Schwiebus.pl - ÂŚwiebodzin na starych kartach pocztowych - Die Ansichtskarten mit altem Schwiebus - ÂŚwiebodzin - historia miasta i regionu

Home > WaÂżne

2006-04-05 07:58

Temat postu: Lem w drodze na Marsa

ciachu

forum admin
postów: 823

Gazeta.pl
Lem w drodze na Marsa

MichaÂł Olszewski, Renata RadÂłowska, wspĂłÂłpraca StanisÂław Mancewicz 03-04-2006

Przez dziesiÂątki lat zastanawiaÂł siĂŞ, jak to moÂżliwe, Âże czÂłowiek traci miliardy dolarĂłw na poszukiwanie szczĂŞÂścia w gwiazdach, a nie potrafi zbudowaĂŚ szczĂŞÂścia na ziemi

ZdjĂŞcia z ostatniej sesji fotograficznej StanisÂława Lema najlepiej oglÂądaĂŚ z lupÂą. ZmĂŞczony mĂŞÂżczyzna leÂży na rozÂłoÂżonym fotelu w swoim wielkim gabinecie. WokĂłÂł zawierucha. Na stoliku maszyna elektrostatyczna, taka sama, od jakiej dzieci w szkole zaczynajÂą przygodĂŞ z fizykÂą. Obok ÂświeÂże wydanie "Herald Tribune" z czoÂłĂłwkowym tekstem o reelekcji prezydenta George'a Busha. Po drugiej stronie "Lampa", miesiĂŞcznik o najnowszej literaturze polskiej. Na okÂładce widaĂŚ owÂłosionÂą rĂŞkĂŞ mÂłodego prozaika. "ÂŻart" Kundery. Na podorĂŞdziu encyklopedia. SzkÂło powiĂŞkszajÂące, tabletki, chusteczki higieniczne, listy z zagranicy. DuÂżo pisakĂłw.

Na parapecie lewicowe "Bez dogmatu". "Planetary Report" z fiszkami tuÂż obok "Odry". Po lewej stronie "Zeszyty Literackie" nr 85, te ze Stempowskim, nad nimi raport roczny duÂżego towarzystwa ubezpieczeĂą. Jeszcze zdjĂŞcia z dawnych lat za szybÂą. Album ze sztukÂą rosyjskÂą, Malczewski, album zdjĂŞĂŚ z warszawskiego getta. Jest i pluszowa myszka z czerwonym szalem. SÂą listki odÂświeÂżajÂące.

ZupeÂłnie z boku ksiÂąÂżka Richarda P.

Feynmana, jednego z najsÂłynniejszych fizykĂłw XX wieku, noblisty i twĂłrcy elektrodynamiki kwantowej, bĂŞbniarza, malarza i jednego z konstruktorĂłw bomby jÂądrowej.

Przy maszynie elektrostatycznej termos. Za oknem biaÂło. Luty.

Lem wyglÂąda jak astronauta gotowy do dalekiej drogi. Albo sfotografowany juÂż w trakcie podrĂłÂży przez kosmos informacyjny. Gazety i ksiÂąÂżki otaczajÂą go ciasnym krĂŞgiem. Jakby lewitowaÂł wÂśrĂłd wiedzy.

Dom wypeÂłniony stukotem

Jego Âświat miaÂł wyraÂźne centrum, jak UkÂład SÂłoneczny albo kosmos w teorii geocentrycznej. Od koĂąca wojny byÂł nim KrakĂłw, a ÂściÂślej mĂłwiÂąc - spokojna dzielnica Kliny na poÂłudniowych obrzeÂżach miasta. To stamtÂąd autor "Solaris" wyruszaÂł w czĂŞÂśĂŚ swoich podrĂłÂży, zarĂłwno tych miĂŞdzygwiezdnych, jak i caÂłkiem prawdziwych. W centrum miasta raczej nie bywaÂł.

Lemowska mapa Krakowa to zaledwie kilka miejsc.

Hotel Forum, nad WisÂłÂą, naprzeciwko Wawelu. Pisarz przychodziÂł tam po gazety. Codziennie. MiaÂł swojÂą gazetowÂą teczkĂŞ. W hotelu byÂł punkt kontaktowy - jeÂżeli ktoÂś chciaÂł zaprosiĂŚ Lema na seminarium, sesjĂŞ naukowÂą, jubileusz, tam zostawiaÂł wiadomoÂśĂŚ. Dr Adam Michalec, astronom (Laboratorium Astronomiczne UJ), zostawiÂł takich zaproszeĂą setki. Lem je odbieraÂł, ale pojawiaÂł siĂŞ na imprezach rzadko.

WiÂślna, a przy niej redakcja "Tygodnika Powszechnego". MaÂłe sklepiki wokĂłÂł Plant. UwielbiaÂł robiĂŚ zakupy. Rano odwoziÂł ÂżonĂŞ do pracy (pracownia radiologiczna przy ulicy Dunajewskiego, kiedyÂś 1 Maja), potem parkowaÂł samochĂłd i obchodziÂł wszystkie miejsca, w ktĂłrych mĂłgÂł znaleÂźĂŚ coÂś ciekawego. Jedzenie teÂż tam kupowaÂł. Spod lady, za nieprzyzwoite pieniÂądze - takich rzeczy nie byÂło w delikatesach. Ale byÂły w tych sklepikach - luksusowe towary wysyÂłane w paczkach z USA. Ludzie je sprzedawali, bo wiedzieli, Âże zawsze znajdzie siĂŞ ktoÂś, kto kupi i sÂłono zapÂłaci.

MiaÂł specjalny kosz na zakupy. WracaÂł na Kliny z peÂłnym koszem i z torbami. Przed domem rozpakowywaÂł zdobycze; rzadko sam, bo tyle tego byÂło, Âże ktoÂś musiaÂł mu pomĂłc. PomagaÂł siostrzeniec MichaÂł Zych.

Przez wiele lat Lem jeÂździÂł na zakupy samodzielnie, potem zabieraÂła go rodzina. Nie miaÂł nic przeciw duÂżym sklepom. Nawet je lubiÂł. Olbrzymia iloÂśĂŚ towarĂłw nie przyprawiaÂła go o lĂŞk. Dobrze radziÂł sobie z nadmiarem materii. Bliscy brali wielki koszyk na kĂłÂłkach, on braÂł swĂłj. I wĂŞdrowaÂł po sklepie. PĂłÂźniej chwaliÂł siĂŞ tym, co wypatrzyÂł.

MichaÂł Zych, siostrzeniec Lema, do koĂąca Âżycia bĂŞdzie pamiĂŞtaÂł atmosferĂŞ domu jednorodzinnego paĂąstwa LemĂłw. Domu bez stuletniej historii, ale urzÂądzonym tak, jakby tĂŞ historiĂŞ miaÂł. Stare meble, bibeloty; wspomnienia rodzicĂłw, wspomnienia rodzinnego Lwowa. W tym domu Zych spĂŞdziÂł duÂżo czasu. KaÂżde wakacje, soboty, niedziele. I wtedy, gdy chorowaÂł. Dom LemĂłw byÂł dobry do chorowania - cichy, ciepÂły, spokojny. Tamten czas kojarzy siĂŞ Zychowi ze stukotem maszyny do pisania. I tajemniczym gabinetem na gĂłrze.

MichaÂł Zych: - Do gabinetu nie wolno byÂło wchodziĂŚ, kiedy wujek tam byÂł. Ale jak wujek i ciocia wyjeÂżdÂżali, mogÂłem w nim nocowaĂŚ. NocowaÂłem, tyle Âże nigdy nie spaÂłem. Czasu byÂło szkoda. Ogromna przestrzeĂą, rzĂŞdy regaÂłĂłw, na nich tysiÂące ksiÂąÂżek. RzucaÂłem siĂŞ na ksiÂąÂżki, bawiÂłem siĂŞ modelami czoÂłgĂłw, rakiet. BraÂłem wujkowy pistolet wiatrĂłwkowy i strzelaÂłem do jakiegoÂś celu ustawionego w ogrodzie...

- Gabinet byÂł niebem - mĂłwi Zych. W gabinecie-niebie Lem rozmyÂślaÂł, pracowaÂł. Tam czuÂł siĂŞ najlepiej.

Background z fontaziem

Profesor Maria Orwid, psychiatra z Krakowa, nie zna odpowiedzi na pytanie, dlaczego nie-ktĂłrzy ludzie majÂą w sobie tak niewiarygodnÂą potrzebĂŞ pochÂłaniania wiedzy jak StanisÂław Lem. PotrzebĂŞ, ktĂłra nie daje im spaĂŚ, kaÂże siĂŞgaĂŚ do coraz to nowych ÂźrĂłdeÂł i otaczaĂŚ siĂŞ kolejnymi ÂźrĂłdÂłami informacji. Wie jednak na pewno, Âże pan StanisÂław Lem, w 1937 uznany za najinteligentniejszego gimnazjalistĂŞ poÂłudniowej Polski, miaÂł znakomity, tu uÂżyjmy wyraÂżenia pani profesor, background.

Background, czyli Lem senior, byÂł znanym lwowskim doktorem, ktĂłremu nie wystarczaÂła medycyna. W mieszkaniu przy ulicy Brajerowskiej zorganizowaÂł salon literacki. Autor "Solaris" opowiadaÂł pĂłÂźniej, Âże w tamtych czasach byÂł zaciekÂłym molem ksiÂąÂżkowym. PochÂłaniaÂł wszystko, co papierowe: atlasy anatomiczne, Mickiewicza, ksiÂąÂżki popularnonaukowe i te z makabrycznymi okaleczeniami wojennymi twarzy ludzkich. Kolejne zeszyty zapeÂłniaÂły siĂŞ projektami machin i samochodĂłw, puchÂły pliki faÂłszywych paszportĂłw, pozwoleĂą i okĂłlnikĂłw, ktĂłre produkowaÂł wÂłasnym sumptem.

Zaciekle kartkowaÂł powieÂścidÂła francuskie z frywolnymi ilustracjami, a szczegĂłlnie ekscytowaÂły go encyklopedie. PisaÂł o nich: "Najzabawniejsze byÂło to, Âże w owych tomiszczach tkwiÂło wszystko, ale to wszystko naraz obok siebie, sÂłonie, ptaki, roÂśliny, rekonstrukcje mamutĂłw, ordery pruskie na barwnych tablicach, portrety wÂładcĂłw, fizjonomie murzyĂąskie, dzbany, klejnoty". Tak samo wyglÂądaÂł jego gabinet.

Maria Orwid poznaÂła rodzinĂŞ LemĂłw w 1946 roku w Krakowie. MiaÂła wtedy 15 lat. Ocalona z Holocaustu, przyjechaÂła z PrzemyÂśla, razem z matkÂą. Lemowie prĂłbowali urzÂądziĂŚ siĂŞ w Krakowie.

- Moja matka znaÂła ich jeszcze z przedwojennych czasĂłw. Zaprosili nas na Âśniadanie wielkanocne - wspomina. Doktor Lem ubieraÂł siĂŞ na mÂłodopolskÂą modÂłĂŞ, nosiÂł surdut i czarny fontaÂź, czyli specjalnie zawiÂązanÂą kokardĂŞ zastĂŞpujÂącÂą krawat. W pewnym momencie zawoÂłaÂł syna. "Staszku, zajmij siĂŞ tÂą maÂłÂą" - zaleciÂł. Z dziupli, w ktĂłrej mieÂściÂły siĂŞ ksiÂąÂżki i leÂżanka, wyszedÂł 25-letni mĂŞÂżczyzna. Zdaje siĂŞ, Âże w pumpach.

Tak zaczĂŞÂła siĂŞ ich przyjaÂźĂą.

Dla Marii Orwid pan StanisÂław, bo tak mĂłwi o nim do dzisiaj, byÂł przewodnikiem intelektualnym. DziĂŞki niemu zaczĂŞÂła studiowaĂŚ psychiatriĂŞ. ZrobiÂł jej test Rorschacha do badania inteligencji, stanowczo odradzaÂł filozofiĂŞ.

JuÂż wtedy widaĂŚ byÂło w nim niechĂŞĂŚ do "bywania". WolaÂł swĂłj Âświat ksiÂąÂżek, doÂświadczeĂą i gazet. KtĂłregoÂś razu poszli do opery. ByÂł gÂłĂŞboko nieszczĂŞÂśliwy, Âże musi oglÂądaĂŚ takie bzdury.

Z pannÂą MarysiÂą rozmawiaÂł o lekturach i filmach. Zazwyczaj krytykowaÂł. Kiedy dowiedziaÂł siĂŞ, Âże przeczytaÂła z zainteresowaniem "PamiĂŞtnik panny Hanki" DoÂłĂŞgi-Mostowicza, zagroziÂł, Âże zrobi z niej chmurĂŞ atomĂłw.

- PowiedziaÂł jasno: "Ja z idiotkami rozmawiaÂł nie bĂŞdĂŞ. JeÂżeli pani chce traciĂŚ swĂłj czas na takie bzdury, to proszĂŞ bardzo, ale beze mnie" - opowiada Orwid.

ByÂł bardzo wymagajÂącym opiekunem. Ironicznym, mÂądrym, czasem zÂłoÂśliwym. I jednoczeÂśnie bardzo czuÂłym. Zanim choremu siostrzeĂącowi przyniĂłsÂł ksiÂąÂżki, dÂługo je wybieraÂł, zastanawiaÂł siĂŞ, czy pasujÂą dla kilkuletniego chÂłopca. KaÂżdÂą ksiÂąÂżkĂŞ czytaÂł najpierw sam, Âżeby przypomnieĂŚ sobie treÂśĂŚ i nie daĂŚ siĂŞ zaskoczyĂŚ jakimÂś pytaniem. Czasami wujek krzyczaÂł na siostrzeĂąca: "JesteÂś leniem, durniem, nieukiem". Mimo Âże, o tym Zych jest przekonany, wcale tak nie myÂślaÂł. W ten sposĂłb motywowaÂł.

Na Klinach MichaÂł nastolatek baÂł siĂŞ odzywaĂŚ, Âżeby nie powiedzieĂŚ czegoÂś gÂłupiego. To byÂło najgorsze - kompromitacja przed czÂłowiekiem, ktĂłry na gÂłupotĂŞ byÂł uczulony.

Zych: - ChciaÂłem byĂŚ partnerem dla wujka. RozmawiaĂŚ z nim, dyskutowaĂŚ, zadawaĂŚ mÂądre pytania i mÂądrze odpowiadaĂŚ na jego pytania. Kiedy powiedziaÂłem mu, Âże wybieram siĂŞ na polonistykĂŞ, pokiwaÂł gÂłowÂą: "Tak, spodziewaÂłem siĂŞ tego. JesteÂś leniem, a to studia dla takich jak ty. WybraÂłeÂś takie studia, Âżeby nic na nich nie robiĂŚ; bo przecieÂż wszystkie ksiÂąÂżki juÂż dawno przeczytaÂłeÂś".

