Ostatnie dni niemieckiego ÂŚwiebodzina

31 stycznia minê³o 60 lat od czasu, kiedy wojska Armii Czerwonej w wyniku dzia³aù wojennych zajê³y Œwiebodzin. Wymieniaj¹c datê 31 stycznia 1945 r. wiêkszoœÌ z nas ma na myœli wyzwolenie Œwiebodzina, choÌ s³owo "wyzwolenie" jest w tym przypadku problematyczne. Bo czy dla ówczesnych - niemieckich mieszkaùców miasta by³o to wyzwolenia? Na pewno nie. Dla nich by³ to dramat, data, która zawsze kojarzyÌ im siê bêdzie z wieloma tragediami, z przymusem opuszczenia domów, ziemi. Ten czas, by³ dla niemieckich mieszkaùców naszego miasta przepe³niony dramatycznymi wydarzeniami i cierpieniem. Wszyscy zostali wypêdzeni ze swoich domów. ¯aden z nich nie wróci³ tu na sta³e, jedynie niektórzy jako turyœci. To by³y ciê¿kie chwile. Trzeba jednak pamiêtaÌ, ¿e by³y one nastêpstwem dzia³aù III Rzeszy, która wci¹gnê³a œwiat w wir wojny. Od tej chwili w dziejach miasta rozpoczyna siê nowy rozdzia³, który trwa do dziœ. Niemniej jednak warto wiedzieÌ, chocia¿by z czystej ciekawoœci, jak wygl¹da³o miasto w ostatnich dniach niemieckiego panowania, i w pierwszych radzieckiego, a w nieca³e trzy miesi¹ce póŸniej, polskiego. Co czuli niemieccy mieszkaùcy? Co widzieli? Jak zapamiêtali te dni? O tym we fragmentach wspomnieù z niepublikowanej w Polsce ksi¹¿ki "Schwiebus Stadt und Land in deutscher Yergangenheit" wydanej przez Margarete Rothe-Rimpler, ze znanej i cenionej przedwojennej œwiebodziùskiej rodziny.

Szesnastego stycznia 1945 roku na Placu Lipowym pojawiajÂą siĂŞ pierwsze wozy z uciekinierami, przybywajÂące z prowincji PoznaĂą. Zapakowane po sam dach ciĂŞÂżkie wozy z artykuÂłami spoÂżywczymi, ze sprzĂŞtem domowym, z workami jedzenia dla zwierzÂąt zaprzĂŞgowych. NiektĂłre z nich majÂą chroniÂący przed niepogodÂą dach, ale na wiĂŞkszoÂści siedzÂą marznÂący ludzie bez ani jednego okrycia nad sobÂą albo dodatkowo biegnÂą obok. Jest przejmujÂąco zimno. ZamieĂŚ ÂśnieÂżna, minus 20 stopni. SÂłychaĂŚ tylko dÂźwiĂŞk wozĂłw z trudem przedzierajÂący siĂŞ przez Âśnieg. Mam go ciÂągle w uszach.

Miasto jest wystraszone. Co siĂŞ dzieje? Straszna trwoga co stanie siĂŞ ze ÂŚwiebodzinem?

Obwieszczenia kierownictwa powiatu podajÂą do wiadomoÂści: "Kto opuÂści obszar powiatu, popeÂłnia czyn karalny". Napuszone zdanie: "Marka brandenburdzka zostaje wstrzymana!". Tylko ewakuowanym i miejscowym matkom z maÂłymi dzieĂŚmi wolno opuÂściĂŚ miasto.

Miejsca noclegowe dla wyczerpanych uchodÂźcĂłw organizowane sÂą w szkole podstawowej dla chÂłopcĂłw na ulicy Crossenerstrasse (obecnie ÂŁuÂżycka) i w sali brandenburdzkiego dworu. W kinach odbywa siĂŞ zaopatrzenie ludnoÂści. TakÂże osoby prywatne przyjmujÂą stale ciÂągnÂących przez miasto. RozdajÂą ciepÂłe napoje maszerujÂącym tuÂż obok.

