Z Âżycia mieszczan w dawnym ÂŚwiebodzinie

Podczas prawie dwa lata trwajÂących obchodĂłw 700-lecia ÂŚwiebodzina powiedziano o mieÂście niemal wszystko. UkazaÂły siĂŞ liczne publikacje, wygÂłoszono wiele odczytĂłw, odbyty siĂŞ ciekawe wystawy, konferencje naukowe, imprezy i uroczystoÂści. Tematyka objĂŞÂła wydarzenia polityczne, zmienne losy miasta, wojny, wÂładcĂłw, radĂŞ miejskÂą, rzemiosÂło, sÂławnych ludzi stÂąd pochodzÂących, tragedie, poÂżary, zarazy, Âżycie gospodarcze, komunikacjĂŞ i wiele innych interesujÂących zagadnieĂą.

W tej ró¿norodnoœci tematycznej chyba jednak zbyt ma³o uwagi poœwiêcono przeciêtnym mieszkaùcom miasta, ich codziennoœci i problemom jakie nurtowa³y ich przed wiekami. Przyjrzyjmy siê zatem niektórym ciekawszym aspektom ówczesnego ¿ycia mieszczan. Na ile ich ¿ycie odmienne by³o od dzisiejszego, a na ile mo¿e nawet i podobne. Siêgaj¹c wstecz, niejedno wyda siê nam dziwne, zaskakuj¹ce, mo¿e nawet œmieszne, ale to te¿ historia, tyle ¿e inna ni¿ ta, jak¹ znamy z podrêczników.

Odk³adam wiec na bok wielk¹ historiê i spróbujê zaj¹Ì siê sprawami nieco l¿ejszymi, co nie znaczy, ¿e zamierzam choÌby na jotê min¹Ì siê z prawd¹ historyczn¹. KorzystaÌ bêdê z wiarygodnych Ÿróde³, z kronik, opisów, statutów miejskich, dokumentów, ówczesnej poezji a nawet z kazaù, powo³uj¹c siê na takie znane nazwiska jak J. Schickfuss, S. G. Knispel, G. Zerndt, B. Fabri, A. L. Karschin, R. Rimpler, A. Nath i wiele innych.

Nie dziwmy siĂŞ jednak temu, co byÂło 200, 300 czy 400 lat temu. ÂŚwiat bowiem zmienia siĂŞ w zastraszajÂącym tempie. PomyÂślmy, Âże jeszcze wielu z nas wychowaÂło siĂŞ nie tylko bez internetu czy telewizora, ale bez radia, odkurzacza a nawet, o zgrozo, bez ÂżarĂłwki. A przecieÂż nie aÂż tak dawno to byÂło!

Czas

Rytm XIV, XV czy XVI-wiecznego Œwiebodzina, podobnie jak i innych miast, wyznacza³o s³oùce, ró¿nie d³ugo œwiec¹ce w ró¿nych porach roku. Okreœlone pory dnia obwieszcza³ dŸwiêk dzwonu koœcielnego na podstawie znajduj¹cego siê w koœciele zegara o tarczy jeszcze 24-godzinnej, do którego wed³ug skomplikowanych tabel obliczano poprawki na ka¿dy dzieù roku.

ÂŻycie miasta pozostawaÂło w harmonii z rytmem przyrody, a wiĂŞc ze wschodami i zachodami sÂłoĂąca, ktĂłre wyznaczaÂło poczÂątek i koniec miejskiego Âżycia. W mrocznych wnĂŞtrzach warsztatĂłw nawet w dzieĂą trudno byÂło pracowaĂŚ, wiĂŞc rzemieÂślnicy najchĂŞtniej pracowali na zewnÂątrz w podcieniach swoich domĂłw, bowiem na lampkĂŞ oliwnÂą, czy jeszcze droÂższÂą ÂświecĂŞ nie byÂło staĂŚ przeciĂŞtnego mieszczanina. Jedynie ÂświatÂło sÂłoneczne byÂło darmowe. Miasto ÂżyÂło latem 16 godzin, zimÂą zaÂś tylko 8 godzin. ZimÂą pracowano zatem dwa razy krĂłcej, produkcja byÂła o poÂłowĂŞ mniejsza, zarobki teÂż.

Dzwon wydzwaniaÂł poczÂątek dnia, poczÂątek pracy, poÂłudnie, koniec pracowitego dnia i porĂŞ snu. Na przestrzeni roku wszystko siĂŞ przesuwaÂło z wyjÂątkiem poÂłudnia zgodnego przecieÂż z gĂłrowaniem sÂłoĂąca. ByÂł to Âśrodek dnia, a wiĂŞc pora obiadu. Do dziÂś w wielu regionach na Zachodzie je siĂŞ obiad o godz. 12.00, a w pracy jest o tej porze przerwa obiadowa.

Na œwiebodziùskich wie¿ach koœcio³a i ratusza umieszczono zegary dopiero w roku 1555 w czasie odbudowy miasta po wielkim po¿arze (jedna z dwu wie¿ ratusza nazywa³a siê Seigerturm, czyli wie¿a zegarowa) prawdopodobnie jeszcze z 24-godzinn¹ tarcz¹. Dopiero po 1580 roku pojawi³y siê zegary 12-godzinne (tzw. halbe Uhr - pó³ zegara), ale mieszkaùcy stosowali siê jeszcze bardzo d³ugo do dawnego liczenia czasu. Na przyk³ad we W³oszech zegary 24-go-dzinne by³y jeszcze w u¿yciu prawie do po³owy XIX w.

Miasto

Paradoks œredniowiecznych miast polega³ na tym, ¿e chciano by by³y one mo¿liwie ma³e od zewn¹trz dla ³atwiejszej obrony, a jak najwiêksze wewn¹trz, by mog³y pomieœciÌ rynek, ratusz, koœció³, uliczki i setki domów mieszczaùskich. St¹d ogromna ciasnota w mieœcie. Œwiebodzin nie by³ zbyt wielkim miastem. Od bramy G³ogowskiej (ksiêgarnia "U Edwarda") do bramy Krzy¿owej (Optyk Wagner na ul. l Maja) nawet nie by³o 300 metrów, a od bramy Nowej (skrzy¿owanie ul. Okrê¿nej z ul. 30 Stycznia) do placu Browarnianego jeszcze mniej. Zamek od miasta oddzielony by³ fos¹, przez któr¹ prowadzi³ zwodzony most (dziedziniec LORO). Parcele pod domy by³y maleùkie, wiêc wysuwano pierwsze piêtro ku ulicy, podpierano je s³upami i powiêkszano w ten sposób powierzchniê mieszkaln¹. Tak powstawa³y podcienia wzd³u¿ szerszych uliczek i oczywiœcie wokó³ rynku. Podcienia po po³udniowej stronie rynku (sklep rybny) istnia³y jeszcze w po³owie XIX wieku, a niektóre po stronie pó³nocnej (sklep chemiczny) nawet do II wojny œwiatowej.