Internet i feminizm

W drugiej poÂłowie lat 90. czĂŞstym goÂściem w gabinecie byÂł Jan Krasnowolski, krakowski prozaik. Krasnowolski przywoziÂł na Kliny swojego schorowanego dziadka, Jana JĂłzefa SzczepaĂąskiego, najbliÂższego przyjaciela Lema. To byÂła przyjaÂźĂą w staroÂświeckim stylu, dystyngowana i z dystansem, bez poklepywania.

Krasnowolski: - Obaj panowie mieli juÂż swoje lata. Obaj dyskutowali o polityce. Jak Putin doszedÂł do wÂładzy, Lem od razu przewidziaÂł, Âże sytuacja w Rosji potoczy siĂŞ ku gorszemu. Lem interesowaÂł siĂŞ wszystkim i opowiadaÂł o wszystkim. PamiĂŞtam, Âże bardzo krytykowaÂł feminizm, wymieniaÂł nazwiska pisarek i pisarzy, ktĂłre mojemu dziadkowi juÂż nic nie mĂłwiÂły. Do szewskiej pasji doprowadziÂła go okÂładka jakiegoÂś tomiku poetyckiego, na ktĂłrej widaĂŚ wygiĂŞtÂą nagÂą kobietĂŞ w ksztaÂłcie stolika. JakiÂś facet je na niej obiad. Lem uznaÂł to za dowcip w bardzo zÂłym guÂście.

- No i komputery - opowiada Krasnowolski. - Lem byÂł nimi zafascynowany, mimo Âże zdawaÂł sobie sprawĂŞ z niebezpieczeĂąstw internetu. Dla mojego dziadka te sprawy nie miaÂły znaczenia.

Planeta Âśmiech

We wszechÂświecie Lema waÂżne miejsce zajmowaÂł humor.

Maria Orwid: - Dla niego Âśmiech byÂł jednym ze sposobĂłw na zdobycie dystansu wobec Âświata. CzĂŞsto pokpiwaÂł, ale w taki sposĂłb, Âże nie bolaÂło. Nawet ironizowaÂł z mojego rozdwojenia. Zaraz po wojnie chodziÂłam do katolickiej szkoÂły, miaÂłam jeszcze aryjskie papiery. A wieczorami spotykaÂłam siĂŞ z moimi przyjaciĂłÂłmi z syjonistycznej organizacji MÂłody StraÂżnik, ktĂłra miaÂła nas przygotowaĂŚ do wyjazdu do Palestyny. On kiwaÂł z niedowierzaniem gÂłowÂą.

ZachowaÂł siĂŞ list z 1948 roku, w ktĂłrym pan StanisÂław odradza Marii Orwid studiowanie filozofii:

"MiÂła Panno Marysiu,

(...) Przede wszystkim interesuje PaniÂą Jej inteligencja. Jest ona niewÂątpliwie nadprzeciĂŞtna, tzn. wychyla siĂŞ ponad normĂŞ obowiÂązujÂącÂą dla wieku i pÂłci (niestety tak).

Przytem stoi mniej wiĂŞcej poÂśrodku miĂŞdzy typem zupeÂłnie abstrakcyjnym, skÂłonnym do tworzenia teoryj, uogĂłlnieĂą, a eupraktycznym, w rodzaju schludnej gospodyni domowej, co to i babkĂŞ upiecze, i konfitury piĂŞkne przyrzÂądzi. Co prawda pewne dane zdajÂą mi siĂŞ wskazywaĂŚ na to, Âże talentĂłw ostatnich zbyt wiele Pani nie ma. Mam wraÂżenie oparte na danych Rorschacha, Âże zbywa Pani nieco na zrĂŞcznoÂści tej, ktĂłrÂą Niemcy nazywajÂą Handfertigkeit.

Filozofii bym zaÂś pani nie radziÂł z uwagi na to, Âże jak mi mĂłwi przeglÂądniĂŞty spis wykÂładĂłw na rok 47/48, gros psychologii ma ten dziadyga z psychicznym platfusem X. profesor, w moich oczach jeÂłopa z plombÂą, opatentowany w kraju i za granicÂą. Formalna teoria przedmiotu - sirota Y. wykÂłada, boÂże ÂświeĂŚ rychÂło nad jego duszÂą".

22 lata pĂłÂźniej Lem drĂŞczyÂł siostrzeĂąca w sposĂłb, ktĂłry przeszedÂł do historii. Sprawa byÂła sÂłuszna. Pisarz postanowiÂł nauczyĂŚ chÂłopaka zasad ortografii. Nie mĂłgÂł patrzeĂŚ na szkolne wypracowania MichaÂła - peÂłne czerwonych podkreÂśleĂą i wykrzyknikĂłw. Specjalnie dla niego wymyÂśliÂł dyktanda. Kilka razy w tygodniu woÂłaÂł MichaÂła do gabinetu i dyktowaÂł. Z gÂłowy.

"W kaÂłuÂży krwi leÂżaÂł trup ÂświeÂży, lecz sztywny, z wyrazem zasmucenia na twarzy, ktĂłrej niewiele zresztÂą mu zostaÂło. Kula niezwykÂłego kalibru uczyniÂła powaÂżne spustoszenia w jego zĂŞbach trzonowych, maÂłÂżowinie oraz w mĂłÂżdÂżku, ktĂłry wyciekaÂł teraz miarowymi kroplami na Âłopuchy i zeszÂłoroczny numer "PrzyjaciĂłÂłki "".

"Pochodziwszy po ogrodzie, a nie doczekawszy siĂŞ wampira, wracaÂłem wÂłaÂśnie stĂŞpa, gdy koĂą mĂłj, przysiadÂłszy w zadzie, zagryzÂłszy wĂŞdzidÂła i pierdnÂąwszy ze strachu, poniĂłsÂł (...)".

Siostrzeniec Lema przestaÂł robiĂŚ bÂłĂŞdy.

Kilka lat temu dyktanda wykorzystali organizatorzy ogĂłlnopolskiego konkursu ortograficznego. WybuchÂł skandal.

Zych: - ÂŚrodowisko LPR-owskie zarzuciÂło organizatorom, i samemu Lemowi, szerzenie "cywilizacji Âśmierci"!

I jeszcze jedna historia.

Jan Kott w 1946 roku mieszkaÂł w ÂŁodzi, a w Krakowie odwiedzaÂł ÂżonĂŞ. JednÂą z wizyt opisaÂł w felietonie "Lem i krakowskie wielbÂłÂądy" w 1987 roku, w nowojorskim "Nowym Dzienniku": "AtrakcjÂą byÂł wÂłaÂśnie otwarty ogrĂłd zoologiczny. (...) Niewiele byÂło tam dzikich, a nawet bardziej swojskich zwierzÂąt. ByÂł niedÂźwiedÂź, ktĂłry siĂŞ przechowaÂł przez okupacjĂŞ, para piekielnie wychudzonych wilkĂłw, kilka saren dosyĂŚ zadowolonych ze swego losu, duÂżo ptactwa i duma tego nowego zoo - dwa wielbÂłÂądy.

WielbÂłÂądy byÂły za zagrodÂą albo parkanem. StaÂła tam jakaÂś wycieczka szkolna i Lem ze swojÂą ÂżonÂą. Oboje, zauwaÂżyÂłem to od razu, mieli ze sobÂą wielkie torby. Na zmianĂŞ podchodzili do parkanu, podawali wielbÂłÂądom jakÂąÂś marchewkĂŞ czy pietruszkĂŞ albo jakieÂś zielsko i czochrali im szyje i grzbiety wielkimi grzebieniami. Jak owce. Potem - wielbÂłÂądy musiaÂły siĂŞ wÂłaÂśnie leniĂŚ - zbierali ich sierÂśĂŚ do toreb. Mieli jej juÂż caÂłe garÂście.

- Co pan robi, panie StanisÂławie? - spytaÂłem doÂśĂŚ zdumiony.

- Jak to - powiedziaÂł Lem. - Pan nie widzi? RobiĂŞ swetry.

PomyÂślaÂłem wtedy sobie, Âże ten mÂłody czÂłowiek (...) ma wielkÂą przyszÂłoÂśĂŚ przed sobÂą".

Na tekst ten StanisÂław Lem odpowiedziaÂł w 1989 roku listem:

"Drogi Janku,

Co do wielbÂłÂądĂłw pamiĂŞĂŚ nieznacznie CiĂŞ zawiodÂła. W czasie, o jakim piszesz, Âżona moja byÂła uczennicÂą w gimnazjum w Bytomiu i jeszcze jej nawet nie znaÂłem. WielbÂłÂądĂłw w zoo krakowskim nie byÂło, tylko Âżubry. Ich sierÂśĂŚ zdrapywaÂłem nie ja, ale mĂłj przyjaciel Ăłwczesny, Romek Hussarski z narzeczonÂą pannÂą HelenÂą Burtan (oboje sÂą teraz juÂż dziadkami). A swetry z Âżubrzej weÂłny robiÂła stara pani Hussarska (od 30 lat w grobie). Reszta siĂŞ zgadza. (...) Ja to tam nie widzĂŞ w tym fakcie nic zÂłego, ale moja Âżona nie byÂła zachwycona TwojÂą koncepcjÂą, jakoby jako dziewczynka miaÂła juÂż i mojÂą poÂłowicÂą byĂŚ, i jakieÂś swetry robiĂŚ".

Obsesja Lwowa

ByÂło teÂż duÂżo miejsca na rozczarowanie i zwÂątpienie.

W 1996 roku Tomasz KamiĂąski nakrĂŞciÂł film o Lemie. Pisarz mĂłwi w nim: "Andrzej Kijowski powiedziaÂł: "ÂŚwiat jest ÂświniÂą ". Ja siĂŞ z tym zgadzam. Ludzie majÂą rozmaite charaktery, siÂły przebicia, skalĂŞ odmiennoÂści (...). Jest straszny w tym rozrzut i nie wiem, czy osiÂągnĂŞliÂśmy juÂż granicĂŞ, bo postĂŞp techniczny wciÂąÂż dostarcza nam instrumentĂłw do mĂŞczenia innych ludzi".

Prof. Maria Orwid: - TuÂż po wojnie nie rozmawialiÂśmy o polityce ani o przeszÂłoÂści. Ja wierzyÂłam w nowy ustrĂłj. A pan StanisÂław? Nigdy o tym nie opowiadaÂł. Jest jednak jeden szczegĂłÂł, ktĂłry wiele mĂłwi o jego stosunku do powojennych czasĂłw. To obsesja utraconego Lwowa. JakiÂś olbrzymi Âżal za tamtym miastem, Âżal, Âże wyroki historii sÂą tak niesprawiedliwe.

I jeszcze jedno: stan wojenny i emigracja na ZachĂłd. KomuniÂści nie mogli go dotknÂąĂŚ, byÂł zbyt waÂżnÂą personÂą. Ale tamten czas przeÂżyÂł bardzo boleÂśnie. W Berlinie chorowaÂł, nie mĂłgÂł siĂŞ odnaleÂźĂŚ.

Niepokoju miaÂł w sobie bardzo duÂżo. Przez dziesiÂątki lat zastanawiaÂł siĂŞ, jak to moÂżliwe, Âże czÂłowiek traci miliardy dolarĂłw na poszukiwanie szczĂŞÂścia w gwiazdach, a nie potrafi zbudowaĂŚ szczĂŞÂścia na ziemi.

27 mln ksiÂąÂżek

Kilka lat temu Lem pokusiÂł siĂŞ na Âłamach "Odry" o pobieÂżne podsumowanie swojej dziaÂłalnoÂści futurologicznej. PrzewidziaÂł technoinwazjĂŞ, klonowanie, niebywaÂłÂą ewolucjĂŞ automatĂłw, teleportacjĂŞ i wirtualnÂą rzeczywistoÂśĂŚ. Fani "Matriksa" byĂŚ moÂże nie wiedzÂą, Âże w 1971 roku Lem wydaÂł "Kongres futurologiczny", ksiÂąÂżkĂŞ o sztucznej rzeczywistoÂści, pod ktĂłrÂą kryje siĂŞ brudny, stojÂący na krawĂŞdzi rozpadu Âświat. Albo hipotezĂŞ, Âże wszechÂświat istnieje na kredyt.

ÂŚwiatowa popularnoÂśĂŚ przeniosÂła go w Âświat wielkich liczb. Ponad 50 ksiÂąÂżek sprzedaÂł w 27 mln egzemplarzy. Czytali go w 41 jĂŞzykach, w Erewanie, Tokio, Sao Paulo i Helsinkach. Z czytelnikami rozmawiaÂł po rosyjsku, niemiecku, francusku. ZnaÂł angielski, ale nie chciaÂł go uÂżywaĂŚ podczas rozmĂłw, uwaÂżajÂąc, Âże mĂłwi zbyt sÂłabo.

27 mln egzemplarzy. NiewyobraÂżalna wielkoÂśĂŚ. Tak jak liczba informacji ukrytych w komputerach. Lem szacowaÂł jÂą na 1017.

Urodzony w 1921 roku pisarz przeszedÂł skomplikowanÂą drogĂŞ. Nie tylko dlatego, Âże od dzieciĂąstwa szalaÂł w nim niespokojny duch odkrywcy, duch, ktĂłry kazaÂł mu budowaĂŚ silniki elektryczne, transformator Tesli, rurki Geislera, maszynĂŞ Wimshursta, czy projektowaĂŚ zdumiewajÂące przyrzÂądy: maszynkĂŞ do rozcinania gotowanych ziaren kukurydzy (po jedzeniu Âłuski zostawaÂłyby na kolbie) albo rower bez pedaÂłĂłw.

Wojna sprawiÂła, Âże do pĂŞczniejÂącego bÂłyskawicznie dossier musiaÂł dodaĂŚ pracĂŞ fizycznÂą. PolubiÂł spawanie do tego stopnia, Âże juÂż w Krakowie zastanawiaÂł siĂŞ, czy podejmowaĂŚ przerwane studia medyczne. PĂłÂźniej, zagorzaÂły fan motoryzacji, z upodobaniem reperowaÂł wÂłasne auta.