Pospolite ruszenie zosta³o zwo³ane. Lazarety (szpitale wojskowe) ju¿ nie wystarczaj¹. Gdzie tylko mo¿na dostawiane s¹ ³ó¿ka. Do domu Œwiêtego Józefa (szpital - obecnie LORO) z jego oko³o 300 ³ó¿kami. Z 80 ³ó¿ek we wczeœniejszej czeskiej fabryce na ulicy M³yùskiej zrobi³o siê oko³o 150 ³ó¿ek. Do baraków Spitzberglagers zostaje do³¹czony kolejny lazaret, urz¹dzony w liceum w Parku Miejskim. Stale przybywaj¹ transporty z rannymi z obszarów wschodnich. Czasami ze wschodu huczy grzmot dzia³. Nie widzimy ¿adnych poci¹gów z zaopatrzeniem, posi³kami dla objêtego dzia³aniami frontu wschodniego. Pojedynczy ¿o³nierze, którzy utracili swoje formacje, b³¹kaj¹ siê zmêczeni, wyczerpani przez walkê i zmarzniêci po szosach na zachód. Przygnêbieni ludzie, wszêdzie dysputy - co mo¿emy zrobiÌ?

Pakuje siĂŞ czĂŞÂściowo rzeczy i czeka na rozkaz ewakuacji. Dwudziestego piÂątego stycznia 1945 szpital Gustava Adolfa (obecny szpital) rozpoczyna ewakuacjĂŞ swoich chorych, siĂłstr i wszystkich wolontariuszy. Tak samo szpital ÂŚwiĂŞtego JĂłzefa. PociÂągi kursujÂą nieregularnie a i tak muszÂą robiĂŚ spore objazdy, poniewaÂż Berlin jest stale bombardowany.

Dwudziestego Ăłsmego stycznia rosyjscy i inni jeĂący wojenni zostajÂą zebrani i wysÂłani na zachĂłd, lecz nie wszyscy mogÂą zostaĂŚ odtransportowani.

Wreszcie dwudziestego dziewi¹tego stycznia 1945 roku kierownictwo powiatu wydaje rozkaz do ewakuacji. O wiele za póŸno! Maj¹c pe³ny obraz sytuacji nieodpowiedzialnym by³o to odraczanie i zwlekanie. Wynikiem czego, sta³a siê niewypowiedziana nêdza wielu Œwiebodzinian, z których niejednego spotka³a œmierÌ.

Miasto jest podobne do rozgrzebanego mrowiska. Wszystkich ogarnia bieganina; wszyscy naradzajÂą siĂŞ szukajÂąc najlepszych moÂżliwoÂści ucieczki. Kupcy rozdajÂą swoje towary za darmo; drogocenne papierosy, artykuÂły spoÂżywcze, buty, materiaÂły. Samochodami, zaprzĂŞgami, z wĂłzkami rĂŞcznymi, na ÂłyÂżwach, z wĂłzkami dzieciĂŞcymi wybierajÂą siĂŞ zasmuceni ludzie w drogĂŞ. Starsi i chorzy chcÂą i muszÂą pozostaĂŚ, wstrzÂąsajÂące poÂżegnania. Ludzie, ktĂłrzy z wielkim wysiÂłkiem zdobyli swĂłj dobytek nie chcÂą go opuÂściĂŚ.

Kto chce uciec poci¹giem, musi wzi¹Ì pod uwagê niekoùcz¹cy siê czas oczekiwania i d³ug¹ drogê okrê¿n¹, aby móc dostaÌ siê do Berlina, tzn. w jego okolice jak Poczdam czy Eberswalde.

Wozy i piesi, którzy wybrali szosy w kierunku Reppen - Frankfurt (Rzepin - Frankfurt) zostali skierowani przez wojskowych wartowników przy Wutschdorf (Buczê) na rozwidleniu Salchow - Schoenow - Zielenzig (¯elechów - Sieniawa - Sulêcin) na mniej uczêszczan¹ drogê. G³ówna szosa powinna pozostaÌ wolna dla wojskowego zaopatrzenia! I to sta³o siê zgub¹ i nieszczêœciem wielu tysiêcy. Najszybsze wozy, które opuœci³y Œwiebodzin dwudziestego dziewi¹tego stycznia i dotar³y do Zielenzig, zosta³y ju¿ rano 30 stycznia otoczone przez rosyjskie czo³gi. Powsta³a wielkimi kosztami taktyka zalania tzw. wa³u wschodniego nie mog³a zostaÌ zastosowana przy œniegu i lodzie. Wróg nie zosta³ powstrzymany.