W tych warunkach przejœcie przez miasto piechot¹ nie by³o takie proste. Nieco ³atwiej mo¿na by³o przejechaÌ je konno, ale ju¿ wozy mia³y w ciasnych uliczkach wielkie trudnoœci z wymijaniem siê. Jezdnie d³ugo jeszcze nie by³y utwardzone (b³oto, œmieci, koleiny), wiêkszoœÌ mieszczan posiada³a za miastem pola i ³¹ki, tote¿ ka¿dego ranka pêdzono ulicami byd³o na pastwiska, a wieczorem z powrotem do obór. Nietrudno wiêc zrozumieÌ, ¿e w tych warunkach, mieszkaùcy ¿yli na ogó³ w zamkniêtych spo³ecznoœciach, ograniczaj¹cych siê czêsto do jednej uliczki. Tylko wielkie uroczystoœci czy wydarzenia jednoczy³y ca³¹ spo³ecznoœÌ.

Wbrew dzisiejszym wyobra¿eniom, przez podcienia przejœÌ by³o dosyÌ trudno. Zastawione by³y one sprzêtami, warsztatami rzemieœlniczymi, ko³yskami, beczkami itp. Tu pracowa³ ojciec, tu pra³a matka, tu bawi³y siê ma³e dzieci. Znacznie póŸniej powstawa³y drewniane chodniki, zreszt¹ pocz¹tkowo tylko dla tych, którzy p³acili podatki (Bßrgersteig - chodnik dla mieszczan). ¯ycie toczy³o siê zatem g³ównie w podcieniach. By³y one otwarte ku ulicy, no i na boki do s¹siadów. Có¿ za udogodnienie! Wiadomoœci, pog³oski, plotki przebiega³y przez miasto lotem b³yskawicy. Znacznie skuteczniej ni¿ dziœ telefonem, gdy¿ wszyscy po kolei, chc¹c nie chc¹c, w tym musieli uczestniczyÌ, nawet nie ruszaj¹c siê z miejsca, czy nie odrywaj¹c siê od warsztatu. A ¿e plotka dociera³a na drugi kraniec miasta mocno zmieniona? Có¿, taka jest do dziœ natura plotki!

Przodowa³y w tym jak zwyk³e kobiety, bo mê¿czyŸni musieli pilnowaÌ warsztatu, ale odbijali to sobie wieczorem w karczmie, gdzie przy piwie wymieniali pogl¹dy. Knajpki by³y liczne, niemal przy ka¿dej ulicy. Tu spotykali siê co wieczór ci sami bywalcy, siadaj¹c oczywiœcie przy okreœlonych sto³ach wed³ug godnoœci. Ka¿dy mia³ tam swoje sta³e miejsce. Majstrowie siedzieli przy "najgodniejszym" stole. Do dziœ w Niemczech, niemal w ka¿dym lokalu spotkamy blisko bufetu stó³ z tabliczka "Stammtisch", czyli dla sta³ych bywalców. Zwyk³y goœÌ tam nie siada!

W gospodzie przebywaÌ wolno by³o tylko do godziny dziewi¹tej (nowego czasu). Oznajmia³ to ostatni "dzwon do spania" zwany czêœciej "dzwonem piwnym". Napotkany po tej godzinie by³ karany, a karczmarz jeszcze surowiej, gdyby po tej godzinie poda³ piwo lub pozwoli³ na d³u¿sze przebywanie. Dlatego te¿ stra¿nicy miejscy mieli obowi¹zek obejœÌ wczeœniej wszystkie miejsca wyszynku przypominaj¹c goœciom o koniecznoœci uiszczenia szynkarzowi zap³aty, tak by mogli oni w porê, przed dzwonem piwnym, opuœciÌ lokal.

Najlepiej ¿ycie miasta charakteryzuj¹ zakazy. S¹ one bowiem dowodem na ¿ywotnoœÌ okreœlonych zachowaù, nawyków, czy wrêcz wykroczeù mieszczan. Oto przyk³adowo niektóre tylko zakazy wybrane z XVIII-wiecznych statutów miasta Œwiebodzina, obrazuj¹ce poœrednio ówczesne stosunki. Pomijam wysokoœci kar:

- zabrania siĂŞ w gospodach gry w karty czy koÂści o pieniÂądze. Kto by takich widziaÂł a nie zgÂłosiÂł straÂżnikom, bĂŞdzie karany na rĂłwni z nimi,
- po dziesiÂątej kaÂżdy mieszczanin powinien byĂŚ w domu, nie mĂłwiÂąc juÂż o czeladnikach czy uczniach,
- zabrania siĂŞ rzeÂźnikom wyrzucania odpadĂłw w obrĂŞbie miasta,
- zabrania siĂŞ wywieszania skĂłr do suszenia na ulicach i placach,
- zabrania siĂŞ szewcom wyrzucania zrzynek skĂłrzanych na ulice, a mieszczanom Âśmieci lub popioÂłu na ulice, czy teÂż do fosy,
- nie wolno pozostawiaĂŚ na ulicach odchodĂłw bydlĂŞcych przez niedzielĂŞ,
- nie wolno porzucaĂŚ w mieÂście ani w fosie Âżadnej padliny,
- nie wolno ani w mieÂście ani w ogrodach puszczaĂŚ bydÂła luzem,
- zabrania siĂŞ prania przy studniach,
- kto w swoim ogrodzie albo na swoim polu z³apie œwiniê w szkodzie ma pe³ne do niej prawo, do zabicia w³¹cznie,
- przyÂłapany w cudzym ogrodzie poniesie surowÂą karĂŞ,
- wysokÂą karĂŞ zapÂłaci teÂż Âślusarz gdyby wykonaÂł wytrych,
- zabrania siĂŞ noszenia broni poza okreÂślonymi okolicznoÂściami.

Kary za nierzÂąd byÂły wysokie, ale byÂł to jeden z tych zakazĂłw, z ktĂłrymi Âżadna rada uporaĂŚ siĂŞ nie potrafiÂła. SzczegĂłlnie trudno byÂło walczyĂŚ z wĂŞdrownymi nierzÂądnicami. Podobnie zresztÂą jak dziÂś.

¯ycie koncentrowa³o siê w ratuszu i wokó³ niego. Tu urzêdowa³ burmistrz, rajcy, s¹d, stra¿ miejska, tu by³a apteka, jedyna legalna waga do wa¿enia we³ny, tu ubijano interesy, tu zawierano umowy handlowe i opijano je w piwiarni i winiarni w podziemiach. Od strony pó³nocnej dobudowanych by³o do ratusza 16 szachulcowych straganów rzeŸniczych, które rozebrano dopiero w roku 1855. Sulechów takie kramy, przylegaj¹ce do ratusza, posiada³ jeszcze 15 lat d³u¿ej.