Przy tym wszystkim byÂł czÂłowiekiem bardzo roztargnionym. "ByÂłem bardzo nieporzÂądny z natury, ogromnie niecierpliwy, niedbaÂły, i tym dziwniejsze, Âże potrafiÂłem zdobywaĂŚ siĂŞ na samozaparcie, na muÂłowate powtarzanie prĂłb, kiedy dziesiÂątki ich nie dawaÂły rezultatu" - pisaÂł w "Wysokim zamku". UpĂłr to jeszcze jedna waÂżna cecha StanisÂława Lema. OpowiadaÂł, Âże swojÂą ukochanÂą ÂżonĂŞ BarbarĂŞ "osaczaÂł" przez dwa lata. UdaÂło siĂŞ.

Zalewany przez fakty

W gabinecie StanisÂława Lema przez wiele lat bywaÂł takÂże Tomasz FiaÂłkowski z "Tygodnika Powszechnego". Od poczÂątku lat 90. pisarz zamieszczaÂł w czasopiÂśmie swoje felietony. TworzÂą jednÂą caÂłoÂśĂŚ z peÂłnym gazet i ksiÂąÂżek gabinetem. Teksty i gabinet: dwie emanacje wiecznie niespokojnego umysÂłu, ktĂłry interesuje siĂŞ wszystkim i czerpie zewszÂąd. OglÂąda telewizjĂŞ (niemieckÂą, bo polskiej nie znosi), czyta, nie boi siĂŞ internetu, chociaÂż do koĂąca wybiera papier zamiast ekranu monitora. Lem prosiÂł swojego sekretarza, by ten drukowaÂł mu najciekawsze strony z sieci. I przyznawaÂł, Âże informacje zlewajÂą siĂŞ w jego gÂłowie "w rodzaj kaszy".

ChociaÂżby niedÂługi tekst "Wieloryby i polityka". Lem zaczyna od prezydenta Chiraca i Angeli Merkel. Przechodzi do iraĂąskiego programu atomowego, Âżeby chwilĂŞ pĂłÂźniej wspomnieĂŚ o wielorybie, ktĂłry wpÂłynÂąÂł do Tamizy. Potem znowu Merkel i akapit o tragedii polskiego ziemiaĂąstwa po 1945 roku. "Przewidywanie biegu Âświata jest dziÂś niesÂłychanie utrudnione; najlepiej zajmowaĂŚ siĂŞ wyÂłÂącznie wielorybami" - koĂączy Lem. Nowoczesne silva rerum, gĂŞsty las rzeczy, w ktĂłrym Âłatwo siĂŞ zgubiĂŚ.

Tomasz FiaÂłkowski: - Ten rozgardiasz z gabinetu nie powinien nas zmyliĂŚ. Lem miaÂł wokĂłÂł siebie olbrzymiÂą liczbĂŞ rzeczy i spraw. PorzÂądkowaÂł je z niesÂłychanÂą sprawnoÂściÂą, wszystko miaÂł na swoim miejscu. A z drugiej strony zdawaÂł sobie sprawĂŞ, Âże wspĂłÂłczesnemu czÂłowiekowi coraz trudniej jest zapanowaĂŚ nad potokami informacji. OczywiÂście do koĂąca bardzo mocno czuÂł, Âże jest zalewany przez kolejne fakty.

I do koĂąca chciaÂł z nich korzystaĂŚ.

Czy byÂł pan na Marsie?

Nie byÂłoby Lema bez astronomii, nie byÂłoby polskich astronomĂłw bez Lema. NiektĂłrzy przyjaÂźnili siĂŞ z autorem "Powrotu z gwiazd".

FascynowaÂł ich. Jego wyobraÂźnia, wiedza, do ktĂłrej dotarÂł sam. I to, jak ÂłÂączyÂł wiele dyscyplin.

Dr Adam Michalec, krakowski astronom: - MiaÂł wszczepionÂą w mĂłzg encyklopediĂŞ. Ale nie tĂŞ z XX czy XIX wieku. Tylko encyklopediĂŞ, ktĂłrej my jeszcze nie napisaliÂśmy. Dla nas, astronomĂłw, Lem byÂł trochĂŞ jak Einstein dla fizykĂłw. Einstein wyprzedziÂł swĂłj czas, Lem teÂż zostawiÂł nas daleko w tyle.

Czy korzystaÂł z wiedzy astronomĂłw w opisywaniu galaktyk, planet, czasoprzestrzeni? Nie. To raczej oni prosili o wytÂłumaczenie teorii, dla ktĂłrych znalazÂł nowe zastosowanie. Nie szukali braku konsekwencji w przedstawianiu ÂświatĂłw. Wszystko, co Lem napisaÂł, byÂło moÂżliwe. IstniaÂło duÂże prawdopodobieĂąstwo, Âże jest gdzieÂś czĂŞÂśĂŚ wszechÂświata juÂż wczeÂśniej przez Lema opisana.

ChciaÂł doÂżyĂŚ transmisji z lÂądowania na Marsie. Takiej jak z KsiĂŞÂżyca. Ale najbardziej lubiÂł Wenus, GwiazdĂŞ WieczornÂą, ktĂłrej tajemnicze wnĂŞtrze skrywa siĂŞ pod grubÂą powÂłokÂą chmur.

Dr Michalec: - ByÂłem na paru jego spotkaniach z czytelnikami. Zawsze go pytali, czy byÂł na Marsie, skoro opowiada o nim tak, jakby byÂł. OdpowiadaÂł: "ByĂŚ moÂże, byĂŚ moÂże...".

ByĂŚ moÂże wiĂŞc StanisÂław Lem jest wÂłaÂśnie w trakcie kolejnej podrĂłÂży kosmicznej. Na Marsa albo Wenus. JeÂżeli tak, to ma na pewno ze sobÂą ulubionÂą chaÂłwĂŞ, ktĂłrej smak przez caÂłe Âżycie przywodziÂł mu na myÂśl utracony LwĂłw i mieszkanie przy ulicy Brajerowskiej. I zdjĂŞcia Lwowa przywiezione tuÂż przed ÂśmierciÂą przez jednÂą z dziennikarek. OglÂąda je, jak napisaÂł w ostatnim felietonie, "aÂż do zawrotu gÂłowy". Ma dziennik gwiazdowy oraz chusteczki higieniczne na nieodÂłÂączny katar sienny. Toczy rozmowy z profesorami TarantogÂą i DoĂądÂą, z niepokojem myÂśli o masie krytycznej informacji, ktĂłra lada chwila moÂże zostaĂŚ przekroczona.

I znowu nas wyprzedza.

--
C
U
S

2006-04-05 08:51

Temat postu: GÂłosy z sieci

ciachu

forum admin
postów: 823

Tygodnik Powszechny
GÂłosy z sieci

StanisÂław Lem
Pisarz, publicysta, najwybitniejszy polski twĂłrca fantastyki naukowej
ChciaÂłem zajÂąĂŚ siĂŞ nieszczĂŞÂściem, ktĂłre szykujÂą nam bracia KaczyĂąscy - opcje skrajnie prawicowe, ktĂłre siĂŞ ostatnio w Polsce pojawiÂły, okropnie mi siĂŞ nie podobajÂą - aÂż tu nagle, jak paÂłkÂą w gÂłowĂŞ, dostaÂłem piĂŞĂŚdziesiÂąt dwie wypowiedzi rosyjskich internautĂłw, ktĂłrych jeden z tamtejszych portali internetowych zaprosiÂł do zadawania mi pytaĂą.

Trudno mi nie zareagowaĂŚ, zwÂłaszcza Âże autorami sÂą na ogĂłÂł ludzie mÂłodzi, dwudziestoparoletni. Grad pochwaÂł zupeÂłnie mnie oszoÂłomiÂł, choĂŚ domyÂślam siĂŞ, Âże te gÂłosy zostaÂły odcedzone z wiĂŞkszej liczby. DowiadujĂŞ siĂŞ, Âże moje ksiÂąÂżki sÂą w Rosji kultowe, a moi rosyjscy czytelnicy sÂą wprost zachwyceni tym, Âże jestem, jaki jestem. Same hymny i eulogie. Sytuacja jest trochĂŞ niezrĂŞczna, poniewaÂż ja nie jestem taki znĂłw wspaniaÂły, jak im siĂŞ wydaje. Nie lubiĂŞ teÂż byĂŚ zanadto chwalony i znacznÂą czĂŞÂśĂŚ tych pochwaÂł najchĂŞtniej bym delikatnie uniewaÂżniÂł.

"Panie StanisÂławie! Nie wierzĂŞ, nie wiem, co siĂŞ ze mnÂą dzieje!!! Nigdy, nawet w najÂśmielszych fantazjach, nie myÂślaÂłem, Âże bĂŞdĂŞ mĂłgÂł zadaĂŚ Panu pytanie!!!" - wykrzykuje ekstatycznie Andriej. "KsiÂąÂżki Pana autorstwa przetarÂły siĂŞ do dziur od wielokrotnego czytania - wyznaje 23-letnia Masza. - KrĂłtko mĂłwiÂąc, dziĂŞkujĂŞ. I bez Âżadnych pytaĂą". "ZdjĂŞcia na tle PaĂąskiego domu w Krakowie strzegĂŞ jak relikwii" - to z kolei Siergiej. I jeszcze jeden gÂłos: "Uwielbiam Pana od pierwszej przeczytanej w dzieciĂąstwie bajki o robotach i bĂŞdĂŞ uwielbiaÂł do koĂąca moich dni. I Âżadnych pytaĂą. Zawsze z Panem".

"NaprawdĂŞ dziĂŞkujĂŞ Bogu za to, Âże jest internet i mogĂŞ zadaĂŚ pytanie osobie, ktĂłrej ksiÂąÂżkami zaczytujĂŞ siĂŞ od dzieciĂąstwa" - pisze Angelina i zaraz pyta, co to takiego te sepulki, ktĂłre siĂŞ pojawiajÂą w jednej z podrĂłÂży Ijona Tichego. Nie ona jedna; w liÂście Andrieja Bowykina czytam: "CaÂłe Âżycie, od dzieciĂąstwa, mĂŞczy mnie jedno pytanie - co to sÂą sepulki i na czym polega ich kontekst porno?". A bodaj to, ja sam nie mam pojĂŞcia!

SÂą teÂż pytania czysto rzeczowe, na przykÂład, czy znam twĂłrczoÂśĂŚ mÂłodych rosyjskich pisarzy fantastycznych. Przykro mi, ale ich po prostu nie czytam, od bardzo dawna przestaÂłem czytaĂŚ science-fiction. Dmitrij chciaÂłby wiedzieĂŚ, jaki jest mĂłj stosunek do twĂłrczoÂści braci Strugackich. CĂłÂż, myÂślĂŞ, Âże to juÂż historia, choĂŚ piĂŞkna historia. KtoÂś inny mnie powiadamia, Âże w moskiewskim mieszkaniu WÂłodzimierza Wysockiego znajdujÂą siĂŞ moje "Bajki robotĂłw", zadedykowane "WoÂłodii. Marzec 1965", i pyta o moje spotkanie z Wysockim, ktĂłry wtedy jeszcze nie byÂł zbyt popularny. Nie pamiĂŞtam tego spotkania dokÂładnie, ale przypominam sobie, Âże zaÂśpiewaÂł mi balladĂŞ "Niczejnaja ziemla". SzanowaÂłem go i nie oglÂądaÂłem siĂŞ na to, czy jest mniej czy bardziej sÂławny. Dlatego nie zdziwiÂło mnie, Âże kiedy umarÂł, na jego mogile mÂłodzi Rosjanie Âłamali gitary.

"Czy ludzkoÂśĂŚ powinna prĂłbowaĂŚ poznaĂŚ prawdĂŞ o istnieniu Âżycia po Âśmierci? Czy Pan wierzy w to Âżycie? Czy sÂądzi Pan, Âże jest wieczne?" - cĂłÂż, na takie pytania nie odpowiadam. KtoÂś inny najpierw wykrzykuje: "O BoÂże!!! Nie mogĂŞ uwierzyĂŚ!!!

Inosmi udaÂło siĂŞ namĂłwiĂŚ Pana do udzielenia odpowiedzi na pytania internautĂłw!", potem zaÂś cytuje moje zdanie, Âże Âświat naleÂży zmieniaĂŚ, w przeciwnym razie w niekontrolowany sposĂłb on zacznie zmieniaĂŚ nas, i komentuje: "Nie bĂŞdĂŞ odpowiadaĂŚ za caÂły Âświat, ale mnie zmieniÂł Pan na pewno. Na lepsze, oczywiÂście!".

"Co Pan teraz sÂądzi o wojnie w Iraku? SpoÂśrĂłd szanowanych przeze mnie ludzi Pan jeden poparÂł wojnĂŞ" - pisze MichaiÂł GoÂłubiew. Nie ukrywam, Âże decyzja Busha wydaje mi siĂŞ dzisiaj powaÂżnym bÂłĂŞdem. "Czy dla Pana LwĂłw jest miastem polskim, czy ukraiĂąskim?" - to Aleksiej. Jestem niestety stronny, rozumiem oczywiÂście stanowisko UkraiĂącĂłw, ale trudno mi wyrzec siĂŞ Lwowa, ktĂłry byÂł i pozostanie moim miastem. Dziennikarka, ktĂłra w grudniu rozmawiaÂła ze mnÂą o moich lwowskich wspomnieniach, pojechaÂła potem do Lwowa i przysÂłaÂła mi mnĂłstwo zdjĂŞĂŚ; wczoraj oglÂądaÂłem je aÂż do zawrotu gÂłowy.

"Czy u schyÂłku Âżycia czuje siĂŞ Pan nadal Polakiem?" - pyta (prowokacyjnie, jak sam pisze) Siergiej Cedrik. A kim siĂŞ mogĂŞ czuĂŚ, na miÂłoÂśĂŚ BoskÂą! "Czym dla Pana jest Polska?". CĂłÂż, Polska to miejsce, w ktĂłrym dzieje siĂŞ mĂłj los. I choĂŚ czasem myÂślĂŞ, Âże chĂŞtnie bym stÂąd wyjechaÂł, znaleÂźĂŚ dziÂś w Âświecie miejsce bezpieczniejsze wcale nieÂłatwo. "PaĂąskie ksiÂąÂżki w niczym nie przypominajÂą tego, co mi siĂŞ kojarzy z polskÂą kulturÂą i polskim spoÂłeczeĂąstwem. Jest w nich coÂś z innej planety" - to wciÂąÂż ten sam autor. Czy ja wiem? Na pewno nie byÂło to z mojej strony rozmyÂślne.

"PaĂąskie ksiÂąÂżki zaczÂąÂłem czytaĂŚ mniej wiĂŞcej w tym czasie, kiedy w ogĂłle nauczyÂłem siĂŞ czytaĂŚ - wyznaje Jewgienij. - W wieku szeÂściu lat przeczytaÂłem "Solaris", a dzisiaj czytajÂą tĂŞ ksiÂąÂżkĂŞ moje dzieci.

