Wœród wielu znanych i wybitnych postaci, których los zwi¹za³ z obszarem œwiebodziùskim, znajduje siê cesarski wojskowy - Jobst Hilmar von Knigge, dysponent tutejszych dóbr zamkowych w 2 po³owie XVII wieku. ChoÌ nie pochodzi³ ze Œwiebodzina, odegra³ tu istotn¹ rolê; wyró¿nia³a go dodatkowo, rzadka w ówczesnych czasach, wielka pasja bibliofilska.

Herb baronĂłw von Knigge

J. H. v. Knigge urodzi³ siê w starej, dolnosaksoùskiej rodzinie szlacheckiej. Jego przodek, rycerz Ekbertus Knigge zosta³ wymieniony w dokumentach dotycz¹cych Hanoweru ju¿ w 1241 roku. W XIII wieku rodzina posiada³a maj¹tki w ok. Minden i Lßneburga, nastêpnie w ok. Bremy, a po ich sprzeda¿y w roku 1489 przenios³a siê w ok. Braunschweigu. Kolejne pokolenia rodu, to g³ównie wojskowi, w s³u¿bie ró¿nych panów i w³adców. ¯o³nierzem by³ równie¿ Jobst Hilmar. W pocz¹tkach wojny 30-letniej s³u¿y³ w oddzia³ach dowodzonych przez Alberta von Wallensteina; walczy³ tak¿e w Niderlandach. Nastêpnie wystêpuje on w roku 1661 jako pu³kownik jazdy w zmaganiach z Turkami na Wêgrzech. W s³u¿bie cesarskiej awansowa³ do stopnia marsza³ka polnego i okreœlany by³ wznioœle jako Magnus ille Chiliarcha Exercitus Caesarei. W dowód uznania dla jego zas³ug cesarz Leopold I nada³ w roku 1665 w Wiedniu jemu i jego bratu Friedrichowi Ulrichowi dziedziczny tytu³ barona (Freiherr); potwierdzony on zosta³ równie¿ w Saksonii piêÌ lat póŸniej. Od roku 1669 a¿ do swojej œmierci baron v. Knigge pe³ni³ funkcjê komendanta twierdzy g³ogowskiej. Jako gorliwy katolik by³ tu w sta³ym konflikcie z magistratem i miejscowym, protestanckim mieszczaùstwem. Zas³u¿y³ sobie jednak na powszechne uznanie, gdy podczas po¿aru w roku 1678 ocali³ czêœÌ miasta, nakazuj¹c zerwanie drewnianego dachu ze swojego domu oraz kilku s¹siednich budynków. Oko³o roku 1680 naby³ on podg³ogowsk¹ Kotlê oraz podœwiebodziùskie Prze³azy. Pobyt w Wielkim G³ogowie przybli¿y³ go równie¿ do Œwiebodzina.

Do miasta baron przyby³ po raz pierwszy 27 lipca 1674 roku na wizjê lokaln¹ maj¹tku zastawnego, z którego rezygnowa³ wówczas starosta Kaspar Siegismund von Knobefsdorff. Prawdopodobnie dziêki wysokiej protekcji przej¹³ on wtedy te cesarskie dobra i urz¹d starosty za znaczn¹ sumê 14 tyœ. talarów. Wiemy, ¿e v. Knigge wielokrotnie przebywa³ póŸniej na zamku œwiebodziùskim i ufundowa³ w nim w roku 1677 kaplicê œw. Agaty. Wyposa¿y³ j¹ w piêkny, ³aciùski msza³, kupiony za 12 talarów u ksiêgarza z Sulechowa. Z r¹k nieznanego nam bli¿ej mieszczanina œwiebodziùskiego otrzyma³ natomiast ksi¹¿kê, która go zainspirowa³a do poszukiwaù nad przesz³oœci¹ w³asnej rodziny. Istniej¹ przypuszczenia, ¿e w Œwiebodzinie tak¿e zmar³ i zosta³ pochowany 8 kwietnia 1683 roku.

Jobst Hilmar v. Knigge o¿eni³ siê z hrabin¹ Ann¹ Theres¹ v. Nostitz i mia³ z ni¹ przynajmniej dwoje znanych na terytorium œwiebodziùskim potomków: syna Franza Jobsta i córkê Philippinê. Baron Franz Jobst by³ tak¿e wojskowym, podpu³kownikiem i po œmierci ojca przej¹³ dobra œwiebodziùskie. W roku 1687, w okresie administracji brandenburskiej nad enklaw¹ Œwiebodzina, utraci³ jednak zastaw zamkowy i przeniós³ siê do swojego maj¹tku w Prze³azach. Tu, podkreœlaj¹c jako patron swój katolicyzm, nie dopuszcza³ do przejêcia miejscowego koœcio³a przez protestantów. W roku 1695, gdy ponownie obszar œwiebodziùski wróci³ pod zwierzchnictwo Habsburgów, v. Knigge uzyska³ przynajmniej zwrot nale¿nych mu pieniêdzy za utracony zastaw. Krótko potem zmar³ bezpotomnie (1696) i zosta³ pochowany w klasztorze w Parady¿u. Jego siostra tymczasem, wychodz¹c za m¹¿ za przedstawiciela rodziny v. Haugwitz, zosta³a odnotowana w roku 1681 jako w³aœcicielka maj¹tku Chociule oraz dóbr B³onie, Niesulice i Kalinowe. Po wygaœniêciu œwiebodziùskiej linii rodu v. Knigge ca³¹ spuœciznê po niej, tak¿e zamek w Œwiebodzinie, otrzyma³ w roku 1699 klasztor cysterek z Trzebnicy.

