o Frankfurt nad OdrÂą. W tym transporcie byÂło nas 11000 (jedenaÂście tysiĂŞcy) mĂŞÂżczyzn. Obok mnie maszerowaÂł nasz proboszcz oraz JĂłzef Fuhrmann, nasz wikariusz okrĂŞgowy, ktĂłry zmarÂł w Rosji 1 wrzeÂśnia 1946 r. Tam pracowaÂł w cegielni. Bardzo osÂłabÂł z powodu ciĂŞÂżkiej pracy i brakujÂącego jedzenia i nabawiÂł siĂŞ ciĂŞÂżkiej choroby serca. Rosyjska lekarka obozowa napisaÂła, Âże jest obÂłoÂżnie chory, niezdolny do pracy. W poÂłowie wrzeÂśnia miaÂł powrĂłciĂŚ do ojczyzny. Jednak nadzorca, ktĂłry byÂł volksdeutschem, zmusiÂł go do pracy, ktĂłra zakoĂączyÂła siĂŞ ÂśmierciÂą w ciÂągu dwĂłch, trzech dni.

22 lutego 1945 r., na krĂłtko przed transportem do Rosji, udaÂło mi siĂŞ zbiec. 24 lutego dotarÂłem na pieszo przez Sternberg (obecnie Torzym), w ktĂłrym prawie wszystko byÂło podziurawione pociskami, do Schwiebus (ÂŚwiebodzina).

W Schwiebus (¦wiebodzinie) nie by³o Niemców, domy by³y doszczêtnie spl±drowane, przera¿aj±co brudne. Sp³on±³ prawie ca³y rynek, tak samo wiele domów na Kirchstraße (obecnie ul. Ko¶cielna), Glogauerstraße (obecnie ulica G³ogowska) i na Lindenplatz (obecnie Plac Wolno¶ci). Wszêdzie zw³oki ¿o³nierzy, kobiet i mê¿czyzn.

Koœció³ wygl¹da³ przera¿aj¹co. Powy³amywane drzwi, ³awki czêœciowo zniszczone, na pod³odze pe³no szk³a i butelek po wódce, ornaty najczêœciej podarte, tak samo alby, kom¿e, i na wszystkim pe³no odchodów. Wy³amane drzwiczki tabernakulum, rozbita wieczna lampka, tak samo organy. Ju¿ przed koœcio³em le¿a³y porozbijane piszcza³ki organowe. Strzelali w sklepienie i w ambonê. Figura Najœwiêtszego Serca Pana Jezusa i anio³y w o³tarzu Maryjnym nie mia³y r¹k. Wysadzili w powietrze szafê pancern¹ i zrabowali jej zawartoœÌ. Pan doktor M. zakopa³ najcenniejsze naczynia.

W SobotĂŞ WielkanocnÂą, 31 marca 1945 r., odnalazÂłem przez przypadek mojÂą ÂżonĂŞ i piĂŞcioro naszych dzieci. Oni uciekli do K. do naszego przyjaciela, ksiĂŞdza proboszcza H.H. Schulza, ktĂłry mimo swego wieku 70 lat w sposĂłb heroiczny chroniÂł niemieckie kobiety i dziewczĂŞta. ZmarÂł po tym strasznym pieszym marszu w sierpniu 1945 r. w Berlinie.

Ostatnie dni z Âżycia ksiĂŞdza proboszcza Ericha Scholtyssek w Rentschen (obecnie Radoszyn), Kreis ZĂźllichau-Schwiebus (dawniej Powiat ÂświebodziĂąsko-sulechowski)(ur. 28 lutego 1906 r., wyÂświĂŞcony 2 lutego 1930 r., rozstrzelany 31 stycznia 1945 r.)