I umiejÂą odrĂłÂżniĂŚ teksty bezwartoÂściowe od tych, ktĂłre zmuszajÂą do myÂślenia". Czy ktoÂś, kto przeczytaÂł "Solaris" w wieku szeÂściu lat, coÂśkolwiek z tej powieÂści zrozumiaÂł? Nie wiem, ale ujmuje mnie bezpoÂśrednioÂśĂŚ i szczeroÂśĂŚ autora.

A to gÂłos, ktĂłry szczegĂłlnie mi siĂŞ spodobaÂł. "Szanowny Panie StanisÂławie! - pisze Iwan - niestety w odrĂłÂżnieniu od wiĂŞkszoÂści zadajÂących pytania nie przeczytaÂłem jeszcze Âżadnej PaĂąskiej ksiÂąÂżki. Ale moja ciocia jest Pana wielbicielkÂą". I ta ciocia, ktĂłra nie ma dostĂŞpu do internetu, chce siĂŞ dowiedzieĂŚ, jakÂą przyszÂłoÂśĂŚ ma wspĂłÂłczesne spoÂłeczeĂąstwo galopujÂącej konsumpcji. Przypuszczenie, Âże mam jakieÂś nadzwyczajne wiadomoÂści na temat, jest i trochĂŞ zabawne, i wzruszajÂące.

"Czy ludzkoÂśĂŚ musi siĂŞ czegoÂś baĂŚ, Âżeby siĂŞ zjednoczyĂŚ?" - pyta Dmitrij Komissarow z Orenburga. To trudne pytanie. Ostatnio, po opublikowaniu przez szereg pism europejskich karykatur proroka Mahometa, mamy eksplozjĂŞ arabskiego tsunami. Z jednej strony uwaÂżam, Âże nie naleÂży naruszaĂŚ cudzych hierarchii wartoÂści, w tym przypadku wartoÂści religijnych, ale z drugiej - trudno siĂŞ poddawaĂŚ dyktatowi przemocy. Jeden tylko czÂłowiek na Âświecie moÂże byĂŚ zadowolony: profesor Samuel Huntington, ktĂłry prorokowaÂł zderzenie cywilizacji.

Tygodnik Powszechny

--
C
U
S

2006-04-05 08:53

Temat postu: Wieloryby i polityka

ciachu

forum admin
postów: 823

Tygodnik Powszechny
Wieloryby i polityka
StanisÂław Lem
Pisarz, publicysta, najwybitniejszy polski twĂłrca fantastyki naukowej
P

oniewaÂż "Tygodnik Powszechny" piĂłrami Krzysztofa KozÂłowskiego i MichaÂła ZieliĂąskiego dosyĂŚ srogo rozprawiÂł siĂŞ w poprzednim numerze z nowÂą ekipÂą rzÂądzÂącÂą, mogĂŞ sobie oszczĂŞdziĂŚ tematĂłw krajowych. ZajmĂŞ siĂŞ raczej tym, o czym siĂŞ u nas maÂło mĂłwi i pisze.

Prezydent Chirac oÂświadczyÂł publicznie, Âże nie wyklucza moÂżliwoÂści francuskich ciosĂłw atomowych wobec paĂąstwa, ktĂłre sprzyja terroryzmowi. WywoÂłaÂło to okropny strach wÂśrĂłd elity politycznej Niemiec. Kolejni politycy tÂłumaczyli przed kamerami, jaka to zgubna, nonsensowna i szkodliwa koncepcja, i wzywali, by Chiraca od niej odwieÂśĂŚ. Tygodnik "Der Spiegel", zapowiadajÂąc podrĂłÂż Angeli Merkel do Francji, zapewniaÂł wrĂŞcz, Âże pani kanclerz bĂŞdzie surowo strofowaÂła swego gospodarza za ten wyczyn. Tymczasem pani Merkel wystĂŞpujÂąc wraz z Chirakiem, pochwaliÂła go, uznajÂąc jego gÂłos za rozsÂądny.

Zapleczem tej sprawy jest kwestia szans wyhamowania iraĂąskiego programu atomowego. Amerykanie prĂłbowali, na razie bez sukcesu, sporzÂądziĂŚ nowy typ ÂładunkĂłw nuklearnych, ktĂłre wbijajÂą siĂŞ w grunt na kilkanaÂście metrĂłw i wywoÂłujÂą gÂłĂŞbokÂą eksplozjĂŞ podziemnÂą, co miaÂłoby sÂłuÂżyĂŚ niszczeniu perskich baz. NiektĂłrzy mĂłwiÂą, Âże juÂż w przyszÂłym roku, inni - Âże dopiero za dwa lata Iran bĂŞdzie dysponowaÂł dostatecznÂą iloÂściÂą uranu. Z punktu widzenia politycznego zaatakowanie Iranu, nawet gdyby osiÂągnĂŞÂło cel bezpoÂśredni, wywoÂłaÂłoby burzĂŞ na caÂłym Bliskim Wschodzie i wzmogÂłoby nastroje antyamerykaĂąskie. A prace nad iraĂąskÂą bombÂą zostaÂłyby zahamowane tylko na pewien czas. Gdyby towarzysz Stalin ÂżyÂł, zrobiÂłby z tym skutecznie porzÂądek; przypuszczam, Âże kazaÂłby przesiedliĂŚ na SyberiĂŞ jakieÂś 10-15, a moÂże i 20 milionĂłw PersĂłw, Âżeby im siĂŞ w gÂłowach nie poprzewracaÂło.

Sytuacja jest wyraÂźnie patowa: obecny prezydent Iranu ma pomysÂły zupeÂłnie szalone, chce Izrael zlikwidowaĂŚ albo przenieÂśĂŚ na AlaskĂŞ. Do tego najodwaÂżniejszy strateg izraelski, czyli Ariel Szaron, ciĂŞÂżko zachorowaÂł i wprawdzie jeszcze Âżyje, ale do polityki juÂż na pewno nie wrĂłci. A wybory w Autonomii PalestyĂąskiej wygraÂł Hamas... Ciekawa rzecz, Âże na Âświecie zawsze mamy jakieÂś kÂłopoty.

MoÂże dlatego gÂłĂłwnym moim zajĂŞciem w minionym tygodniu byÂło Âśledzenie smutnej (dla mnie przynajmniej) przygody kaczonosego wieloryba, ktĂłry, pÂłynÂąc z Atlantyku na Morze PĂłÂłnocne, zabÂłÂądziÂł na wody Tamizy i dopÂłynÂąÂł aÂż do Londynu, 60 kilometrĂłw od ujÂścia rzeki! Anglicy zrobili wiele, by go uratowaĂŚ, a olbrzymie tÂłumy przyglÂądaÂły siĂŞ tym dziaÂłaniom z wybrzeÂży i mostĂłw. Niezbyt wielki (oczywiÂście w wielorybiej skali) szeÂściometrowy wieloryb, waÂżÂący blisko szeÂśĂŚ ton - waga sÂłonia! - zostaÂł wciÂągniĂŞty przy pomocy pontonĂłw na pokÂład barki, ktĂłra ruszyÂła w stronĂŞ morza, bo sam siĂŞ wydostaĂŚ nie potrafiÂł. ByÂł zresztÂą niezdrĂłw, ranny, krwawiÂł. ZespĂłÂł medyczno-weterynaryjny dawaÂł mu 50 procent szans na przeÂżycie, wieloryb jednak umarÂł prawie u koĂąca drogi. ÂŚledzenie tej historii w niemieckiej telewizji caÂłkowicie wymiotÂło z mojego umysÂłu nasze polskie perypetie polityczne, zajĂŞty losem wieloryba nie miaÂłem czasu dowiadywaĂŚ siĂŞ, co siĂŞ dzieje w kraju.

WracajÂąc jednak do polityki: bardzo mi siĂŞ podobajÂą rzÂądy pani Merkel. Nie idzie ona wcale w ogonie spraw niemieckich, wykazuje inicjatywĂŞ i moÂżna by siĂŞ tylko modliĂŚ o to, Âżeby ktoÂś rĂłwnie rozsÂądny znalazÂł siĂŞ na czele naszego paĂąstwa. Niestety - nie ma tak dobrze. Nie byÂłem najgorszego zdania o nowym premierze, ale wciÂąÂż ktoÂś wiesza na nim rozmaite psy. Braci KaczyĂąskich, a przynajmniej JarosÂława, zgubi - obawiam siĂŞ - zachÂłannoÂśĂŚ na wÂładzĂŞ. O rzeczach najwaÂżniejszych, jak dywersyfikacja ÂźrĂłdeÂł energii, najmniej siĂŞ dziÂś mĂłwi, wszyscy sÂą zajĂŞci doraÂźnymi grami. Radek Sikorski zapowiedziaÂł gwaÂłtowne wzmoÂżenie unowoczeÂśniania naszych siÂł obronnych, chce to jednak robiĂŚ ze ÂśrodkĂłw budÂżetowych. Z tej mÂąki pancernego chlebka nie bĂŞdzie; moÂżna co najwyÂżej kupiĂŚ ze dwa-trzy supernowoczesne samoloty i moÂże jeszcze jakÂąÂś kanonierkĂŞ.

Kiedy siedzimy zimowymi wieczorami po kolacji, Âżona i jej siostra opowiadajÂą, co siĂŞ dziaÂło podczas wojny w majÂątkach, w ktĂłrych spĂŞdziÂły dzieciĂąstwo: w Jagielnicy LanckoroĂąskich, potem w KawĂŞcinach, gdzie ich ojciec przejÂąÂł dzierÂżawĂŞ, wreszcie w majÂątku dziadkĂłw, Gaiku, ktĂłrego ruiny znajdujÂą siĂŞ dziÂś pod wodami Zalewu Dobczyckiego. Wydaje mi siĂŞ zdumiewajÂące, Âże w Polsce nie powstaÂło dotÂąd - a moÂże siĂŞ mylĂŞ? - wielkie opracowanie zbiorowe pod tytuÂłem "ZagÂłada ziemiaĂąstwa polskiego po 1945 roku". PrzecieÂż z kaÂżdym rokiem coraz mniej jest ludzi, ktĂłrzy przeÂżyli to na wÂłasnej skĂłrze! Moja wiedza jest szczÂątkowa i z drugiej rĂŞki, Âświadom jestem jednak, Âże straty byÂły straszliwe. MoÂże pod nowymi rzÂądami ktoÂś przygotuje takie opracowanie?

Kiedy napisaÂłem o nawrocie niebezpieczeĂąstwa nuklearnego, jeden z czytelnikĂłw przysÂłaÂł list, w ktĂłrym tÂłumaczy, Âże konflikt nuklearny jest niemoÂżliwy, poniewaÂż oznaczaÂłby koniec cywilizacji i nikt nie odwaÂży siĂŞ go wywoÂłaĂŚ. Akurat w tymÂże czasie pani Merkel wsparÂła w ParyÂżu prezydenta Chiraca... Bush niewiele moÂże, strwoniÂł siÂły, ktĂłre nie wiadomo po co wysÂłaÂł do Iraku. Do tego znĂłw odezwaÂł siĂŞ Bin Laden, kilkakrotnie juÂż pochowany. Przewidywanie biegu Âświata jest dziÂś niesÂłychanie utrudnione; najlepiej zajmowaĂŚ siĂŞ wyÂłÂącznie wielorybami.

Tygodnik Powszechny

--
C
U
S

2006-04-05 09:00

Temat postu: RozkÂład jazdy

ciachu

forum admin
postów: 823

Tygodnik Powszechny
RozkÂład jazdy
StanisÂław Lem

DostajĂŞ listy, ktĂłrych autorki i autorzy oczekujÂą, Âże zgodzĂŞ siĂŞ na osobiste spotkanie i Âże wyniknie z tego jakaÂś korzyÂśĂŚ dla Polski. Nadzieje pÂłynÂące z lektury mojej publicystyki sÂą jednak pÂłonne, jestem juÂż przygÂłuchym starcem i jeÂżeli w ogĂłle coÂś waÂżnego powiedziaÂłem, to w moich ksiÂąÂżkach. Nie mogĂŞ w pojedynkĂŞ ratowaĂŚ naszego kraju, nigdy zresztÂą nie chciaÂłem wchodziĂŚ do polityki, nawet doradczo. Co waÂżniejsze, aby w ogĂłle takÂą funkcjĂŞ i takie honory przyjÂąĂŚ, trzeba mieĂŚ zaplecze polityczne, a wokĂłÂł mnie nie ma nikogo oprĂłcz rodziny i kilku psĂłw.

Czytam nadal Rymkiewicza; w zakoĂączeniu jego encyklopedii SÂłowackiego opisany jest dokÂładnie powtĂłrny pogrzeb tego poety w czerwcu 1927 roku (miaÂłem wtedy niespeÂłna szeÂśĂŚ lat). Jak zauwaÂża Rymkiewicz, nigdy przedtem nic takiego siĂŞ w Polsce nie zdarzyÂło, byÂł to wybuch jakiejÂś mocy duchowej, jakby ze SÂłowackiego wÂłaÂśnie rodem, choĂŚ inspirowany i nieco instrumentalizowany przez PiÂłsudskiego. OczywiÂście wielu spoÂśrĂłd tych, co brali w uroczystoÂściach udziaÂł, nigdy w Âżyciu nie czytaÂło SÂłowackiego, ale takie zrywy sÂą waÂżne i potrzebne, nawet jeÂśli ogieĂą, ktĂłry wtedy pÂłonie, okaÂże siĂŞ sÂłomiany.

Druga moja lektura to ksiÂąÂżka Kornela MakuszyĂąskiego "O dwĂłch takich, co ukradli ksiĂŞÂżyc". Mam obawĂŞ niespokojnÂą, Âże zawiera ona prefiguracjĂŞ losu braci KaczyĂąskich. Nie dlatego, Âże zagrali oni za mÂłodu Jacka i Placka, ale ze wzglĂŞdu na epilog, w ktĂłrym siĂŞ okazuje, Âże ksiĂŞÂżyc, przez bliÂźniakĂłw zawÂłaszczony, wieczorem szczĂŞÂśliwie znĂłw wschodzi w nietkniĂŞtej formie. Nic siĂŞ nie zmieniÂło! WÂładza braci KaczyĂąskich teÂż okaÂże siĂŞ epizodem w naszych dziejach, moÂże i kilkuletnim, ale przejÂściowym. I siĂŞganie po nomenklaturĂŞ w rodzaju Czwartej czy PiÂątej Rzeczypospolitej niczego nie zmieni. Przypisywanie Polsce jakichÂś liczebnikĂłw wydaje mi siĂŞ zresztÂą bez sensu.