Sukiennicy

"BĂŞdĂŞ miaÂł skĂłrĂŞ wyczesanÂą jak ÂświebodziĂąskie sukno" - lamentowaÂł pan ZagÂłoba popadÂłszy w niewolĂŞ, PodbipiĂŞta zaÂś "ubrany byÂł dostatnio, w szarÂą kurtĂŞ ze ÂświebodziĂąskiego sukna". MusiaÂło mieĂŚ to sukno rzeczywiÂście znakomitÂą renomĂŞ, skoro Sienkiewicz wÂłaÂśnie je uwieczniÂł w "Ogniem i Mieczem". W roku 1935 niemiecki historyk z dumÂą pisze w miejscowym czasopiÂśmie, Âże nawet polski noblista musiaÂł wysoko ceniĂŚ ÂświebodziĂąskie sukno, skoro sÂławiÂł je w swojej twĂłrczoÂści.

Œwiebodzin rzeczywiœcie ¿y³ sukiennictwem. Kroniki podaj¹, ¿e we wczesnych latach XVII wieku by³o w mieœcie ok. 200 sukenników, którzy stanowili ponad po³owê wszystkich rzemieœlników. Sto lat póŸniej by³o ich ju¿ nawet 264. Mówi¹c o rzemios³ach mo¿na dostaÌ zawrotu g³owy od ówczesnej ich ró¿norodnoœci. Kuœnierzy w owym czasie by³o 30, szewców 30, krawców 25, piekarzy 18, rzeŸników 16. Ponadto byli z³otnicy, kowale od miedzi, od mosi¹dzu, od ¿elaza, œlusarze, rusznikarze, mieczownicy, no¿ownicy, stolarze, stelmachowie, fachowcy od kó³ do wozów, powroŸnicy, bednarze, garnkarze, garncarze, rymarze, siodlarze, farbiarze, kapelusznicy, grzebieniarze, iglarze, szklarze, p³óciennicy, trykociarze, poùczosznicy, balwiarze i wielu, wielu innych. Jak¿e zmieni³y siê czasy! Dziœ szewcy ju¿ nie szyj¹ butów, a kuŸnie mo¿emy ogl¹daÌ tylko w skansenach.

Wœród cechów panowa³a wrêcz kastowoœÌ. Byty cechy godne, godniejsze, ale najgodniejsi w Œwiebodzinie byli sukiennicy. To oni byli najczêœciej burmistrzami i dominowali w radzie miejskiej. A ¿e tak¿e u w³adców cieszyli siê znacznymi wzglêdami œwiadczy nastêpuj¹ce zdarzenie. Z pocz¹tkiem XVII wieku cech trykociarzy popad³ w zatarg z sukiennikami. Sprawa musia³a byÌ wielce honorowa, skoro trykociarze wys³ali petycjê a¿ do cesarza, by ten rozstrzygn¹³ spór. Cesarz z³aja³ jednak¿e trykociarzy za to, ¿e oœmielili siê z sukiennikami wejœÌ w konflikt i wymierzy³ im jeszcze grzywnê za zuchwa³oœÌ.

Cech sukienników by³ nadzwyczaj bogaty. Posiada³ na w³asnoœÌ liczne m³yny i folusze w mieœcie oraz w okolicy. W cechu panowa³y surowe regu³y i tradycj¹ uœwiêcony ceremonia³. Pe³ne rytua³u by³o przyjmowanie ucznia, czy te¿ egzamin na mistrza. Najbardziej jednak uroczyœcie wyzwalano ucznia na czeladnika. Odbywa³o siê to wed³ug uœwiêconego tradycj¹ scenariusza. Wszystkie te rytua³y mia³y wiele wspólnego z wolnomularstwem, jako ¿e posiada³y z nim podobny, œredniowieczny rodowód.

Kilka ciekawostek z regu³ panuj¹cych w cechu. Cel by³ jasny: honor i zwartoœÌ cechu, obrona przed obcym elementem i dziedzicznoœÌ warsztatów.

Temu celowi s³u¿y³o surowe prawo rodzinne. W rodzinie mistrza mog³y byÌ na przyk³ad dwa rodzaje dzieci. A wiêc pe³noprawne dzieci mistrza z licznymi przywilejami cechowymi i te gorsze dzieci, bez praw cechowych, które urodzi³y siê wprawdzie z tych samych rodziców, ale niestety w okresie kiedy ojciec by³ jeszcze zwyk³ym czeladnikiem. Nie nale¿a³o siê wiêc czeladnikom zbytnio œpieszyÌ z ma³¿eùstwem. Kto sk³ada³ egzamin mistrzowski musia³ byÌ ¿onaty lub co najmniej zarêczony, a jeœli ponadto zarêczony by³ z córk¹ jakiegoœ mistrza, to by³ zwolniony z wielu kosztownych op³at. Córki mistrzów by³y zatem œwietn¹ parti¹, wiêc staraj¹cych siê o nie, by³o wielu. Có¿ z tego, kiedy mê¿a i tak wybiera³ ojciec. Kto by³ synem mistrza, albo by³ zarêczony z córk¹ mistrza, chc¹c zostaÌ czeladnikiem, p³aci³ pó³ talara zamiast trzech, a za egzamin mistrzowski trzy talary, zamiast trzynastu. Otrzymywa³ ponadto wiele innych przywilejów, a gdy zostawa³ mistrzem, uzyskiwa³ prawa wspó³w³aœcicielskie do niema³ego zreszt¹ maj¹tku cechu. Wdowy po mistrzach zachowywa³y wszystkie uprawnienia zmar³ego mê¿a, z zasiadaniem we w³adzach cechu w³¹cznie.

Kary w cechu by³y surowe. Niektóre p³acono woskiem, który by³ potrzebny cechowi, tak¿e radzie miejskiej, na bardzo drogie a niezbêdne œwieczki. Funt wosku to by³a doœÌ wysoka grzywna. Do dziœ mówi siê, ¿e "gra jest warta œwieczki". Surowsze kary siêga³y nawet do trzech lat zakazu zasiadania przy wspólnym stole i wykluczenie z ceremonia³u, kultowego wrêcz, otwierania skrzyni cechowej. Kara polega³a na tym, ¿e ukarany musia³ przychodziÌ na ka¿d¹ uroczystoœÌ, lecz przebywa³ w odrêbnej izbie. Gdyby choÌ na jedn¹ tak¹ uroczystoœÌ np. ze wstydu siê nie zjawi³, to kara mog³a zostaÌ przed³u¿ona nawet o rok.