PowróÌmy ponownie do barona Jobsta Hilmara v. Knigge, aby przypomnieÌ jego wyj¹tkowe zainteresowania w gromadzeniu cennych ksi¹¿ek. Pocz¹tki pasji bibliofilskiej v. Knigge nale¿y datowaÌ na okres przed jego przybyciem do G³ogowa, bowiem w katalogu jego kolekcji znajduje siê apologia domu Habsburgów jeszcze z roku 1668. Sam katalog to wielki wolumen in folio, obejmuj¹cy 767 pozycji ksiêgozbioru, wœród których znajdowa³o siê 307 folia³ów (drukowanych i rêkopiœmiennych), 229 ksi¹¿ek oraz 231 innych druków. W³aœciciel nazwa³ go "bibliotek¹ ¿o³niersk¹" (Soldatenbibliothek), u¿ywaj¹c czasem innych okreœleù: "teutsche Bibliothek", "katholische Bibliothek", "Wirtschaftsbibliothek" oraz "Hausbibliothek". Licznie reprezentowane by³y w kolekcji dzie³a z zakresu teologii oraz zbiory pieœni religijnych. By³y to g³ównie pozycje w jêzyku ³aciùskim, którego v. Knigge jednak nie zna³. Komendant, mimo ¿e by³ gorliwym wyznawc¹ katolicyzmu, gromadzi³ równie¿ dzie³a protestanckie, posiada³ np. œpiewnik kalwiùski z roku 1647 oraz rozprawê o luteranizmie J. J. Becka z roku 1658. W zbiorze znajdowa³a siê tak¿e pewna liczba ksi¹¿ek o treœci anty¿ydowskiej.

Najcenniejsz¹ czêœci¹ ksiêgozbioru by³y jednak inkunabu³y i postinkunabula, licz¹ce 139 dzie³ zawartych w 96 tomach. Znalaz³a siê w tym zbiorze s³ynna "Kronika œwiata" Hartmanna Schedla z roku 1493, zawieraj¹ca 1809 drzeworytów wykonanych m.in. przez Michaela Wolgemutha, nauczyciela A. Dßrera. Inna pozycja - zbiór modlitw œw. Fridolina z roku 1491 - obejmowa³a 91 kolorowych drzeworytów tego¿ autora. Wœród inkunabu³ów zas³ugiwa³ tak¿e na uwagê Fasciculus temporum Wernera Rolewincka z roku 1481. Z nowszych ksi¹¿ek do najcenniejszych nale¿a³o dzie³o z zakresu teorii sztuki samego Dßrera (1528) oraz znany powszechnie atlas Theatrum orbis terrarum Abrahama Orteliusa z roku 1592. Kolekcja v. Knigge zawiera³a tak¿e niezwykle cenne, pierwsze opracowanie historii sztuki niemieckiej Joachima v. Sandrat z lat 1675-79.

Interesuj¹ce by³y w³asnorêczne uwagi i dopiski w³aœciciela na poszczególnych egzemplarzach jego zbioru. Na jednym z inkunabu³ów napisa³, ¿e chocia¿ ksi¹¿ka kosztowa³a go drogo, naby³ j¹, gdy¿ jest mi³oœnikiem starych rzeczy. Na innej grozi³ utrat¹ wzroku i parali¿em osobie, która oœmieli³aby siê j¹ ukraœÌ. Na pozycjach protestanckich czyni³ uwagi w rodzaju: "Mocno kacerska, swawolna luteraùska ksi¹¿ka". Zabawnie wygl¹da uzasadnienie zakupu innego druku: "nie po¿era ani owsa, ani siana i nie wypija mi te¿ ani piwa, ani wina".

Sposób gromadzenia kolekcji przez v. Knigge zas³uguje równie¿ na uwagê. Tylko niewielka jej czêœÌ przesz³a w posiadanie barona przez kupno, zamawia³ np. ksi¹¿ki u ksiêgarzy w O³omuùcu lub je sam osobiœcie kupowa³ podczas podró¿y do Lipska czy Wiednia. Najczêœciej jednak nabywa³ on druki okazyjnie. Na przyk³ad pewn¹ iloœÌ dzie³ teologicznych odkupi³ od spadkobierców pani v. Loss z G³êbocic ko³o G³ogowa, a niemal za bezcen naby³ 54 ksi¹¿ki od pewnego wroc³awskiego cukiernika. W wielu przypadkach otrzymywa³ cenne dary od swoich krewnych i przyjació³, œl¹skich intelektualistów, duchowieùstwa katolickiego i miejscowych pastorów, a czasem nawet podkomendnych. Niekiedy chêÌ posiadania by³a tak wielka, ¿e przyw³aszcza³ on sobie cudze ksi¹¿ki.

Po œmierci barona v. Knigge jego ksiêgozbiór trafi³ w rêce g³ogowskich jezuitów, a nastêpnie, po kasacie zakonu, sta³ siê fragmentem biblioteki nauczycielskiej katolickiego gimnazjum w G³ogowie. Tu przepad³ bezpowrotnie podczas walk o miasto w roku 1945. "Soldatenbibliothek" J. H. v. Knigge by³ najwiêkszym ksiêgozbiorem prywatnym XVII-wiecznego G³ogowa i jednym z najcenniejszych na ca³ym ówczesnym Œl¹sku. By³ wyj¹tkowy równie¿ dlatego, ¿e tê wartoœciow¹ merytorycznie i bibliofilsko kolekcjê zgromadzi³ zawodowy ¿o³nierz, zara¿ony mi³oœci¹ do ksi¹¿ek,