OdnoszĂŞ wraÂżenie, Âże wyobraÂźnia polityczna braci KaczyĂąskich albo jest sÂłabo rozwiniĂŞta, albo w ogĂłle zawiodÂła. Trafnie napisaÂł Roman Graczyk, Âże oni poruszajÂą siĂŞ w nadbudowie i skupiajÂą na werbalnych deklaracjach. RzÂądzenie paĂąstwem to trudna sprawa; nieraz myÂślaÂłem o tym, czy daÂłoby siĂŞ zaprogramowaĂŚ maszynĂŞ typu komputerowego, by rzÂądziÂła caÂłkiem bezosobowo. Jednak liczba parametrĂłw, ktĂłre naleÂżaÂłoby w tym przypadku uwzglĂŞdniĂŚ, jest zbyt wielka, mnĂłstwo spraw opiera siĂŞ na intuicji i wyczuciu. TrochĂŞ jak z tym nieopisanie zawiÂłym i niezrozumiaÂłym talentem, ktĂłrym odznaczajÂą siĂŞ mistrzowie rozgrywek szachowych.

KaczyĂąscy ruszyli z ogromnym apetytem na wÂładzĂŞ, ale ogranicza siĂŞ ona do tej pory do tego, co siĂŞ dzieje w sejmie i w jego okolu, wewnÂątrz politycznej kamaryli, bardzo w dodatku skÂłĂłconej. Obawiam siĂŞ, Âże kĂŞs, ktĂłry oderwali z bochenka wÂładania, jest zbyt wielki na ich moÂżliwoÂści trawienne. ÂŻycie ekonomiczne paĂąstwa biegnie na szczĂŞÂście swoimi torami, bo mamy demokracjĂŞ i nie obowiÂązuje juÂż zasada typowo sowiecka, Âże wszystko zaleÂży od rzÂądzÂących. PrzynaleÂżnoÂśĂŚ nasza do NATO i Unii oznacza z kolei, Âże moÂżliwoÂści psucia paĂąstwa nie sÂą bezgraniczne, nie moÂżemy pozwalaĂŚ sobie na szaleĂąstwa typu liberum veto.

Zwykle bywa tak, Âże przez pierwsze sto dni daje siĂŞ nowemu rzÂądowi kredyt zaufania, tym razem rozpoczĂŞÂły siĂŞ od razu ataki w postaci bardzo napastliwych artykuÂłĂłw. Mam wobec nich uczucia mieszane. Jak dÂługo pani Merkel walczyÂła o wÂładzĂŞ w Niemczech, wiĂŞkszoÂśĂŚ narodu byÂła doÂśĂŚ sceptyczna wobec pomysÂłu niewiasty jako kanclerzycy, a teraz jej notowania bardzo siĂŞ poprawiÂły. Nie twierdzĂŞ, Âże ÂżyczyÂłbym sobie, by notowania Lecha KaczyĂąskiego albo obu KaczyĂąskich gwaÂłtownie wzrosÂły, ale szalenie nam w Polsce potrzeba jakiejÂś stabilizacji!

Nie moÂżna traktowaĂŚ powaÂżnie postĂŞpkĂłw dziecinnych; nowy prezydent mĂłwiÂąc o rozmaitych krajach, RosjĂŞ wymieniÂł na samym koĂącu. Nie spodziewaÂł siĂŞ chyba, Âże Putin popeÂłni po jego przemĂłwieniu samobĂłjstwo z rozpaczy. Osobna sprawa to energetyczne podstawy naszej niezawisÂłoÂści. W sporze miĂŞdzy RosjÂą a UkrainÂą nastÂąpiÂło tylko zawieszenie broni, ktĂłre oczywiÂście daje czas na rozwaÂżenie, co dalej, ale problemu nie rozwiÂązuje.

Uczeni stwierdzili, Âże w Afryce PĂłÂłnocnej powstaÂł okoÂło miliarda lat temu naturalny reaktor atomowy i dziaÂłaÂł przez miliony lat. WytworzyÂło siĂŞ oczywiÂście powaÂżne kwantum energii i promieniowania, ale popioÂły radioaktywne wcale nie zaszkodziÂły tamtejszemu Âśrodowisku. Nie obawiajmy siĂŞ energii atomowej, to powinien byĂŚ jeden z naszych priorytetĂłw, jeÂśli nie chcemy, by Putin znĂłw nas zÂłapaÂł za gardÂło. To waÂżniejsze niÂż przejÂściowe zagroÂżenia typu grypy kur czy innych kaczek.

Martwi mnie sytuacja, w ktĂłrej Europa Zachodnia usiÂłuje potraktowaĂŚ powaÂżny zatarg gazowo-energetyczny miĂŞdzy RosjÂą a UkrainÂą jako burzĂŞ, ktĂłra szaleje gdzieÂś daleko. RzÂąd niemiecki oÂświadczyÂł, Âże nie chce byĂŚ w tej sprawie rozjemcÂą – ale przecieÂż znaczny procent ich energetyki opiera siĂŞ na rosyjskich dostawach! A Âżeby nasze szczĂŞÂście byÂło wiĂŞksze, prezydentem StanĂłw Zjednoczonych jest czÂłowiek wyjÂątkowo gÂłupi. Przepraszam, Âże wciÂąÂż to powtarzam, ale prezydenturĂŞ Busha uwaÂżam za straszny kÂłopot.

NarĂłd nasz wydaje siĂŞ boleÂśnie zniechĂŞcony do polityki i politykierstwa, a ci, co prÂą do wÂładzy, usiÂłujÂą ten brak aprobaty czy obojĂŞtnoÂśĂŚ traktowaĂŚ jako legitymacjĂŞ. Pierwszych piĂŞtnaÂście lat wolnoÂści uwaÂżam za zupeÂłnie przyzwoite i zgadzam siĂŞ z paniÂą HennelowÂą, ktĂłra polemizujÂąc z biskupem Frankowskim, broni dokonaĂą tego czasu i powÂątpiewa, czy rzeczywiÂście ojciec Rydzyk jest jedynym naszym zbawieniem. To zdaje siĂŞ SÂłonimski nazwaÂł PolskĂŞ przedmurzem obrotowym, teraz "Tygodnik" staÂł siĂŞ takim przedmurzem. Przedtem byÂł opozycjÂą wobec Peerelu i czerwonych, dziÂś musi broniĂŚ zdrowego rozsÂądku.

Jak mĂłwi znana anegdota: czy bĂŞdzie dobrze? JuÂż byÂło. Gdybym miaÂł dwadzieÂścia lat, powiedziaÂłbym: ech, za piĂŞĂŚ-szeÂśĂŚ lat bĂŞdzie lepiej. Kiedy siĂŞ ma osiemdziesiÂąt piĂŞĂŚ lat, trudno tak mĂłwiĂŚ. Nieraz sobie myÂślaÂłem, Âże zarĂłwno mĂłj teÂśĂŚ, jak i ojciec pomarli w najfatalniejszym czasie, za stalinizmu, bez nadziei na zmianĂŞ. Okres taki jak na przykÂład PaÂździernik, kiedy przed PolskÂą otwieraÂły siĂŞ jakieÂś, choĂŚ niewyraÂźne perspektywy, to znacznie lepszy czas do umierania.

NiektĂłrzy piszÂący do mnie uwaÂżajÂą, Âże nie tylko potrafiĂŞ powiedzieĂŚ coÂś roztropnego, ale Âże zdoÂłam ustawiĂŚ zwrotnicĂŞ w taki sposĂłb, by siĂŞ nasze losy potoczyÂły lepiej. OczywiÂście na nic takiego mnie nie staĂŚ, ale metafora nie jest gÂłupia. Polityka przypomina trochĂŞ kolejowy rozkÂład jazdy: jej domenÂą jest to, co moÂże zostaĂŚ poÂłÂączone, zsynchronizowane i zorganizowane, ale juÂż pojemnoÂśĂŚ i zawartoÂśĂŚ pociÂągĂłw towarowych czy osobowych pozostaje poza gestiÂą politykĂłw. KrĂłtko mĂłwiÂąc: przekonanie o wszechmocy wÂładcĂłw jest iluzjÂą, teraz znacznie wiĂŞkszÂą aniÂżeli w czasach rzymskich, kiedy rzÂądziÂło dwĂłch konsulĂłw, trochĂŞ jak u nas dzisiaj, choĂŚ nasza konstytucja takiej podwĂłjnoÂści nie przewiduje.

Tygodnik Powszechny

--
C
U
S

2006-04-05 09:03

Temat postu: Re: Lem w drodze na Marsa

ciachu

forum admin
postów: 823

Tygodnik Powszechny
Lektury ÂświÂąteczne
StanisÂław Lem

W BoÂże Narodzenie obchodzono pierwszÂą rocznicĂŞ tsunami. ObejrzaÂłem wstrzÂąsajÂący dokument, pozlepiany z fragmentĂłw amatorskich filmĂłw wideo. Przy wspaniaÂłym sÂłoĂącu i bezchmurnym niebie na brzegu morza kÂłĂŞbiÂą siĂŞ tÂłumy ludzi rĂłÂżnych ras, nagle na horyzoncie pojawia siĂŞ biaÂła linia, ktĂłra z szybkoÂściÂą odrzutowca zbliÂża siĂŞ do brzegu. Wszyscy patrzÂą z zainteresowaniem, nie wiedzÂąc, Âże chodzi o morderczÂą falĂŞ wywoÂłanÂą podziemnym wstrzÂąsem... Kiedy wtargnĂŞÂła na lÂąd, na ucieczkĂŞ byÂło juÂż za pĂłÂźno.

W tym samym czasie czytaÂłem znĂłw JarosÂława Marka Rymkiewicza "Umschlagplatz", ksiÂąÂżkĂŞ, ktĂłrÂą mam od dawna, ale gdzieÂś siĂŞ zapodziaÂła i w ÂŚwiĂŞta wypÂłynĂŞÂła niespodzianie. To historia ponad 300 tysiĂŞcy ÂŻydĂłw, ktĂłrzy wysÂłani zostali z warszawskiego Umschlagplatzu do gazu. CaÂła ksiÂąÂżka zbudowana jest na nadzwyczaj dociekliwej, czĂŞÂściowo wyobraÂżonej rekonstrukcji ostatnich chwil ofiar i scenerii, w ktĂłrej to wszystko siĂŞ dziaÂło. W Indonezji, Tajlandii i na Cejlonie ĂŚwierĂŚ miliona ludzi zginĂŞÂło w jednym momencie od skurczu skorupy ziemskiej; natura pokazaÂła, do czego jest zdolna. Mord na ÂŻydach byÂł natomiast dzieÂłem czysto ludzkim, wynikajÂącym z intencji paĂąstwa niemieckiego.

Niemcy obchodzÂą teraz 60. rocznicĂŞ wypĂŞdzeĂą. Jako wypĂŞdzony ze Lwowa rozumiem, co to znaczy. Kiedy jednak mĂłwi siĂŞ wyÂłÂącznie o Niemcach wygnanych decyzjÂą aliantĂłw z CzechosÂłowacji i Polski, rodzi siĂŞ we mnie myÂśl, Âże ÂŻydzi wywoÂżeni przez warszawski Umschlagplatz na ÂśmierĂŚ chĂŞtnie zgodziliby siĂŞ na to, Âżeby ich dokÂądÂś wypĂŞdzono, pozwalajÂąc przeÂżyĂŚ. Nie dano im jednak takiej szansy, nie ma prawie ÂświadkĂłw tej zbrodni, sÂłychaĂŚ za to donoÂśny gÂłos prezydenta Iranu, ktĂłry oÂświadcza, Âże Holokaust jest fikcjÂą wymyÂślonÂą przez ÂŻydĂłw i AmerykanĂłw.

Czai siĂŞ tu zarzewie konfliktu, ktĂłry moÂże byĂŚ zapÂłonem kolejnej wojny Âświatowej. Benjamin Netanjahu, konkurent izraelskiego premiera Szarona w wyÂścigu do wÂładzy, oÂświadczyÂł, Âże gotĂłw jest zbombardowaĂŚ iraĂąskie oÂśrodki atomowe, na co Iran szybko zakontraktowaÂł w Rosji rakiety krĂłtkiego i Âśredniego zasiĂŞgu. W "National Geographic" znalazÂłem tablicĂŞ statystycznÂą, ktĂłra pokazuje, ile milionĂłw ludzi zginĂŞÂło w minionych dziesiĂŞcioleciach. To liczby niewyobraÂżalne - nigdy jeszcze ludzie nie zabili tylu innych ludzi. Pewnej dziennikarce z Berlina powiedziaÂłem kiedyÂś, Âże jesteÂśmy rasÂą drapieÂżcĂłw. ZastanawiaÂłem siĂŞ potem, czy nie przesadzam - dziÂś jestem pewien, Âże nie!

CzytaÂłem orĂŞdzie prezydenta KaczyĂąskiego i odniosÂłem wraÂżenie, Âże wÂłaÂściwie nic tam nie ma. PoniewaÂż premierowi udaÂło siĂŞ tymczasem zdobyĂŚ dla Polski sporo unijnych pieniĂŞdzy, pomyÂślaÂłem, Âże gdybym to ja pisaÂł tekst przemĂłwienia inaugurujÂącego prezydenturĂŞ, powiedziaÂłbym najpierw tak: 10 procent z tych brukselskich miliardĂłw naleÂży przeznaczyĂŚ na naukĂŞ. JeÂżeli ktoÂś upiera siĂŞ przy pomyÂśle budowy IV Rzeczypospolitej, powinien zaczÂąĂŚ od nauki, i to w najszerszym rozumieniu, bo jak dotÂąd najlepszy materiaÂł ludzki wypÂłukiwany jest za granicĂŞ. To oczywiÂście nie jest program na jednÂą kadencjĂŞ, ale trzeba go wreszcie stworzyĂŚ!

Temat drugi to skandaliczny stan naszej infrastruktury, zwÂłaszcza komunikacyjnej. PowinniÂśmy mieĂŚ autostrady przynajmniej takie jak SÂłowacy, bo o Niemcach nie ma co wspominaĂŚ. Nowy prezydent powinien teÂż obiecaĂŚ, Âże do Âżycia ekonomicznego bĂŞdzie siĂŞ wtrÂącaÂł jak najmniej. Nie jestem entuzjastÂą koncepcji niewidzialnej rĂŞki rynku, jednak lepsze to od wybiĂłrczych interwencji, ktĂłrych skutki rozmijajÂą siĂŞ z zamierzeniami. Prezydent wspomniaÂł o dywersyfikacji naszej energetyki, wolaÂłbym jednak poznaĂŚ szczegĂłÂły. NajwiĂŞksze zagroÂżenia, choĂŚ nie militarne, czekajÂą nas niestety wciÂąÂż ze wschodu, poniewaÂż Putin zdecydowaÂł siĂŞ usztywniaĂŚ swoje stanowisko, zwÂłaszcza po tym, kiedy udaÂło mu siĂŞ zrobiĂŚ ze SchrĂśdera wiernego i powolnego sÂługĂŞ.