Wyuczony adept udawa³ siê na wêdrówkê i zatrudnia³ siê w ró¿nych regionach u ró¿nych mistrzów. Ten powszechnie obowi¹zuj¹cy zwyczaj dotyczy³ tak¿e innych zawodów. Mo¿liwe to by³o, gdy¿ w ca³ej prawie Europie Œrodkowej panowa³ jeden jêzyk, jêzyk niemiecki. Korzyœci z takich wêdrówek by³y wielorakie. M³ody rzemieœlnik nie tylko poznawa³ inne kraje i obyczaje, ale przede wszystkim zdobywa³ wiedzê o nowych wynalazkach i technologiach, które póŸniej, ju¿ jako mistrz, wprowadza³ we w³asnym warsztacie. Drogê w œwiat otwiera³o mu "œwiadectwo dobrego pochodzenia", które musia³ uzyskaÌ od rady miejskiej. W naszym muzeum zachowa³ siê taki dokument z roku 1730, o formacie ok. 30 na 50 cm, z przywieszon¹ do niego wielk¹ pieczêci¹ miejsk¹. W dokumencie tym œwiadkowie stwierdzaj¹ pod przysiêg¹, ¿e Johann George Schmiedt pochodzi z prawego ³o¿a i z porz¹dnej rodziny, ¿e jest pobo¿ny i nigdy nie nastawa³ na cudz¹ w³asnoœÌ. Na dobrej opinii o rodzicach siê nie koùczy. Czytamy dalej m.in.. ¿e "Dziadkiem ojca by³ szacowny i pracowity Christoph Schmiedt, rolnik i ³awnik s¹dowy z ¯ó³kowa (ob. ul. Œwierczewskiego), a babka ojca czcigodna i cnót pe³na Anna z domu Schmolkin by³a œlubn¹ córk¹ Martina Schmolkina, mieszczanina ze Œwiebodzina, oraz czcigodnej i cnót pe³nej Jadwigi z domu Dielingin. Dziadkiem matki by³... itd." Po krótkim opisie cnót pradziadków nastêpuje proœba do w³adz wszystkich cechów o udzielenie m³odzieùcowi pomocy i otoczenie go opiek¹. Czeladnik zatrudnia³ siê najczêœciej na rok, poczem udawa³ siê na dalsz¹ wêdrówkê w poszukiwaniu kolejnego zatrudnienia. Terminowanie u wiêkszej liczby mistrzów przynosi³o mu wiêksze doœwiadczenie, no i po powrocie, rzecz jasna, wiêksze powa¿anie w rzemieœlniczym œrodowisku.

ObowiÂązkowa wĂŞdrĂłwka trwaÂła od 2 do 4 lat w zaleÂżnoÂści od zawodu, ale kto nie odbyÂł przynajmniej jednego roku wĂŞdrĂłwki nie mĂłgÂł liczyĂŚ na szacunek i byÂł w gronie czeladnikĂłw traktowany jako niepeÂłnowartoÂściowy. W czeladniczym Âśrodowisku nawet nie zwracano siĂŞ do niego przez zwyczajowe "ty", lecz przez "pan" (niem. "SiĂŞ").

Kontrola jakoÂści sukna byÂła niezwykle surowa i drobiazgowa, poczÂąwszy od surowca aÂż po gotowy wyrĂłb. Kontrolerzy dopuszczali sukno do handlu dopiero po zakwalifikowaniu go do jednej z trzech klas jakoÂści i oznakowaniu go oÂłowianÂą plombÂą z odpowiednim symbolem. Na plombie widniaÂła rĂłwnieÂż nazwa miasta, z ktĂłrego sukno pochodziÂło. DziĂŞki temu sÂłynĂŞÂło ÂświebodziĂąskie sukno ze swojej wysokiej jakoÂści tak na wschodzie, jak i na zachodzie. CieszyÂło siĂŞ ono wielkim powodzeniem miĂŞdzy innymi we WrocÂławiu, Frankfurcie, czy na targach w Lipsku, a w XVI i XVII wieku cech ÂświebodziĂąskich sukiennikĂłw posiadaÂł nawet wÂłasne domy towarowe w GnieÂźnie i w ElblÂągu.

Odbudowa po poÂżarach

Po¿ary by³y zmor¹ ówczesnych miast, by³y wielk¹ tragedi¹ i nie wolno nam tego bagatelizowaÌ, lecz wbrew naszym dzisiejszym wyobra¿eniom miasto szybko dŸwiga³o siê z tego nieszczêœcia. Straty zreszt¹ nie by³y a¿ tak g³êbokie. Domy nie kry³y zbyt wielkich dóbr, jedynie sprzêty domowe i narzêdzia pracy. CzêœÌ dawa³o siê uratowaÌ, a ci¹g³a groŸba po¿aru wzmaga³a przezornoœÌ mieszczan. Pieniêdzy nikt na wierzchu nie trzyma³. Albo by³y zakopane w piwnicy w garnku, albo ulokowane w zakupionych za miastem gruntach. Prawie ka¿dy mieszczanin by³ jednoczeœnie rolnikiem, wiêc na swoim polu mia³, albo szybko skleca³ prowizoryczny domek, w którym mo¿na by³o chwilowo zamieszkaÌ. Najbardziej poszkodowani byli jak zwykle najbiedniejsi mieszczanie. Tracili wszystko, a ukrytego nie mieli nic.

Po otrz¹œniêciu siê z tragedii, zabierano siê bezzw³ocznie do odbudowy. Drewno, na kredyt lub darmo dawa³a rada z lasów miejskich (Stadtheide), które ci¹gnê³y siê a¿ po Jezioro Niesulickie. Ksi¹¿ê przewa¿nie zwalnia³ miasto z podatków, danin i ró¿nych innych ciê¿arów, z niektórych, np. po wielkim po¿arze roku 1541, nawet na 16 lat. Czasem ksi¹¿ê dawa³ dodatkowe przywileje. Po tym najwiêkszym po¿arze, kiedy sp³onê³o niemal ca³e miasto, nada³ np. przywilej trzeciego dorocznego targu (Jahrmarkt), dziêki czemu zdoby³ sobie przy okazji ogromn¹ wdziêcznoœÌ mieszczan.

Prawo targu bowiem przynosi³o miastu spore korzyœci. Miasto szybko dŸwiga³o siê z ruin. Oto jak tak¹ odbudowê opisuje kronikarz: "Domy powstawa³y ³atwo i szybko. Wykonywano je z kratownicy drewnianej wype³nionej glin¹, rzadziej ceg³¹. Budowano doœÌ beztrosko. Ledwie wyrównano zgliszcza i sklepiono ma³¹ piwniczkê, uk³adano kamienie polne p³ytko, lub nawet na powierzchni, k³adziono na nich belki, do których przymocowywano drewnian¹ konstrukcjê, wype³niano j¹ glin¹ zmieszan¹ ze s³om¹, zbijano pod³ogê, lekk¹ konstrukcjê dachow¹ pokrywano gontem a po krótkim przeschniêciu bielono i wprowadzano siê".