Kto 29 stycznia wybiera drogê na Crossen (Krosno Odrzaùskie), uchodzi Rosjanom. G³ówna szosa do Frankfurtu 30 i 31 stycznia jest znów przejezdna. Jak okiem siêgn¹Ì nie widaÌ wojska i kilku wozom, które wyruszy³y póŸniej, a wiêc dopiero 30 i 31, udaje siê jeszcze przekroczyÌ Odrê.

Ostatni poci¹g, który opuœci³ Œwiebodzin 31 stycznia, ca³kowicie wype³niony cywilami i wojskiem, dostaje siê wkrótce za Œwiebodzinem pod ostrza³. Straty s¹ przera¿aj¹ce. Zabici le¿¹ przy nasypie kolejowym, wypadaj¹ z przedzia³ów. Poci¹g wlecze siê jeszcze do Wilkowa i tam zostaje zatrzymany przez Rosjan. Cywile musz¹ wysiadaÌ na lewo w stronê wsi Wilkowo, wojskowi na prawo. Wszyscy ¿o³nierze zostaj¹ rozstrzelani.

31 stycznia do ÂŚwiebodzina ÂściÂągajÂą Rosjanie. PrzybywajÂą z poÂłudnia; dziaÂłania wojenne siĂŞ nie odbywajÂą. Czerwona chorÂągiew z mÂłotem i sierpem zostaÂła podniesiona na wieÂży ratuszowej.

Dni grozy, które teraz rozpoczê³y siê dla miasta s¹ nie do opisania. To jest pierwsze zderzenie armii rosyjskiej z ludnoœci¹ niemieck¹ na wschodnich ziemiach, bowiem Niemcy z prowincji Poznaù zostali ewakuowani. Rozstrzelania, po¿ary, spustoszenia. Cywile s¹ rozstrzeliwani z b³ahego powodu; np. przy odmowie podania godziny, kobiety sprzeciwiaj¹ce siê gwa³tom. Pijani, g³oœno wrzeszcz¹cy, pl¹druj¹cy, z broni¹ zawsze gotow¹ do strza³u Rosjanie sprawiaj¹, ¿e miasto jest niebezpieczne. Nie ma pr¹du, wody i gazu. Rosjanie, którzy pl¹druj¹ wieczorem domy, wyrzucaj¹ zapalone zapa³ki i domy staj¹ w p³omieniach. Szczególnie mieszkania, w których zostaj¹ znalezione portrety Hitlera, emblematy partii, portrety ¿o³nierzy, s¹ podpalane. Codziennie widaÌ czerwon¹ ³unê na wieczornym niebie. Koœció³ œwiêtego Micha³a, wczeœniej otoczony przez domy, po spopieleniu domu Krumbholza, "Gospody myœliwskiej", "Scherbelmßller" i "Starej Altany" stan¹³ nagle na pustym placu.

OkoÂło czwartego lutego nastĂŞpuje atak bombowcĂłw armii niemieckiej. NajwiĂŞksze zniszczenia sÂą przy pastwiskach. Prawdopodobnie sÂą wymierzone w liniĂŞ kolejowÂą.

Wszyscy mĂŞÂżczyÂźni w wieku od 17 do 70 lat muszÂą siĂŞ stawiĂŚ w komendach, urzÂądzonych w duÂżych domach. MĂŞÂżczyÂźni zostajÂą zamkniĂŞci w obozie, nastĂŞpnie przetransportowani na wschĂłd i w obozie poznaĂąskim nĂŞdznie Âżywieni (porcja wodnistej zupy na dzieĂą). Z gÂłodu i zimna umierajÂą tysiÂące i koĂączÂą w masowym grobie. Do ÂŚwiebodzina wracajÂą wozy, ktĂłrym nie udaÂło siĂŞ przekroczyĂŚ Odry. Kobiety zostajÂą natychmiast przydzielone do prac porzÂądkowych, do Wilkowa do kopania okopĂłw. TrochĂŞ zelÂżaÂło, silny mrĂłz ustÂąpiÂł.