WrĂłcĂŞ jeszcze do moich lektur ÂświÂątecznych: znalazÂł siĂŞ wÂśrĂłd nich trzeci tom historii powojennej filozofii w Polsce, gdzie jest teÂż hymn na mojÂą czeÂśĂŚ jako filozofa. Sporo miejsca poÂświĂŞcono Narcyzowi ÂŁubnickiemu, ktĂłrego z przyjemnoÂściÂą czytaÂłem po wojnie; to byÂł autor bardzo antymarksistowski i miaÂł z tego powodu duÂże przykroÂści. Nasza filozofia w odgaÂłĂŞzieniu analitycznym w latach 50. wÂłaÂściwie przestaÂła istnieĂŚ, bo marksizm wszystko przytÂłumiÂł, poza nim mogÂło siĂŞ rozwijaĂŚ tylko to, co byÂło pod ochronÂą KoÂścioÂła.

Pod choinkĂŞ poÂłoÂżono mi trzy historie kryminalne z dawnego WrocÂławia, czyli Breslau, autorstwa Marka Krajewskiego. PodziwiaÂłem w nich nie tyle fabularne powikÂłania, ile fakt, Âże autor, urodzony w latach 60., potrafiÂł tak wejÂśĂŚ w materiĂŞ przeszÂłoÂści. WykonaÂł robotĂŞ paleontologa, ktĂłry rekonstruuje pradawne stworzenia na podstawie szczÂątkĂłw odnalezionych w pokÂładach geologicznych, i odtworzyÂł zupeÂłnie nam obcy pejzaÂż niemieckiego WrocÂławia z lat 30.

Po lekturze "Umschlagplatzu" powrĂłciÂłem do encyklopedii leÂśmianowskiej Rymkiewicza i ponownie siĂŞ zdumiaÂłem, Âże tak niewiele wiadomoÂści mamy o poecie tak wielkim. Sam jestem admiratorem jego dzieÂła i zgadzam siĂŞ z Rymkiewiczem, Âże czas go nie skruszy, choĂŚ ZawodziĂąski odsÂądzaÂł poezjĂŞ LeÂśmiana od czci i wiary, a demonstracje Tuwima, ktĂłry przed LeÂśmianem klĂŞkaÂł i caÂłowaÂł go po rĂŞkach, wydawaÂły mi siĂŞ faÂłszem podszyte.

W obfitej poczcie ÂświÂątecznej znalazÂłem list ze Szczecina; autor pisze, Âże wprawdzie bardzo mu miÂło, dziĂŞkuje, Âżyczy i w ogĂłle, wolaÂłby jednak, by moje felietony byÂły mniej ponure. Ale ja po prostu skupiam siĂŞ na tym, o czym siĂŞ dowiadujĂŞ z telewizji, z "Heralda", z "New Scientist". Bardzo chciaÂłbym obwieÂściĂŚ: oto jest jakaÂś nadzieja, jak mĂłwiÂą Niemcy - ein Silberstreifen am Horizont - nic mi jednak nie przychodzi do gÂłowy.

Wiem na przykÂład, Âże w obszarach podmorskich i podoceanicznych stosunkowo pÂłytko leÂżÂą nieprzebrane zasoby hydratĂłw metanu, ale nie moÂżna ich eksploatowaĂŚ, poniewaÂż kiedy siĂŞ je wydobywa spod wielusetmetrowych warstw wody, natychmiast ulatniajÂą siĂŞ do atmosfery. Gdyby ktoÂś - niechby i w Polsce - wymyÂśliÂł sposĂłb ich spoÂżytkowania, zarobiÂłby na Nobla i wszystkich by uszczĂŞÂśliwiÂł. To najszczersza utopia - ale takie wÂłaÂśnie utopijne pomysÂły przychodzÂą mi na myÂśl jako jedyna kotwica, jakÂą chĂŞtnie bym zarzuciÂł, by uzyskaĂŚ bardziej optymistycznÂą perspektywĂŞ. A na razie jedyna pociecha, Âże Niemcy przysÂłali mi trochĂŞ marcepanu dietetycznego dla diabetykĂłw...

Tygodnik Powszechny

--
C
U
S

2006-04-05 10:00

Temat postu: PrzyszÂłoÂśĂŚ jest otwarta

ciachu

forum admin
postów: 823

PrzyszÂłoÂśĂŚ jest otwarta
Ze StanisÂławem Lemem rozmawia Tomasz FiaÂłkowski

TOMASZ FIAÂŁKOWSKI: - WrĂłĂŚmy w tej jubileuszowej rozmowie do minionego wieku, ktĂłrego, co tu kryĂŚ, jest Pan jednym ze ÂświadkĂłw. Jaki jest wedle Pana jego ostateczny bilans?