I tu zdumiewaj¹cy paradoks! Niedawna katastrofa stawa³a siê ko³em napêdowym o¿ywienia handlu i rzemios³a. Potrzeba by³o wszystkiego, od guzika, czapki, sukni, butów, p³aszcza po meble, narzêdzia i warsztaty. Któ¿ to móg³ wyprodukowaÌ? Oczywiœcie rzemieœlnicy! Ci sami, którzy przed po¿arem wyczekiwali klienta teraz nie mogli nad¹¿yÌ z robot¹. I to wszyscy jednoczeœnie! Tak¿e kupcy mogli sprowadzaÌ przeró¿ne towary, bo mieszczanie siêgali po zakopane talary i dukaty. Tak to na gruzach i zgliszczach powstawa³ nowy, czêsto jeszcze wiêkszy, dobrobyt.

Bractwo kurkowe

W czasach gdy w³adza centralna nie by³a jeszcze zbyt silna, miasto samo musia³o dbaÌ o swoje bezpieczeùstwo. Przed regularn¹ armi¹, uzbrojon¹ w ciê¿kie armaty, oczywiœcie nie mia³o ¿adnych szans, ale w czasach czêstych zreszt¹ wojen i niepokojów, ogromnym zagro¿eniem by³y krêc¹ce siê ró¿ne bandy rzezimieszków, a po bitwach grupy maruderów, lub oddzia³y niedobitków. Ci byli bezwzglêdni. Mieli swoje metody. Wpadali do miasta, brali kilku zak³adników spoœród znakomitszych mieszczan i wymuszali za nich wysoki okup. Dlatego te¿ ka¿dy mieszczanin pod przysiêg¹ zobowi¹zany by³ do gotowoœci i do stawiania siê pod broni¹ na wyznaczonym odcinku murów i do obrony miasta. Koniecznoœci¹ wiêc by³y regularne Ìwiczenia strzeleckie. Ponadto dwa razy do roku odbywa³y siê konkursy w strzelaniu, a miasto fundowa³o wysokie nagrody, by zapewniÌ sobie jak najlepszych strzelców. Dawniej strzelano z kuszy, póŸniej z broni palnej. Z biegiem czasu powstawa³y bractwa kurkowe, na których spoczywa³ obowi¹zek utrzymywania mieszczan w gotowoœci obronnej. W bractwie obowi¹zywa³o zaprzysiê¿enie, ceremonia³, nakazy, zakazy, kary honorowe, stopnie itd. Tradycje te pielêgnowane s¹ w wielu miastach, np. w Krakowie, po dziœ dzieù.

Najwa¿niejsze by³o strzelanie królewskie o tytu³ króla kurkowego, którego potem przez ca³y rok traktowano z nadzwyczajnymi honorami. Strzelaniom towarzyszy³y ró¿ne imprezy, którymi ¿y³o ca³e miasto. Szczególnie uroczysty by³ wymarsz na strzelnicê. Piêkne stroje braci kurkowej pod broni¹ i ze szpadami u boku, przemarsz ze sztandarami i orkiestr¹ pod ratusz, gdzie do korowodu przy³¹cza³ siê burmistrz z rajcami i starszyzn¹ w odœwiêtnych, wykwintnych pelerynach. Pochód udawa³ siê pod dom aktualnego jeszcze króla kurkowego. Ten wynosi³ przechowywan¹ przez siebie skrzyniê z insygniami bractwa i w uroczystym przemarszu udawano siê na strzelnicê. Znajdowa³a siê ona wzd³u¿ muru miejskiego na lewo za bram¹ Krzy¿ow¹ a¿ do nastêpnej baszty i mia³a 300 kroków d³ugoœci, (dziœ - skwer i resztki baszty przy ulicy Wa³owej). Strzelnica zajmowa³a w¹ski pas miêdzy murem a fos¹, tak wiêc widzowie mogli ogl¹daÌ widowisko i z muru i zza fosy.

Imprezy takie organizowano z wielkim rozmachem i tak np. w roku 1563 zaproszono goœci z ró¿nych miast od Zielonej Góry po Gorzów. By³o wiele cennych nagród. Za pierwsze miejsce nagrod¹ by³ wó³ wartoœci 12 talarów (siedmiomiesiêczna pensja nauczyciela), za drugie nagroda wartoœci 10 talarów itd. Równoczeœnie odbywa³y siê zawody w krêgle, koœci, wystêpy wêdrownych aktorów, muzyków, kuglarzy oraz wiele innych atrakcji. Inne miasta równie¿ zaprasza³y strzelców z s¹siedztwa by podnieœÌ w ten sposób rangê swoich imprez. I tak pewien œwiebodziùski strzelec wróci³ kiedyœ ze zdobytym wo³em z Sulechowa, a inny jakiœ czas póŸniej tak¹ sam¹ nagrodê przyprowadzi³ z Krosna. Powracaj¹cych do miasta króli wita³o ca³e miasto iœcie po królewsku. WidaÌ, ¿e œwiebodziùscy strzelcy prezentowali nie lada klasê.

Bractwo kurkowe byÂło w mieÂście bardzo znaczÂącÂą instytucjÂą. Obok swoich statutowych zadaĂą, dostarczaÂło mieszkaĂącom zabawy, uciechy, rozrywki, muzyki, sztuki, kultury i piĂŞkna, a ponadto znane ono byÂło ze swojej szerokiej dziaÂłalnoÂści dobroczynnej.

Obyczaje

ÂŻycie rodzinne kilka wiekĂłw temu byÂło o wiele surowsze niÂż dziÂś. Bicie Âżon i dzieci w domach mieszczaĂąskich nie naleÂżaÂło do rzadkoÂści, a i na dworach nie byÂło czymÂś niezwykÂłym. ÂŚwiadczyÂło to wrĂŞcz pozytywnie o mĂŞÂżczyÂźnie, Âże potrafi trzymaĂŚ rygor w rodzinie. Nawet krĂłl pruski Fryderyk Wilhelm I (poczÂątek XVIII wieku) „wychowujÂąc" swojego dorastajÂącego syna i nastĂŞpcĂŞ tronu, póŸniejszego krĂłla Fryderyka II, nie szczĂŞdziÂł laski na jego grzbiecie. OczywiÂście nie naleÂży tego uogĂłlniaĂŚ, ale doœÌ powszechnie sytuacja bezbronnych dzieci i nie posiadajÂących wĂłwczas zbyt wielkich praw kobiet, byÂła nie do pozazdroszczenia.