Aby zapobiec tworzeniu siê partyzantki wszyscy cywile od po³owy lutego s¹ gnani do wiosek na wschód, daleko w g³¹b prowincji poznaùskiej. Pochód cierpienia wlecze siê po rozmokniêtych od topniej¹cego œniegu drogach. Wozy z nêdznym dobytkiem ci¹gn¹ siê wraz z nim. Potêpieni umieraj¹cy na skraju drogi. Nie ma nikogo, kto móg³by i komu by³oby wolno ich pogrzebaÌ. Dalej, dalej. Z ledwoœci¹ opieraj¹ siê wydaleniu niektórzy ludzie. Pozostaje równie¿ felczer Lßscher, który daje schronienie kilku starcom. Na swoim domu wywiesza chor¹giew z czerwonym krzy¿em i ofiarnie troszczy siê o rannych, chorych i umieraj¹cych. ¯adnego lekarza w mieœcie nie ma. Niezliczeni s¹ ci, którym ¿ycie zbrzyd³o i którzy chc¹ z nim skoùczyÌ. Za¿ywaj¹ zbyt ma³¹ dawkê trucizny i mecz¹ siê potwornie, nie mog¹c ani ¿yÌ ani umrzeÌ. Lßscher pomaga, gdzie mo¿e. Pokonuje dalek¹ drogê np. do Merzdorf (Lubinicko), aby cierpi¹cego dotkliwie chorego uwolniÌ od zakleszczonego w nim przymusowego cierpienia. Lßscher jest dla Rosjan niemieckim partnerem do negocjacji. Sprawi³, ¿e wolno mu i niemieckim wiêŸniom pogrzebaÌ licznych zmar³ych, le¿¹cych w domach. Widzi siê kolumny wiêŸniów ci¹gn¹cych przez miasto. Musz¹ obozowaÌ przed barakami przy Spitzberglager. Wprawdzie Œwiebodzin jest prawie wymar³ym miastem (w opustosza³ych oknach nêdznych domostw mieszka zgroza), tylko sporadycznie zaludnionym przez wojsko rosyjskie - wszystkie si³y s¹ skupione nad Odr¹ - mimo to domy s¹ nieprzerwanie kontrolowane. ¯aden dom, ¿adne mieszkanie nie ma prawa byÌ zamkniête, dniem i noc¹ chodz¹ patrole. Œpi siê w ubraniach, w nocy cz³owiek zostaje oœwietlony przez jaskrawe œwiat³o lampy karbidowej. M³odsze kobiety - siostry, które pielêgnuj¹ niemieckich rannych w barakach, czerni¹ sobie twarze, wk³adaj¹ mo¿liwie stare i brudne odzienie, poniewa¿ ci¹g³e gwa³ty s¹ przeokropne. Brak dostatecznej iloœci œrodków do ¿ycia jest ogromny. Tylko wêch jest w stanie odnaleŸÌ zapasy.

KaÂżdego dnia Rosjanie wzywajÂą jeszcze jako tako zdolnych do pracy rannych i wiĂŞÂźniĂłw.

Wszystkie fabryki i zakÂłady rzemieÂślnicze zostajÂą zdemontowane, wszystkie maszyny, kotÂły, maszyny parowe i narzĂŞdzia do ostatniego gwoÂździa sprzÂątniĂŞte. Z prywatnych domĂłw wynosi siĂŞ wszystkie maszyny do szycia, pianina, radia, instrumenty muzyczne, kuchenki gazowe, meble, obrazy, dywany. CzĂŞÂściowo caÂłe to mienie jest natychmiast wysyÂłane do Rosji lub magazynowane w tzw. hali miejskiej przy dworcu kolejowym.

Œwiebodzin sta³ siê dla Rosjan miastem szpitalem oraz g³ównym miejscem zaopatrzenia dla nadchodz¹cej ofensywy wiosennej. Mówi siê, ¿e dziennie jest przyjmowanych oko³o 4000 rannych.

Na dworcu towarowym bez przerwy wy³adowywany jest sprzêt wojskowy. Przez miasto tocz¹ siê czo³gi; wszystkie ze znakiem "made in USA" bez w¹tpienia jest to zaopatrzenie dla frontu, który stoi nad Odr¹. Czasami od po³udnia s³ychaÌ huk wystrza³ów, mówi siê te¿ o dzia³aniach wojennych przy trójk¹cie odrzaùskim.