30 stycznia 1945 r. o godz. 07:00 rano ksiÂądz proboszcz Scholtyssek odprawiÂł ostatniÂą w swoim Âżyciu MszĂŞ Âśw. OkoÂło godz. 09:30 do Rentschen (Radoszyn) przybyÂły pierwsze sowieckie czoÂłgi, ktĂłre zatrzymaÂły siĂŞ tutaj do ok. godz. 5.00 po poÂłudniu, a nastĂŞpnie w zgodzie opuÂściÂły parafiĂŞ. Zaraz po tym do wsi przybyli kolejni Sowieci. JakiÂś jeÂździec zagroziÂł, Âże nas rozstrzela i za¿¹daÂł od nas zegarkĂłw, ktĂłrych i tak juÂż nie mieliÂśmy. KsiÂądz proboszcz Scholtyssek powiedziaÂł wtedy: „Chcemy teraz modliĂŚ siĂŞ na ró¿aĂącu, bo nie wiemy czy doÂżyjemy do jutra!" W nocy w sÂąsiedniej wiosce MĂźhlbock (obecnie OÂłobok) sÂłychaĂŚ byÂło gÂłoÂśnÂą strzelaninĂŞ. KsiÂądz proboszcz poszedÂł do koÂścioÂła i przyniĂłsÂł puszkĂŞ z konsekrowanymi hostiami, Âżeby nam udzieliĂŚ Komunii Âśw. W tym czasie do wioski przybyÂł Wehrmacht i doszÂło do starcia z nadciÂągajÂącymi sowieckimi oddziaÂłami pancernymi, podczas ktĂłrego zapaliÂła siĂŞ drewutnia przy plebanii. KsiÂądz proboszcz Scholtyssek zawoÂłaÂł nas, a my prĂłbowaliÂśmy ugasiĂŚ poÂżar. W tym czasie, ok. godz. 09:30 przed poÂłudniem, na podwĂłrko przyszÂło czterech ÂżoÂłnierzy sowieckich, ktĂłrzy zawoÂłali ksiĂŞdza proboszcza i go przeszukali. Za¿¹dali, aby poszedÂł z nimi do komendanta. Kiedy sprzeciwiliÂśmy siĂŞ temu, wyjaÂśnili, Âże nie mamy siĂŞ czego baĂŚ, on zaraz wrĂłci. MiaÂłem zamiar pĂłjœÌ razem z nim, ale ksiÂądz proboszcz zatrzymaÂł mnie i chciaÂł, abym pomagaÂł przy gaszeniu poÂżaru. On miaÂł byĂŚ zaraz z powrotem.

Ale jednak ju¿ nie wróci³. Nie us³yszeliœmy te¿ niczego o nim, wiêc musieliœmy przyj¹Ì, ¿e zabrali go. W nastêpnych dniach nie wolno nam by³o opuœciÌ domu. Po oko³o czternastu dniach usunêli wszystkich mieszkaùców wioski a my musieliœmy udaÌ siê ok. 15 km w kierunku wschodnim. Po kolejnych czternastu dniach mogliœmy wróciÌ do Rentschen (Radoszyn). Zaraz po naszym powrocie dzieci, które musia³y zagoniÌ krowy, znalaz³y ksiêdza proboszcza w ¿wirowni poza wiosk¹. By³ martwy, z ty³u g³owy przy prawym uchu widaÌ by³o ranê postrza³ow¹. Obok niego le¿a³o jeszcze 15 martwych ¿o³nierzy. Kiedy zabieraliœmy jego cia³o, dzia³ania wojenne jeszcze trwa³y, wiêc nie dowiedzieliœmy siê czy zosta³ on zastrzelony celowo czy przypadkiem. Nie jest wykluczone, ¿e w drodze od komendanta proboszcz us³ysza³ wo³anie jednego z rannych Niemców le¿¹cych nieopodal i w³aœnie wtedy zgin¹³. To musia³o mieÌ miejsce w wiosce; a potem go wynieœli. My znaleŸliœmy go 1 marca 1945 r. a 5 marca polskie w³adze gminne zezwoli³y na jego pochówek. Ksi¹dz proboszcz Scholtyssek zosta³ pochowany tam, gdzie go znaleŸliœmy.

ChciaÂłbym jeszcze dodaĂŚ, Âże po powrocie do wsi Rentschen (Radoszyn) znaleÂźliÂśmy puszkĂŞ z konsekrowanymi hostiami, ktĂłra byÂła ukryta w piwnicy. Pod wpÂływem szybko zmieniajÂących siĂŞ zdarzeĂą ksiÂądz proboszcz Scholtyssek nie znalazÂł moÂżliwoÂści, aby nas o tym poinformowaĂŚ lub udzieliĂŚ nam Komunii Âśw. Razem z pozostajÂącymi u nas ludÂźmi wierzÂącymi spoÂżyliÂśmy te konsekrowane hostie, aby uchroniĂŚ je przed zbezczeszczeniem.