Do dziÂś kobiety nie mogÂą dowalczyĂŚ siĂŞ rĂłwnego traktowania, a có¿ dopiero 200, 300 czy 400 lat temu. Czy w owych czasach kobieta mogÂła oczekiwaĂŚ pomocy, czy choĂŚby otuchy? Tak! DawaÂł jÂą niekiedy nawet kaznodzieja. ZielonogĂłrski pleban Bernard Fabri, ÂżyjÂący w drugiej poÂłowie XV wieku, uchodzÂący, jak na owe czasy, za umiarkowanego, wygÂłaszaÂł gÂłoÂśne wĂłwczas kazania. UkazywaÂły siĂŞ one drukiem i stanowiÂły wzorzec dla innych kaznodziejĂłw. ÂŚwiebodziĂąskich oczywiÂście teÂż. Oto jego nauki dla ma³¿onkĂłw: „O dobra pani, co masz robiĂŚ w twoich utrapieniach? SÂłuchaj dobrej rady. JeÂśli masz mĂŞÂża k³ótliwego, pijaka, bijÂącego ciĂŞ, niecierpliwego, bÂądÂź cierpliwa. ZnoÂś to za grzechy twoje. Niech bĂŞdzie to twĂłj czyÂściec. OczyÂścisz siĂŞ przez to z grzechĂłw twych. Nie bĂŞdziesz potrzebowaÂła w przyszÂłoÂści czyœÌca, poniewaÂż BĂłg nie karze dwukrotnie za jednÂą winĂŞ. W zagniewaniu twym odpowiadaj twemu mĂŞÂżowi lekko, sÂłodko i Âłaskawie... Kochany mĂŞÂżu, moÂże pytasz mnie: Co ja biedny czÂłowiek winienem czyniĂŚ z niewiastÂą? TraktujĂŞ jÂą, jak obchodzi siĂŞ z dorszem, ktĂłry nie jest dobry i uÂżyteczny, jeÂśli siĂŞ go nie rozmiĂŞkczy delikatnie biciem. PostĂŞpuj wedle s³ów KsiĂŞgi MÂądroÂści «Serce harde uderz laskÂą»... Wielkim ciĂŞÂżarem jest znosiĂŚ gniew zÂłej kobiety. Albowiem Eklezjastes mĂłwi: «Nie ma zÂłoÂści ponad zÂłoÂśliwoœÌ niewiasty i nie ma zagniewania nad gniew kobiety». Poeta zaÂś mĂłwi; «ZÂła niewiasta jest o trzy asy gorsza od diabÂła»".

Rada miejska na swĂłj sposĂłb teÂż interweniowaÂła. OczywiÂście w zwykÂłe bicie Âżon siĂŞ nie wtrÂącaÂła, ale juÂż za znĂŞcanie siĂŞ nad wÂłasnÂą ÂżonÂą. maÂż musiaÂł zapÂłaciĂŚ 10 talarĂłw. ZdarzaÂło siĂŞ to jednak niezwykle rzadko, poniewaÂż kobiety siĂŞ po prostu prawie nigdy nie skarÂżyÂły.

Tyle samo musia³ zap³aciÌ ¿onaty mê¿czyzna przy³apany u dziewki. Tego ¿ony te¿ nie zg³asza³y, bo choÌ nieuniknion¹ zemstê mê¿a, czy te¿ powa¿ny uszczerbek w bud¿ecie domowym mo¿na by by³o jeszcze znieœÌ, to najgorsze grozi³o jej ze strony z³oœliwych s¹siadek, które oplotkowa³yby j¹ natychmiast jako tak nieudaczn¹ ¿onê, ¿e jej biedny m¹¿ zmuszony zosta³ do szukania pociechy u innej. I tak to kobiety same zapracowywa³y sobie na w³asn¹ dyskryminacjê. A mê¿czyŸni wiedzeni instynktem samozachowawczym nie dopuszczali kobiet do szko³y i wiedzy, bo mog³yby one zbyt szybko zm¹drzeÌ.

KaÂżde miasto, w Âśredniowieczu i póŸniej, posiadaÂło ÂłaÂźnie. Pisze o nich kronikarz bez ogrĂłdek: „ÂŁaÂźnie w ÂŚwiebodzinie byÂły dwie - jedna przy ulicy Baderstraße (ob. GÂłowackiego), druga w pobliÂżu koÂścioÂła. ÂŁaÂźnie, o ktĂłrych niewiele moÂżna dobrego powiedzieĂŚ, byÂły miejscem niedozwolonych kontaktĂłw seksualnych. Prowadzili je balwierze, ktĂłrzy jednoczeÂśnie byli golarzami, rwali zĂŞby i opatrywali rany. Prowadzili zawĂłd podejrzany, z ktĂłrego jednakowoÂż daÂło siĂŞ dobrze ÂżyĂŚ. W skÂład obsÂługi ÂłaÂźni wchodziÂły damy i sÂłu¿¹ce kÂąpielowe. Do wanien podawano przysmaki oraz trunki..." Jak opÂłacalne byÂły to przybytki niech Âświadczy zapis, Âże w roku 1603 niejaki Melchior Schmied wykupiÂł przywilej prowadzenia ÂłaÂźni, za co zapÂłaciÂł 500 szokĂłw miÂśnieĂąskich - rĂłwnowartoœÌ 1000 talarĂłw (nauczyciel otrzymywaÂł z ratusza 5 talarĂłw na kwartaÂł). WidaĂŚ jaki to byÂł kokosowy interes! OczywiÂście, tak jak i dzisiaj, grzmieli wĂłwczas moraliÂści, lecz bezskutecznie. Dla kasy miejskiej wÂłaÂściciele ÂłaÂźni byli bowiem najlepszymi i najbardziej punktualnymi pÂłatnikami.

Anna Luise Karschin (1722-1791). Portrait

Od innych nieprawoœci Œwiebodzin te¿ nie by³ wolny. Pos³u¿ê siê s³owami poetki Anny Louisy Karschin, która mieszka³a tu 11 lat od 1738 do 1749 r. jako ¿ona sukiennika, nawiasem mówi¹c niez³ego pijaczyny i awanturnika. Napisa³a w jednym ze swych listów:

„Mieszczanie w miasteczku ÂŚwiebodzin ró¿niÂą siĂŞ tu od chÂłopĂłw przekleĂąstwami, a szlachta od mieszczan opilstwem i ciemnotÂą".

Anna Luise Karschin (1722-1791). Portrait

Anna Luise Karschin (1722-1791). Portrait

MoÂże pisaÂła to w rozgoryczeniu, ale przecieÂż byÂła ona naocznym Âświadkiem tutejszych stosunkĂłw. W swoim prawie stuwierszowym satyrycznym utworze poetyckim pisze, Âże kiedy pewien, oczywiÂście wymyÂślony przez niÂą wĂŞdrowca dotarÂł przed bramĂŞ ÂŚwiebodzina to ujrzaÂł pod drzewem zwiÂązanÂą kobietĂŞ. Bohater poematu opowiada dalej:

„Z oblicza jej wielki smutek wyzieraÂł
RĂŞce na plecach jej zwiÂązano,
Oczy miaÂła peÂłne Âłez, wÂłosy zmierzwione,
Kiedy podszedÂłem bliÂżej,
Okaza³o siê, ¿e by³a ni¹ SprawiedliwoœÌ,
(...)”