Marzec. Pierwsza pieœù kosa. P¹czki bzu. Szpital z niemieckimi rannymi zostaje rozwi¹zany; ciê¿ko ranni wysy³ani s¹ na wschód, l¿ej ranni wraz z pielêgniarkami i pomocnikami zostaj¹ zebrani do odtransportowania. Kobiety, które cudem odzyska³y wolnoœÌ próbuj¹ siê od razu ukryÌ. Nie docieraj¹ do nas ¿adne wiadomoœci, nikt nie ma ¿adnego radia. W marcu wracaj¹ z obozu proboszcz Mßller i dr Wulkow.

W kwietniu do ÂŚwiebodzina przybywa pierwsza grupa PolakĂłw. Oni, tak jak Rosjanie, zakÂładajÂą komendantury, szukajÂą rÂąk do pracy i ÂśrodkĂłw do Âżycia.

W niezniszczonym koœciele œw. Micha³a odbywaj¹ siê msze. Polacy s¹ bardzo bogobojni. ŒwiadczyÌ o tym mo¿e taki widok: kiedy umar³y niesiony jest na cmentarz, przechodnie przystaj¹ przy krawêdzi ulicy i œci¹gaj¹ z g³ów czapki. Równie¿ w koœciele ewangelickim, który choÌ ca³y jest wybrudzony pozosta³ nieuszkodzony, Lßscher zbiera protestantów.

Maj. Koniec wojny. W mie¶cie odbywa siê wielkie ¶wiêtowanie. Pijani zwyciêzcy ci±gn± przez miasto beztrosko wiwatuj±c. W tym czasie ¿aden Niemiec nie wa¿y siê nawet wyj¶æ z domu. Pe³ne pychy pie¶ni rosyjskich chórów brzmi± w ca³ym mie¶cie. Scena do tañców w ogrodzie "Sakriß" jest ca³y czas pe³na. Pokazywane s± na niej tañce ludowe. Niemcy s± niesamowicie smutni.

Jest ciep³y, piêkny maj. Lecz nie odczuwa siê wcale piêkna natury wobec tej zgrozy, troski, brzydoty, brudu. Wys³anym na wschód Œwiebodzinianom wolno ju¿ powróciÌ ze swoich przepe³nionych kwater znów do miasta. Ludzie, którzy znaleŸli siê w Saksonii, Brandenburgii, Meklemburgii powracaj¹. Zajmuje im to wiele dni, bo id¹ pieszo. Swoje mieszkania zastaj¹ w wiêkszej czêœci opró¿nione, strasznie wybrudzone i spustoszone.

W tym okresie Œwiebodzin jest miejscem zbiórki wiêŸniów niemieckich, ukraiùskich. Koczuj¹ tutaj przez kilka dni czekaj¹c na wysy³kê. Zwyciêzcy grabi¹ to, co jeszcze w domach pozosta³o, ¿¹daj¹ ka¿dego skrawka materia³u (traktuj¹c nas przy tym okropnie). Widzia³am jeden bardzo du¿y dom, w którym nie by³o ani skraweczka materia³u.

Ci¹gn¹cy przez miasto byli wiêŸniowie s¹ ¿¹dni wszystkiego, co zd¹¿y³o urosn¹Ì. Po¿eraj¹ zielony agrest, wiœnie, truskawki. ¯aden kwiat nie rozkwita, nie ma ¿adnych p¹czków, wszystko zosta³o zerwane.

Brak œrodków do ¿ycia jest dla ludnoœci niemieckiej coraz bardziej dramatyczny. Panuje du¿a umieralnoœÌ, szczególnie starszych ludzi, z powodu g³odu. Wszêdzie szuka siê ostatnich zapasów ziemniaków, buraków czy marchwi, która jest w tym okresie smako³ykiem. Niektórzy znajduj¹ zbo¿e.