STANISÂŁAW LEM: - Wprost na takie pytanie odpowiedzieĂŚ siĂŞ nie da. Historia rozwoju cywilizacji ludzkiej, ktĂłrej podglebiem jest kultura, to bieg, ktĂłrego toru nikt z gĂłry nie wyznaczaÂł, dalekosiĂŞÂżnych celĂłw mu nie ustanawiaÂł. I chociaÂż poczciwi i szlachetni utopiÂści uwaÂżali, Âże naleÂżaÂłoby wymyÂśliĂŚ jakiÂś prometeuszowy cel, ku ktĂłremu ludzkoÂśĂŚ by zdÂąÂżaÂła, to w rzeczywistoÂści tak zwany rozwĂłj napĂŞdzaÂły zupeÂłnie inne siÂły. WeÂźmy wspĂłÂłczynnik miĂŞdzyludzkiego okrucieĂąstwa: byÂł on niestety staÂłÂą naszej cywilizacji, zmieniaÂł tylko oprzyrzÂądowanie w zaleÂżnoÂści od dostĂŞpnych w danym czasie technologii. W imperium rzymskim podziaÂły na wolnych i niewolnikĂłw, na pochodnie Nerona i przypatrujÂących siĂŞ tym pochodniom byÂły jak gdyby straszliwsze niÂż dzisiaj, a przy tym uznawano je za nieuchronne. UwaÂżano, Âże tak jak sÂłoĂące Âświeci, podobnie musi istnieĂŚ niewolnictwo.
Przyspieszenie rozwoju rozpoczĂŞÂło siĂŞ mniej wiĂŞcej wtedy, kiedy przestaÂły juÂż pracowaĂŚ francuskie gilotyny; jak wiadomo, rozmaite wielkie umysÂły daÂły gÂłowy pod ostrze wynalazku doktora Guillotin. Pod koniec XVIII i z poczÂątkiem XIX wieku, kiedy powstaÂła koncepcja zastÂąpienia miĂŞÂśni zwierzÂąt i ludzi "miĂŞÂśniami" pobieranymi z energii pozaludzkiej, rozpoczĂŞÂła siĂŞ epoka pary. Co prawda jeszcze Heron w Aleksandrii wymyÂśliÂł maleĂąkÂą turbinkĂŞ, ktĂłra siĂŞ krĂŞciÂła, ale to byÂł wÂłaÂściwie Âżart.
- Czym tÂłumaczyĂŚ, Âże koÂło zamachowe postĂŞpu technologicznego ruszyÂło z takim impetem akurat w cywilizacji europejskiej?
- Czy ktoÂś jest wierzÂący czy nie, byle byÂł obiektywny, wie, Âże placet daÂła w gruncie rzeczy doktryna chrzeÂścijaĂąska w oparciu o biblijny nakaz: CzyĂącie sobie ziemiĂŞ poddanÂą. Gdzie indziej mury tabuizacji byÂły silniejsze i postĂŞp technologiczny juÂż rozpoczĂŞty, utykaÂł - na przykÂład w Chinach. W Europie natomiast nabraÂł wielkiego rozpĂŞdu. PowiedziaÂłbym paradoksalnie, a moÂże i nie paradoksalnie, Âże zbyt wielkiego: element wynalazczo-odkrywczy, jednostkowy, moÂże przysporzyĂŚ pĂŞdu wielkim mocom, ktĂłre wyzwoliÂł, ale nie moÂże ich juÂż ani zahamowaĂŚ, ani nawet nimi kierowaĂŚ. Ta olbrzymia rzeka zaczĂŞÂła z wolna sÂłuÂżyĂŚ coraz bardziej albo po prostu polityce, albo antagonizmom miĂŞdzykulturowym, miĂŞdzyludzkim, miĂŞdzypaĂąstwowym.
- Wiek XX rozpoczÂąÂł siĂŞ eksplozjÂą takich antagonizmĂłw - pierwszÂą ÂświatowÂą wojnÂą.
- WojnÂą, ktĂłra wcale nie musiaÂła wybuchnÂąĂŚ, straty natomiast przyniosÂła straszliwe i, prawdĂŞ powiedziawszy, ani paĂąstwa centralne, ani alianci nic z niej nie wynieÂśli prĂłcz ogromnej iloÂści trupĂłw. Potem zderzyÂły siĂŞ dwie utopie: jedna faszystowsko-brunatna, nie kryjÂąca swych morderczych zapĂŞdĂłw, i druga komunistyczna, ktĂłra na sztandarach miaÂła powypisywane rĂłÂżne piĂŞkne i szlachetne cele. Efektem tego zderzenia byÂła w pewnym sensie II wojna Âświatowa, ktĂłra przyniosÂła, jak mĂłwiÂą, okoÂło 70 milionĂłw ofiar, zagÂładĂŞ ÂŻydĂłw i CyganĂłw, a takÂże pomysÂł, wedle ktĂłrego SÂłowianie sÂą rasÂą podludzi.
- Modne sÂą teraz historie alternatywne. Skoro oba totalitaryzmy dwudziestowieczne zrodziÂły siĂŞ jako konsekwencja I wojny Âświatowej, a ta nie miaÂła przyczyn, by tak rzec, obiektywnych, co by siĂŞ staĂŚ mogÂło, gdyby I wojny nie byÂło? MoÂże ludzkoÂśĂŚ uniknĂŞÂłaby faszyzmu i komunizmu?
- Jak siĂŞ zaczniemy z takimi hipotezami cofaĂŚ wstecz, to nie wiadomo, gdzie siĂŞ zatrzymaĂŚ. Czy przy wojnie trzydziestoletniej? A moÂże stuletniej? MĂłwiÂąc jednak serio: nie odpowiem na to pytanie, dam natomiast inny przykÂład. Gdyby Hitler nie byÂł antysemitÂą i gdyby wszyscy zdolniejsi fizycy z Niemiec i WĂŞgier nie skupili siĂŞ wraz z Einsteinem jako uciekinierzy w Stanach Zjednoczonych, i gdyby Einstein nie napisaÂł listu do Roosevelta, Hitler mĂłgÂłby zwyciĂŞÂżyĂŚ RosjĂŞ SowieckÂą i nigdy byÂśmy nie wyleÂźli z niemieckiej niewoli. AÂż strach to mĂłwiĂŚ.
- To przykÂład, jak niebezpieczne jest takie gdybanie.
- Historia to rodzaj walca drogowego, nie interesujÂą jej losy mrĂłwek. Jest rzeczÂą wiadomÂą, Âże gdyby Japonia poddaÂła siĂŞ wczeÂśniej niÂż Niemcy, to bomby atomowe mogÂły spaÂśĂŚ na Hamburg czy Berlin i oberwalibyÂśmy bardziej niÂż przy Czarnobylu. Nie kijem go, to paÂłkÂą. Istnieje taka powieÂśĂŚ SÂłonimskiego "Torpeda czasu", pisaÂłem do niej kiedyÂś wstĂŞp. Nie jest to ksiÂąÂżka zbyt dobra, ale zawiera ciekawy pomysÂł: oto anulowano szereg przykrych wydarzeĂą z przeszÂłoÂści, ale na odnowionej i odmienionej ÂścieÂżce historii pojawiajÂą siĂŞ wydarzenia inne, rĂłwnie jak tamte nieprzyjemne. PrĂłby naprawienia przeszÂłoÂści nie daÂłyby dobrych rezultatĂłw. I tym siĂŞ zresztÂą w mojej twĂłrczoÂści zajmowaÂłem, wykazujÂąc, Âże nic siĂŞ nie da zrobiĂŚ.
- Czy fakt, Âże w XX wieku przezwyciĂŞÂżono jednak oba totalitaryzmy, nie daje nadziei na przyszÂłoÂśĂŚ? I czy nie jest to rodzaj szczepionki?
- Nie wiem, czy skutecznej; pojawiajÂą siĂŞ przecieÂż odrostki tamtych idei. W spotĂŞgowanej iloÂściowo ludzkiej cywilizacji panuje bardzo silna tendencja amnestyczna. Obejmuje ona zresztÂą wszystkie dziedziny. CzytaÂłem niedawno, Âże uczniowie nie wiedzÂą, kim byli Rej albo ÂŻeromski. W moim przedwojennym gimnazjum to byÂło niemoÂżliwe, nawet najwiĂŞkszy tĂŞpak musiaÂł wiedzieĂŚ takie rzeczy. Zapuszczone gÂłĂŞboko korzenie kultury narodowej sÂą jednak jakimÂś spoiwem, bez ktĂłrego pojĂŞcie narodu przestaje mieĂŚ znaczenie, tyle Âże wszyscy mĂłwimy tym samym jĂŞzykiem.
- Czy spoiwem spoÂłecznoÂści nie staÂł siĂŞ dziÂś po prostu jĂŞzyk telewizji i zespĂłÂł obrazĂłw, ktĂłrego nam dostarcza?
- Pewnie tak - ale to przecieÂż jest zmielona papka. Nie mogĂŞ niestety powoÂłaĂŚ siĂŞ na ÂźrĂłdÂło, bo wiadomoÂśĂŚ znam z drugiej rĂŞki; w "Forum" bodaj cytowano wypowiedÂź PapieÂża, Âże reality show jest naruszeniem godnoÂści ludzkiej. Najbardziej prywatna sfera miĂŞdzyludzkich stosunkĂłw ulega komercjalizacji i zostaje sprzedana na rynku. To jest daleka analogia do stambulskiego rynku niewolnic.
- PaweÂł ÂŚpiewak wskazaÂł na jeszcze jednÂą cechĂŞ reality show: widzi w tych programach zmianĂŞ jakoÂściowÂą, po raz pierwszy bowiem kultura masowa nie odwoÂłuje siĂŞ tutaj do kultury wysokiej, nie Âżywi jej wzorami, choĂŚby i najbardziej przeksztaÂłconymi i strywializowanymi.
- RzeczywiÂście, jest to triumf prymitywizmu. I Polska oczywiÂście nie jest wyjÂątkiem. We Francji, jak czytaÂłem, Wielki Brat nazywa siĂŞ loft story; pewna modelka, ktĂłra w programie wziĂŞÂła udziaÂł i nawet nie zajĂŞÂła pierwszego miejsca, ale szczegĂłlnie siĂŞ spodobaÂła, przeÂżywa ciĂŞÂżkie chwile. Podobno jej domek na Riwierze bezustannie najeÂżdÂżany jest przez tÂłumy, ktĂłre chcÂą jÂą zobaczyĂŚ. Wielbiciele biwakujÂą dookoÂła i policja musi rozÂładowywaĂŚ straszliwe zatory aut. Kiedy stwierdziÂłem w "Tygodniku", Âże w Stanach Zjednoczonych nie ma na szczĂŞÂście Wielkiego Brata, jeden z czytelnikĂłw napisaÂł mi, Âże siĂŞ mylĂŞ. OglÂądaÂł bowiem niedawno program, ktĂłrego uczestnikom, oczywiÂście wolontariuszom, dano do rĂŞki Âłopaty, by wykopali sobie groby i w nich siĂŞ poÂłoÂżyli, a potem wpuszczono tam szczury, podobno caÂłkiem niegroÂźne. Dlaczego ludzie decydujÂą siĂŞ na podobny krok? Chyba po to, Âżeby siĂŞ wyrĂłÂżniĂŚ, Âżeby straciĂŚ anonimowoÂśĂŚ. Pisano o lonely crowd, samotnym tÂłumie; oni na mgnienie, na chwilĂŞ przestajÂą byĂŚ samotni. Wszystko to jest osobiÂście dla mnie zasmucajÂące.
- A czy to siĂŞ nie wiÂąÂże z globalizacjÂą informacji? MoÂże masowa chĂŞĂŚ uczestnictwa w takich programach zostaÂła ludziom wmĂłwiona przez telewizyjnych producentĂłw?
- To siĂŞ, jak sÂądzĂŞ, zaczĂŞÂło od zwykÂłego podglÂądactwa, ktĂłre dawniej, kiedy profesor Eugeniusz Brzezicki uczyÂł mnie psychiatrii, uchodziÂło za objaw patologiczny. Teraz siĂŞ okazaÂło, Âże widownia chce tego i Âże to lubi. Rzecz naleÂży moim zdaniem do gatunku zbiorowych manii, ktĂłre od czasu do czasu ludzkoÂśĂŚ zaraÂżajÂą.
- Ale siÂła przekaÂźnika, jakim jest telewizja czy internet, powoduje, Âże podobne manie szerzÂą siĂŞ nieporĂłwnanie szybciej niÂż kiedykolwiek. ÂŻeby w Âśredniowieczu jakaÂś zbiorowa psychoza w rodzaju biczownikĂłw rozeszÂła siĂŞ po Europie, musiaÂły minÂąĂŚ miesiÂące, a nawet lata.
- Bo to jest czarna strona, rewers technologii. Jak dÂługo jedynym masowym przekaÂźnikiem byÂło radio, trudno sobie byÂło wyobraziĂŚ istnienie reality show: sÂłuchacz musiaÂłby z wysiÂłkiem rozrĂłÂżniaĂŚ poszczegĂłlne postacie po gÂłosach. A tu wszystko widaĂŚ. MyÂśleĂŚ przy tym nie trzeba wcale, co jest bardzo miÂłe. Wystarczy oglÂądaĂŚ. A obraz ma wielkÂą siÂłĂŞ.
Podczas okupacji byÂłem raz i drugi na niemieckim filmie, chociaÂż tego robiĂŚ nie naleÂżaÂło. PamiĂŞtam obraz, ktĂłry zrobiÂł na mnie wielkie wraÂżenie, choĂŚ nie pamiĂŞtam autora ani tytuÂłu; dotyczyÂł chyba poczÂątkĂłw dÂżumy, ale nie byÂły one dosÂłownie ukazane, tylko poprzez wizjĂŞ jakichÂś zbiorowych automatyzmĂłw. TroszeczkĂŞ oswojone okropieĂąstwa bardzo ludziom smakujÂą: duchy i tak dalej. Czy to atawizm, ktĂłry apeluje do naszej kanibalistycznej przeszÂłoÂści? Nie wiem i nie oÂśmielĂŞ siĂŞ twierdziĂŚ, Âże posiadam na to dowody.
Istotne jest to, do czego zmierzamy. Sfera detabuizacji fatalnie siĂŞ powiĂŞksza.
- MoÂże nastÂąpi efekt wahadÂła i obudzimy siĂŞ za kilka lat w nowej epoce wiktoriaĂąskiej? Swoboda obyczajowa w wieku XVIII byÂła znacznie wiĂŞksza niÂż w stuleciu nastĂŞpnym.
- To zaleÂży, w jakich klasach. Istotnie, okolem straszliwych i makabrycznych wymysÂłĂłw markiza de Sade byÂło rozpasanie i rozwiÂązÂłoÂśĂŚ spoÂłeczna. OdnosiÂło siĂŞ to jednak do warstw wyÂższych; lud siedziaÂł cicho i nie miaÂł nic do gadania, tylko wielmoÂże pozwalali sobie na bardzo wiele. A teraz mamy - to jest jednak trafne okreÂślenie zawarte w tytule powieÂści, nieudanej zresztÂą, Andrzejewskiego - miazgĂŞ. Wszyscy tworzymy rodzaj kaszy, ale kaÂżde ziarenko tej kaszy chciaÂłoby byĂŚ specjalnym ziarenkiem. A kiedy ziarenko takie nie ma obiektywnych danych ani uzdolnieĂą, choĂŚby do fikania kozioÂłkĂłw, zgÂłasza siĂŞ do telewizji. To zresztÂą stan przejÂściowy. SÂądzĂŞ, Âże jesteÂśmy w staÂłym ruchu: mody pojawiajÂą siĂŞ i przemijajÂą, obÂżeranie siĂŞ zakazanymi owocami jest, jak to powiedziaÂł ÂświĂŞtej pamiĂŞci Andrzej Kijowski, ulubionym zajĂŞciem ludzkoÂści, ale zmienia siĂŞ rodzaj owocu.
DodaÂłbym tutaj rozszerzanie siĂŞ sfery sztuki na obszary, ktĂłre dawniej sztukÂą nie byÂły. Christo pakujÂący w foliĂŞ mosty i katedry jeszcze kilkadziesiÂąt lat wczeÂśniej byÂłby Âświetnym kandydatem do Jana BoÂżego albo Kobierzyna (myÂślĂŞ o szpitalach psychiatrycznych). DziÂś juÂż i Christo jest w ariergardzie. Podczas Wiener Kunstausstellung pokazywano maszynĂŞ - nazywa siĂŞ po prostu kloaka - w ktĂłrej paszczĂŞ wrzucone rozmaite artykuÂły ÂżywnoÂściowe i enzymy wytwarzajÂą na koĂącu kaÂł. Skoro to jest dzieÂło sztuki... PrzekroczyĂŚ tĂŞ barierĂŞ bĂŞdzie trudno. DoszliÂśmy do jakiejÂś Âściany i teraz prĂłbujemy zrobiĂŚ w niej dziurĂŞ.
- Ale czy to znaczy, Âże kultura wysoka, czy teÂż po prostu kultura rozumiana tradycyjnie, bĂŞdzie siĂŞ dalej cofaĂŚ?
- Wychodzi na to, Âże ona bĂŞdzie miaÂła tendencje do bycia spychanÂą do katakumb. Czytam teraz - bo bardzo lubiĂŞ - Puszkina. WybĂłr z Puszkina kosztowaÂł w ZwiÂązku Sowieckim grosze i miaÂł 250 tysiĂŞcy nakÂładu. GdzieÂż teraz takie nakÂłady? A jeÂśli chodzi o zasiĂŞg: jak to napisaÂł Norwid? "Syn minie pismo, lecz ty wspomnisz, wnuku". Teraz wnuk zmienia siĂŞ w prawnuka, ktĂłry znowu nie wie nic o Norwidzie.
- WrĂłĂŚmy do bilansu zeszÂłego wieku. Zwykle jedne nauki znajdowaÂły siĂŞ w awangardzie, inne postĂŞpowaÂły nieco z tyÂłu; w I poÂłowie XX wieku na czele nauk kroczyÂła fizyka. Jak jest teraz?
- SiÂły napĂŞdowe sÂą dwuskÂładnikowe. Z jednej strony mamy oczywiÂście to, co jest moÂżliwe do odkrycia i przeÂłoÂżone na dziaÂłania, a z drugiej - wielkie inwestycje kapitaÂłowe, czyli Âślepa komercjalizacja, pogoĂą za zyskiem. Wielkie pieniÂądze i wielkie moce produkcyjne ruszajÂą tam, gdzie kapitaÂły moÂżna pomnoÂżyĂŚ.
PisaÂłem w "Summie", Âże jesteÂśmy ostatnim reliktem natury w sztucznie wytworzonym Âśrodowisku ziemskim; inwazja technologii w czÂłowieka zdawaÂła mi siĂŞ nieuchronna. Nie byÂło tak, Âże ktoÂś zÂłoÂśliwie i jednostkowo to zaplanowaÂł. NapisaÂłem: "NaleÂży dogoniĂŚ i przegoniĂŚ sprawnoÂści wytwĂłrcze i demiurgiczne natury", do tego siĂŞ przyznajĂŞ; nie spodziewaÂłem siĂŞ, Âże to przybierze tak trywialny i zniewaÂżajÂący godnoÂśĂŚ ludzkÂą charakter.
Odkrywcy poczÂątku wieku, jak madame Curie z mĂŞÂżem, Heisenberg, Einstein, przewaÂżnie nie zdawali sobie sprawy z tego, jakie moce wyzwalajÂą. Wszyscy byli jak uczeĂą czarnoksiĂŞÂżnika ze sÂłynnej ballady Goethego albo bohater wschodniej baÂśni, ktĂłry nie moÂże w Âżaden sposĂłb wsadziĂŚ demona z powrotem do butelki i zakorkowaĂŚ. OdkryĂŚ nie moÂżna zakrywaĂŚ, a to, co ludzie potem z tymi odkryciami robiÂą, wymyka siĂŞ caÂłkowicie spod wÂładzy odkrywcĂłw.
Wielcy ojcowie nowoÂżytnej nauki: Newton, Darwin i tak dalej, podobnie jak wielcy Ojcowie KoÂścioÂła dziaÂłali w pojedynkĂŞ. Dzisiaj odbywa siĂŞ to wszystko w straszliwie rozmnoÂżonych zespoÂłach. CzytajÂąc amerykaĂąskie pisma naukowe pod kaÂżdÂą relacjÂą z nowych badaĂą znajdujĂŞ dziesiÂątki nazwisk z caÂłego Âświata. To umiĂŞdzynarodowienie poÂłÂączone z naciskiem amerykanizacji teÂż jest charakterystyczne. JeÂśli chcesz, bĂŞdÂąc Czechem, Polakiem czy Rumunem, wziÂąĂŚ udziaÂł w waÂżnych badaniach, musisz siĂŞ nauczyĂŚ angielskiego i pracowaĂŚ w Stanach Zjednoczonych.
Od technologii XIX-wiecznej, kiedy praktyka wynalazcza edisonowskiego typu braÂła na hol cywilizacjĂŞ i tworzyÂła ÂżarĂłwki, koleje parowe, pierwsze samochody i tak dalej, znaleÂźliÂśmy siĂŞ u schyÂłku XX wieku na przedproÂżu ery informatycznej i globalizacji. Oznacza to po pierwsze niesÂłychanÂą szybkoÂśĂŚ przekazu wszelkiej informacji z jednego punktu globu na drugi, a po drugie znaczne poszerzenie zakresu tego przekazu. Nie chodzi o pozdrowienia od cioci dla siostrzeĂąca, ale o olbrzymie kwoty finansowe. Z punktu widzenia koncepcji tak zwanej Europy ojczyzn stanowi to zagroÂżenie, znosi bowiem wszelkie granice; olbrzymie korporacje, zwÂłaszcza amerykaĂąskie, wcale siĂŞ o to nie troszczÂą. Jeden przykÂład: zaledwie prezydent Bush ogÂłosiÂł swojÂą decyzjĂŞ w sprawie ograniczenia badaĂą nad embrionami, a juÂż amerykaĂąskie korporacje zajmujÂące siĂŞ biotechnologiÂą, jak na przykÂład Geron - to sÂą miliardy wdroÂżonych w badania dolarĂłw - zdecydowaÂły siĂŞ na przeniesienie na grunt bardziej przyjazny, do Wielkiej Brytanii, ktĂłra uÂżytkowania blastomerĂłw do badaĂą nie zabrania. Nie mĂłwiĂŞ oczywiÂście o wariatach jak ten WÂłoch Antinori, ktĂłry zapowiedziaÂł, Âże juÂż-juÂż bĂŞdzie klonowaĂŚ czÂłowieka. Lekarz, ktĂłry chce klonowaĂŚ ludzi, ma tyle rozumu, co chÂłopak, ktĂłry przy pomocy szelek i kawaÂłka starego sznura skakaÂł z mostu i rozbiÂł sobie gÂłowĂŞ.
Informatyka jest jednym z rozgaÂłĂŞzieĂą drzewa ewolucji i rewolucji technologicznej, ktĂłrÂą ja bym nazwaÂł w caÂłej bezwzglĂŞdnoÂści spojrzenia - wykraczajÂącego oczywiÂście poza mĂłj osobisty horyzont biologiczny - drogÂą do piekielnego raju albo, jak kto woli, rajskiego piekÂła.
- KtĂłre z XX-wiecznych odkryĂŚ byÂły dla Pana najbardziej fundamentalne?
- Niestety najwaÂżniejsze odkrycia i wynalazki stanowiÂły rĂłwnoczeÂśnie zaprzĂŞg sÂłuÂżÂący wzmoÂżeniu mocy militarnych. Najpierw alianci wspĂłÂłzawodniczyli z Hitlerem, potem WschĂłd z Zachodem. LÂądowanie na KsiĂŞÂżycu, penetracja przestrzeni kosmicznej - wszystko to sÂą uboczne czy, jak to siĂŞ teraz uczenie mĂłwi, kollateralne skutki wyÂścigu zbrojeĂą. Kiedy poleciaÂł w Kosmos czerwony Sputnik, prezydent Kennedy powiedziaÂł: Nie damy siĂŞ zapĂŞdziĂŚ w kozi rĂłg, wylÂądujemy na KsiĂŞÂżycu - i za 25 miliardĂłw dolarĂłw wylÂądowali. Tego procesu powtĂłrzyĂŚ siĂŞ nie da. I coÂś jest niestety w stwierdzeniu Marksa, Âże dramaty historii powtarzajÂą siĂŞ jako farsa. Dlatego uczeni amerykaĂąscy mĂłwiÂą, Âże tarcza antyrakietowa Busha trochĂŞ jest humbugiem, a trochĂŞ pomysÂłem humorystycznym - nie intencjonalnie oczywiÂście.
Wyzwolenie energii atomowej to wÂłaÂśnie taki demon, ktĂłrego nie moÂżna juÂż z powrotem zakorkowaĂŚ w butli. Rozszyfrowanie genomu uwalnia niestety innego demona, takÂże nie dajÂącego siĂŞ juÂż uniewaÂżniĂŚ. Wzbudzone zostaÂły przy tym nadzieje, w duÂżej mierze zresztÂą wcale nie przez uczonych, raczej przez popularyzatorĂłw z BoÂżej Âłaski, ktĂłrzy na Âłamach gazet obiecujÂą zbawienne terapeutyczne skutki biogenetycznych prĂłb. To wÂłaÂśnie owa droga piekielna do raju: bĂŞdziemy wiĂŞksi, silniejsi, mÂądrzejsi i w ogĂłle wspanialsi. Co znaczy - bĂŞdziemy? PrzecieÂż nie my, w najlepszym razie nasze prawnuki, bo chodzi o oddziaÂływanie na materiĂŞ dziedzicznÂą, jeÂżeli w ogĂłle caÂły eksperyment siĂŞ uda.
ÂŻycie ludzkie trwa w skali wszechÂświatowej niesÂłychanie krĂłtko, zaledwie okamgnienie, jak pozwoliÂłem sobie nazwaĂŚ mojÂą przedostatniÂą ksiÂąÂżkĂŞ. A z drugiej strony za mojego Âżycia minĂŞÂło kilka epok. ByÂłem chÂłopcem oÂśmioletnim, kiedy do naszego mieszkania lwowskiego wniesiono olbrzymiÂą skrzyniĂŞ marki Ericsson, z posrebrzanymi lampami katodowymi i jakimiÂś kondensatorami, byÂły tam teÂż dwa olbrzymie akumulatory, jeden dawaÂł wysokie napiĂŞcie, a drugi napiĂŞcie Âżarzenia. WciÂąÂż widzĂŞ, jak wujek z moim ojcem nad tym radiem siĂŞ pochylajÂą - gÂłoÂśnik staÂł zupeÂłnie osobno, wyglÂądaÂł trochĂŞ jak taki dziwny abaÂżur, byÂła teÂż antena rozpiĂŞta na krzyÂżaku. Jako pierwszÂą zÂłapali lwowskÂą radiostacjĂŞ, i jakiÂś pan grobowym gÂłosem odczytywaÂł opowiadanie Conrada "Gospoda pod Dwiema WiedÂźmami" - do dziÂś zapamiĂŞtaÂłem ten gÂłos. Czasem z gÂłoÂśnika wydobywaÂły siĂŞ straszliwe jĂŞki i wycia: ojciec byÂł wtedy bardzo dumny, bo to znaczyÂło, Âże zÂłapaÂł Koenigs-wusterhausen, najsilniejszÂą wĂłwczas radiostacjĂŞ. To byÂły poczÂątki radia lampowego, jego poprzednikiem byÂł detektor na krysztaÂłek, sÂłuchaÂło siĂŞ wyÂłÂącznie przez sÂłuchawki, nie miaÂł on Âżadnego zasilania wÂłasnego i funkcjonowaÂł tylko dziĂŞki temu, Âże pobieraÂł czÂąstkĂŞ mocy nadajnika. JeÂżeli ja to pamiĂŞtam, podobnie jak pierwszy model samochodu forda - jeden z ostatnich chyba egzemplarzy obsÂługiwaÂłem pĂłÂźniej w garaÂżach niemieckiej firmy w roku 1942 - to widaĂŚ, do jak olbrzymich zmian doszÂło na przestrzeni mojej jednostkowej biografii.
W historii niewiele byÂło chyba okresĂłw, w ktĂłrych przemijalnoÂśĂŚ, zmiennoÂśĂŚ, chwilowa przejÂściowoÂśĂŚ tak by siĂŞ uwidaczniaÂła. MyÂślĂŞ nie tylko o technologii, takÂże o mentalnoÂści ludzkiej, o obyczajowoÂści. Gdyby moja mama wyszÂła na ulicĂŞ w spodniach, rzucano by w niÂą kamieniami - a przecieÂż to byÂły lata 30., zaledwie 70 lat temu. Przed nami otwarty przestwĂłr. Ale ogĂłlne trendy rozwojowe mnie przynajmniej martwiÂą. Sam znajdujĂŞ siĂŞ w koĂącĂłwce mojej osobistej kariery, wiĂŞc to nie odnosi siĂŞ do moich losĂłw.
MiaÂłem chyba trochĂŞ upiornej racji, piszÂąc "Kongres futurologiczny". Przedstawiona tam wspaniaÂła rzeczywistoÂśĂŚ stanowi cienkÂą bÂłonkĂŞ, za ktĂłrÂą ukrywa siĂŞ prawdziwy, ponury obraz Âświata. A u nas? ÂŻyjemy sobie jak dzieci, aÂż tu siĂŞ nagle ziemia pod nami otwiera: budÂżet siĂŞ rozleciaÂł. Mniej wiĂŞcej jak 1 wrzeÂśnia 1939, kiedy zaskoczyÂły nas wybuchy bomb niemieckich. Co to znaczy?
- Ani cienia wiĂŞc optymizmu?
- Nie, dlaczego? CaÂłkowitym nowum na terenie poznania - to siĂŞ nazywa kognitywistyka, a po staremu epistemologia - sÂą procesy symulacyjne. Wszystko moÂżna symulowaĂŚ, a spotĂŞgowanie eksponencjalne mocy obliczeniowej komputerĂłw pozwala na coraz precyzyjniejsze symulowanie coraz bardziej zawikÂłanych sytuacji. Nie doroÂśliÂśmy jeszcze do tego, Âżeby przewidywaĂŚ na dÂługÂą metĂŞ przemiany klimatyczne albo sytuacjĂŞ gospodarczÂą - to siĂŞ daje zrobiĂŚ tylko w ogĂłlnych zarysach - ale szanse sÂą, droga zostaÂła wytyczona. MoÂżna wiĂŞc powiedzieĂŚ: przyszÂłoÂśĂŚ jest otwarta.
Znajdujemy siĂŞ zresztÂą na powierzchni globu, ktĂłry cienkÂą skorupÂą okrywa olbrzymie ogniste wnĂŞtrze, i poruszamy siĂŞ w Kosmosie jak na statku. WedÂług ostatnich obliczeĂą SÂłoĂące, ktĂłre weszÂło na ciÂąg gÂłĂłwny Hertzsprunga-Russella mniej wiĂŞcej piĂŞĂŚ miliardĂłw lat temu, miaÂło wtedy moc promienistÂą 30 procent mniejszÂą niÂż obecna. A za sto milionĂłw lat moc ta wzroÂśnie jeszcze o 10 procent, co spowoduje wyparowanie wszystkich oceanĂłw i uczyni Âżycie na Ziemi niemoÂżliwym. JeÂśli ktoÂś uwaÂża, Âże sto milionĂłw lat to niedaleko - nie bĂŞdzie siĂŞ radowaĂŚ, mam jednak wraÂżenie, Âże spory odstĂŞp czasu dzieli nas od tych smutnych wypadkĂłw.