Pani SprawiedliwoœÌ skar¿y mu siê, ¿e zrabowano jej wagê i miecz i ¿e dawno ju¿ j¹ z miasta wypêdzono. Miêdzy innymi mówi dalej jakie to pod jej nieobecnoœÌ w mieœcie panuje bezprawie:

„Niech siĂŞ pan rozejrzy mĂłj przyjacielu
A ujrzy Pan nowiutki dom pod tamtÂą bramÂą,
Tam mieszka pewien rajca, szelma w ludzkiej skĂłrze,
Co matactwami sobie ten dom wybudowaÂł..."

Zamiast komentarza posÂłu¿ê siĂŞ sÂłowami Gustawa Zerndta autora trzytomowej historii ÂŚwiebodzina (1909 r.), ktĂłry opis ciemniejszych stron Âżycia ÂświebodziĂąskich mieszczan koĂączy z optymizmem: „ale oczywiÂście wiĂŞkszoœÌ mieszczan byÂła bogobojna". PozostaĂąmy przy tym, ale dobrze jest wiedzieĂŚ, Âże i w przeszÂłoÂści nie zawsze byÂło idealnie.

SzkoÂła

Ka¿dy dziejopis z dum¹ wymienia znakomite osobistoœci wywodz¹ce siê z opisywanego miasta czy miasteczka. Czyni to zwykle jednym tchem wraz z piêknym opisem szkó³ co sugeruje, ¿e w³aœnie w tym mieœcie oœwiata sta³a na niebywale wysokim poziomie. Nic bardziej z³udnego! W owych czasach tylko zamo¿ni ziemianie i najmo¿niejsi kupcy zatrudniali nauczycieli domowych i mo¿liwie szybko wysy³ali synów do renomowanych szkó³ we Frankfurcie, Berlinie czy Wroc³awiu, by mogli oni tam nastêpnie koùczyÌ uniwersytety.

Przeciêtny natomiast rzemieœlnik, czy drobny kupiec posy³a³ synów do szkó³ki parafialnej (tzw. Trivialschule), gdy¿ innych w tak ma³ym miasteczku jak Œwiebodzin w XVI, XVII czy XVIII wieku po prostu nie by³o. Do szko³y posy³a³ kto chcia³ i kiedy chcia³ bo przecie¿ obowi¹zek szkolny to dopiero druga po³owa XIX wieku i to te¿ nie wszêdzie. D³ugo jeszcze wa¿niejsze by³o wyuczenie syna na czeladnika w ojcowskim warsztacie, a córki na dobr¹ gospodyniê w maminej kuchni.

Szko³a spe³nia³a ca³kiem inne zadania ni¿ dziœ. Uczono modlitw, ministrantury, pieœni koœcielnych bo ch³opcy byli przecie¿ podstaw¹ chóru koœcielnego. Ponadto szko³a by³a przechowalni¹ ch³opców by nie psocili ani w domu ani w mieœcie. Uczono trochê czytania na biblii, wreszcie pisania na drewnianych deszczu³kach, póŸniej na tabliczkach z ³upku.

Nie próbujmy porównywaÌ tych szkó³ do dzisiejszych. Przecie¿ dopiero co Gutenberg wynalaz³ druk, a papier by³ rarytasem. Pomyœlmy, zaledwie 60 lat temu, a pamiêta to wielu starszych czytelników, u¿ywano jeszcze w niektórych regionach Polski tabliczki i rysika miast zeszytu i d³ugopisu. Poziom ówczesnych szkó³ zale¿a³ od wielkoœci miasta, zaanga¿owania proboszcza, póŸniej pastora, od poziomu nauczyciela, a przy braku takiego od ucz¹cego organisty czy kantora. Szczególnie niski by³ poziom w okresie wojen religijnych. Zwyciê¿a³a raz reformacja, to znów kontrreformacja i za ka¿dym razem po prostu przepêdzano nauczyciela nies³usznego wyznania. Jaka by jednak nie by³a ta szko³a, to stanowi³a ona i tak ogromny postêp wobec wczeœniejszego, niemal powszechnego analfabetyzmu.

Do XVII wieku nauczanie dziewcz¹t w ogóle nie wchodzi³o w grê. Przytoczê jeden tylko, ale znamienny przyk³ad. Wspomniana ju¿ poetka Anna Karschin pisze w jednym ze swoich póŸniejszych listów, ¿e w 1730 roku, kiedy by³a ma³¹ dziewczynk¹, jej stryjeczny dziadek, emerytowany urzêdnik, uczy³ j¹ czytaÌ w oparciu o bibliê, wbrew zdecydowanemu sprzeciwowi babki.

Nawet chóry koœcielne by³y dla dziewcz¹t niedostêpne. By³y one wy³¹cznie mêskie, a g³osy sopranowe wykonywali ch³opcy przed mutacja g³osu. Tê œredniowieczn¹ i póŸniejsz¹ tradycjê utrzymuj¹ do dziœ niektóre chóry np. Poznaùskie S³owiki.

A wracaj¹c do poziomu szkó³, to jaki¿ móg³ on byÌ w przeraŸliwie prze³adowanych klasach, przy jednoczesnym braku nauczycieli. Król Fryderyk II wyda³ nawet polecenie zatrudniania inwalidów wojennych, niezale¿nie od ich wykszta³cenia, jako nauczycieli. Za³atwia³ tym samym dwie sprawy: troskê o szko³y i o swoich licznych weteranów. Pisze historyk Gustav Zerndt, ¿e wizytacja szkól w roku 1835 (to niespe³na 170 lat temu!) stwierdzi³a w Œwiebodzinie tak ogromne prze³adowanie klas, ¿e magistrat z w³asnych œrodków musia³ za³o¿yÌ tzw. Woln¹ Szko³ê (Freischule) dla dzieci, których rodziców nie staÌ by³o na op³aty szkolne. Przyjêto do klasy I 40 ch³opców i 49 dziewcz¹t, jednak¿e liczba ich szybko przekroczy³a 100. Dzieci uczy³y siê w jednym pomieszczeni, a zim¹ w godzinach rannych przy œwietle lampek oliwnych.

Rok póŸniej, wed³ug sprawozdania szko³y ewangelickiej dla rz¹du królewskiego klasy liczy³y:

klasa chÂłopcĂłw mieszczaĂąskich - 40
zwykÂła klasa chÂłopiĂŞca - 74
klasa dziewczÂąt mieszczaĂąskich - l04
chÂłopiĂŞca klasa elementarna - 125
dziewczĂŞca klasa elementarna - 96
mieszana klasa niÂższa - 200

ChoĂŚ frekwencja pozostawiaÂła zwykle duÂżo do Âżyczenia, to liczby te wprawiajÂą nas dziÂś w osÂłupienie.