MielÂą je w mÂłynkach do kawy i jedzÂą jak kaszĂŞ. Chleb, ktĂłry czasami dostaje siĂŞ od Rosjan za dobrze wykonanÂą pracĂŞ jest niezwykÂłym delikatesem. Wszyscy ludzie, ktĂłrzy zdolni sÂą do pracy muszÂą wczeÂśnie do niej wyruszaĂŚ. Wstaje siĂŞ bardzo wczeÂśnie wg sÂłoĂąca, bowiem nikt nie ma juÂż zegarka. Bez przerwy sprzÂątany jest gruz. Najokropniejsze zabrudzenia majÂą zostaĂŚ usuniĂŞte. W komendanturach trzeba gotowaĂŚ, praĂŚ, szyĂŚ.

Rowery s¹ dla rosyjskich ¿o³nierzy dziecinn¹ zabawk¹, widzi siê ich je¿d¿¹cych wszêdzie, nawet na cmentarzach. A s¹ tam przecie¿ groby naszych rodzin z wymurowanymi kryptami, które teraz s¹ wy³amane, a na oko³o walaj¹ siê zniszczone tablice.

Nocami odbywaj¹ siê ci¹g³e kontrole. Od stycznia ¿adna noc nie przebieg³a bez zak³óceù czy ha³asu. Pewnego razu kobieta, która zasnê³a pijana, obudzi³a siê nagle i zaczê³a pozdrawiaÌ Rosjan s³owami: "Heil Hitler".

Wiosna a¿ do czerwca jest bardzo sucha. Niewiele pomp daje wodê. Trzeba chodziÌ daleko, aby zaczerpn¹Ì wody z piêknych Ÿróde³ek przy stawie Fischkrausa. Dopiero w po³owie lipca pojawiaj¹ siê pracownicy przedsiêbiorstwa wodoci¹gowego, wkrótce potem jest ju¿ woda z zak³adu. Jednak wszystkim doskwiera ci¹g³y brak gazu i pr¹du. Ostatnie œwiece, jakie jeszcze by³y s¹ ju¿ dawno zu¿yte.

Niektórzy komendanci pozwalaj¹ uprawiaÌ ogrody, w których mo¿emy posadziÌ ziemniaki, hodowaÌ warzywa. CzêœÌ warzyw dowo¿onych jest z okolicznych wsi. Zaproponowane Polakom szparagi nie przyjê³y siê, nie s¹ im znane.

Dwudziestego ósmego maja przybywaj¹ z wózkami rêcznymi pierwsi Niemcy, którzy w styczniu opuœcili miasto. S¹ wstrz¹œniêci zastanym widokiem. Polacy wypêdzaj¹ wszystkich Niemców z ich w³asnych domostw w Œwiebodzinie i z wiosek. Wszystkich nas ogarn¹³ jeszcze wiêkszy parali¿uj¹cy strach. Kto przecierpia³ te miesi¹ce pod okupacj¹, nieudan¹ emigracjê, kto prze¿y³ piesz¹ ucieczkê i taki te¿ powrót, tyle trudów i niedostatku, ten wierzy³, ¿e bêdzie móg³ pozostaÌ w rodzinnym mieœcie. Nic z tego! Ludzie staraj¹ siê o pozwolenia od komendantów na wyjazd poci¹giem w wagonach towarowych. Tocz¹ siê przecie¿ i tak puste do Berlina, a wracaj¹ wype³nione maszynami, czasami nawet tramwajami, z powrotem na wschód.

Jednak wiêkszoœÌ ludzi musi drogê za Odrê przebyÌ na piechotê. Wypêdzenia trwaj¹ jeszcze d³ugo. Nawet w drodze wielu wygnaùców zostaje ograbionych z tego co im jeszcze pozosta³o. Dla starszych ludzi prawie zawsze wyruszenie w podró¿ oznacza koniec.

Dwudziestego Ăłsmego czerwca po dÂługiej suszy przychodzi pierwsza burza. Ostatnia noc spĂŞdzona na podÂłodze poczekalni dworcowej. WidzĂŞ podjeÂżdÂżajÂący otwarty pociÂąg towarowy, a w tle padajÂący deszcz...

TÂłumaczenie: Agnieszka Szarapanowska
Fotografie: Muzeum Regionalne w ÂŚwiebodzinie

PS. Dziêkujemy Miros³awowi Algierskiemu za pomys³ i dostarczenie materia³ów oraz Agnieszce Szarapanowskiej za trud jaki w³o¿y³a w ich przet³umaczenie.