Uczniów nie bito, lecz wymierzano przepisow¹ karê ch³osty - obficie ale wed³ug œcis³ego regulaminu i rytua³u. Okreœlona by³a nawet iloœÌ razów kijem, póŸniej trzcink¹ bambusow¹ oraz czêœÌ cia³a (d³onie wzglêdnie siedzenie), w któr¹ dana kara mia³a zostaÌ wymierzona. W owych czasach nawet m³ody ksi¹¿ê czy nastêpca tronu otrzymywa³ od domowego nauczyciela karê cielesn¹, tyle ¿e w zastêpstwie królewicza ch³ostê odbiera³, bêd¹cy zawsze pod rêk¹. specjalnie op³acony ch³opiec do bicia.

ChÂłostÂą karano: rozmowy, psoty, b³êdy ortograficzne, pomyÂłki w tabliczce mnoÂżenia itp. - wszystko miaÂło swÂą „wymiernÂą cenĂŞ". NiektĂłrzy pedagodzy wymierzali jednak karĂŞ z takÂą gorliwoÂściÂą, Âże budziÂło to sprzeciw nawet ostro bijÂących rodzicĂłw. Kara chÂłosty obowiÂązywaÂła w Niemczech do koĂąca II wojny Âświatowej, a w Anglii bodaj 20 lat dÂłuÂżej. I nie to jest zdumiewajÂące, Âże parlament angielski po wieloletnich debatach zniĂłsÂł tĂŞ karĂŞ tak póŸno, lecz to, Âże po kilkunastu latach wpÂłyn¹³ do Izby Gmin wniosek o przywrĂłcenie w Anglii kary chÂłosty, gdyÂż domagali siĂŞ tego rodzice. CoÂś w tym jednak jest!

Mimo, Âże tytuÂły nauczycieli brzmiaÂły nadzwyczaj godnie: rektor, konrektor, baccalaureus to niezaleÂżnie od konfesji szkoÂły nauczyciele klepali biedĂŞ. Nic nowego pod sÂłoĂącem! Z ratusza otrzymywaÂł nauczyciel np. w XVI wieku 5 talarĂłw na kwartaÂł i czasem prawo do posiadania jednej sztuki bydÂła, ktĂłra mogÂła siĂŞ paœÌ na miejskich ³¹kach pod opiekÂą miejskiego pastucha. Z tego nie daÂło siĂŞ ÂżyĂŚ. UtrzymywaÂł siĂŞ wiĂŞc z datkĂłw od rodzicĂłw tzw. Schulgeld, a ponadto ze zwyczajowych odwiedzin domĂłw swoich uczniĂłw. Po prostu chodziÂł „po kolĂŞdzie" i zbieraÂł prezenty oraz datki pieniĂŞÂżne. Ta forma utrzymywania siĂŞ nauczycieli przetrwaÂła do poÂłowy XIX wieku. Nic dziwnego, Âże lepsi nauczyciele przenosili siĂŞ szybko do ratusza na pisarzy. StÂąd czĂŞsty brak nauczycieli.

Przyk³adem trudnoœci z pozyskaniem dobrego nauczyciela i koniecznoœci tolerowania byle jakiego, mo¿e byÌ œwiebodziùski kantor Hille, któremu w roku 1728 specjalna komisja rady miasta, na wniosek rodziców zarzuci³a opiesza³oœÌ, lenistwo, brak recytacji uczniów w niedzielê palmow¹, brak pieœni chóralnej quem Pastorum na Bo¿e Narodzenie, a ponadto trunkowoœÌ, nadmierny rygoryzm i opryskliwoœÌ. Na dziesiêciu arkuszach odpiera³ zarzuty, zrzuci³ znaczn¹ czêœÌ winy na rodziców, na brak kadry pomocniczej, na nieudolnoœÌ uczniów, ale na zakoùczenie obieca³ poprawê. Pracowa³ jeszcze 17 lat!

Na koniec pereÂłka. Protokó³ z egzaminu kwalifikacyjnego na nauczyciela z roku 1729 z jakiejÂś podÂświebodziĂąskiej miejscowoÂści. UkazaÂł siĂŞ on w roku 1935 w miejscowym „Heimatkalender". Autor Arthur Nath nie podaje nazwy miejscowoÂści, pewnie by nawet po 200 latach nie naraziĂŚ jej mieszkaĂącĂłw na drwiny. Protokó³ ukazuje dobitnie Ăłwczesne wymagania stawiane kandydatom na nauczyciela oraz poziom jaki oni reprezentowali. Ale nie dziwmy siĂŞ, przecieÂż szkoÂły ksztaÂłcÂące nauczycieli powstawaÂły dopiero w XIX wieku.

Do egzaminu przyst¹pi³o piêciu kandydatów. Pierwsza jego czêœÌ (œpiew) odby³a siê publicznie w koœciele a druga przed komisj¹ na plebani. Oto protokó³ z tego egzaminu w bardzo du¿ym skrócie, szczególnie w odniesieniu do czterech ostatnich kandydatów:

1. Jacob Mehl, tkacz z D. Ma piêÌdziesi¹tkê za sob¹. Zaœpiewa³ trzy pieœni koœcielne, jednak melodia wpada³a w zupe³nie inne pieœni. G³os s³aby, kilkakrotnie zapiszcza³, co nie powinno byÌ. Przeczyta³ fragment z biblii z 10 b³êdami. Sylabizowa³ inny fragment bez b³êdów. Czytanie trzech rodzajów pisma odrêcznego - s³abo i zacina³ siê. Na trzy wolne pytania da³ odpowiedzi satysfakcjonuj¹ce. Recytowa³ fragment katechizmu, m.in. Dakalog. bez b³êdów. Dyktando - trzy linijki - 5 b³êdów; w rachunkach te¿ niezbyt bieg³y.
2. Martin Ott, szewc. Dyktando - trzy linijki — 4 b³êdy; w rachunkach caÂłkowicie niedoÂświadczony.
3. Friedrich Loth. podoficer, inwalida wojenny, bez nogi. Dyktando - trzy linijki - jednak 8 b³êdów. Z rachunków zna dodawanie i trochê odejmowanie.
4. Johann Schlßtt, kotlarz. Trzy linijki dyktanda - litery napisane poprawnie, ale b³êdów 10. Z rachunków zna tylko dodawanie.
5. Philipp Hopp, juÂż stary, uÂłomny, 60-cio letni krawiec. Pisma odrĂŞcznego nie czyta. W dyktandzie napisaÂł trzy wyrazy - nieczytelne. RachunkĂłw nie zna wcale, liczy na palcach jak maÂłe dziecko.

Ostatecznie, po dÂługiej naradzie, na nauczyciela wybrany zostaÂł Jacob Mehl.