--
C
U
S

2006-04-05 10:02

Temat postu: Bardzo powaÂżna zabawa

ciachu

forum admin
postów: 823

Jan JĂłzef SzczepaĂąski

Bardzo powaÂżna zabawa

JeÂśli zwracaÂł na siebie uwagĂŞ (o co siĂŞ zresztÂą nigdy nie staraÂł), to przede wszystkim innoÂściÂą. NieduÂży, korpulentny, wspominajÂący LwĂłw jako swoje wÂłaÂściwe miejsce, przebywajÂący w Âświecie wyobraÂźni i z nikim - z ÂżadnÂą grupÂą ludzkÂą, z ÂżadnÂą lokalnÂą tradycjÂą - nie zwiÂązany na staÂłe. MyÂślĂŞ, Âże wÂłaÂśnie ta "innoÂśĂŚ" zbliÂżyÂła nas do siebie przed wielu laty. Bo ja teÂż wciÂąÂż jeszcze byÂłem obcy w Krakowie, z ktĂłrym zwiÂązaÂły mnie nieoczekiwanie losy wojny.
Z tamtych czasĂłw pamiĂŞtam Staszka Lema w przerobionym battledresie z paczki UNRRY, z ogromnym - i groÂźnie wyglÂądajÂącym - psem wilczurem, z ktĂłrym wĂŞdrowaÂł po ulicach.
PoznaliÂśmy siĂŞ w Kole MÂłodych ZLP przy ulicy Krupniczej, gdzie ja byÂłem wiecznym, jak siĂŞ zdawaÂło, czÂłonkiem-kandydatem (bo cenzura nie pozwalaÂła mi nic wydawaĂŚ), a Staszek sposobiÂł siĂŞ dopiero do kariery autora science fiction. Nasze widoki na przyszÂłoÂśĂŚ byÂły raczej problematyczne. Staszek przynajmniej miaÂł prawie ukoĂączone studia medyczne, ja z mojÂą orientalistykÂą nie miaÂłem co robiĂŚ.
To byÂła zima. ChodziliÂśmy na narty i czytaliÂśmy nawzajem swoje literackie pierwociny - z rozmaitym skutkiem, ale zawsze przekonani, Âże nie groÂżÂą nam grzecznoÂściowe oceny. Nie naleÂżaÂłem do amatorĂłw science fiction, ale nieskrĂŞpowana wyobraÂźnia Staszka, jego poczucie humoru oraz zaskakujÂąca zdolnoÂśĂŚ tworzenia nowych sÂłĂłw, zachwycaÂły mnie od poczÂątku. Nawet w tej prawie na wpĂłÂł bajkowej fabularyzacji miaÂł Lem za sobÂą solidny fundament erudycji. Wiele czasu poÂświĂŞcaÂł studiowaniu pism i ksiÂąÂżek naukowych. Jeszcze wtedy nie byÂł filozofem, ale ku temu najwyraÂźniej zmierzaÂł. LudycznoÂśĂŚ jego literackich zapotrzebowaĂą coraz wyraÂźniej ulegaÂła pokusom poznania. W miarĂŞ rozwoju tego procesu ksiÂąÂżki Lema stawaÂły siĂŞ coraz trudniejsze. PoczÂątek jego pisarskiej twĂłrczoÂści okazaÂł siĂŞ tu niezwykle pomocny. Tak zwany "przeciĂŞtny czytelnik", przyzwyczajony do gwiezdnych przygĂłd i do astronautycznej egzotyki, okazywaÂł siĂŞ nieoczekiwanie odporny na filozoficzne dociekania ojca pilota Pirxa.
MuszĂŞ tu wyznaĂŚ, Âże i dla mnie ta druga czĂŞÂśĂŚ twĂłrczoÂści StanisÂława Lema byÂła trudniejsza - czasami wrĂŞcz niezrozumiaÂła. Zawsze jednak zawieraÂła propozycje powaÂżne i niezwykle uÂżyteczne dla zrozumienia Âświata. SÂądzĂŞ (i nie jestem w tym odosobniony), Âże zrozumieniu Âświata i siebie samego bardziej pomaga literatura - dobra literatura - niÂż specjalistyczne ksiÂąÂżki naukowe. Pod tym wzglĂŞdem twĂłrczoÂśĂŚ StanisÂława Lema naleÂży na pewno do czoÂłĂłwki.

--
C
U
S

2006-04-05 10:03

Temat postu: Sokrates piszÂący

ciachu

forum admin
postów: 823

PrzemysÂław CzapliĂąski

Sokrates piszÂący

WedÂług znanej - choĂŚ nie wiem czy prawdziwej - anegdoty, sÂławny pisarz amerykaĂąski Philip K. Dick, dostawszy do rĂŞki kolejnÂą powieÂśĂŚ Lema, wysmarowaÂł list ostrzegawczy do FBI, CIA albo innego Pentagonu. W liÂście tym alarmowaÂł, Âże w Polsce pracuje na peÂłnych obrotach jakaÂś spĂłÂłka pisarska wystĂŞpujÂąca pod kryptonimem "Lem", ktĂłra wypuszcza co roku po dwie ksiÂąÂżki, zmierzajÂąc do zmonopolizowania rynku amerykaĂąskiego, do podwaÂżenia sensownoÂści kontaktĂłw z cywilizacjami pozaziemskimi i w ogĂłle do zrelatywizowania zdrowego ÂświatopoglÂądu czytajÂącej Ameryki. Dlatego, postulowaÂł Dick, naleÂży bezzwÂłocznie zdemaskowaĂŚ grupĂŞ "Lem", zaprzestaĂŚ publikowania jej utworĂłw i odsÂłoniĂŚ przemycanÂą w nich relatywistycznÂą kontrabandĂŞ. Nie jest przecieÂż moÂżliwe, by jeden czÂłowiek pisaÂł tak duÂżo, by miaÂł takÂą masĂŞ rewelacyjnych i rewolucyjnych pomysÂłĂłw, by potrafiÂł pisaĂŚ z tak rĂłÂżnych perspektyw. Nie jest moÂżliwe...
List Dicka, nawet jeÂśli nie do koĂąca prawdziwy, stanowi najwiĂŞkszÂą pochwaÂłĂŞ pisarstwa Lema, a ponadto speÂłnia ideaÂł odbiorcy: cokolwiek pomyÂślimy o amerykaĂąskim pisarzu, zachowaÂł zdolnoÂśĂŚ dziwienia siĂŞ. Tak w istocie powinna wyglÂądaĂŚ reakcja kaÂżdego czytelnika na Lema - reakcja "rozdziawionej gĂŞby" i "niedowierzajÂącej miny". My zaÂś, rozpuszczeni jak dziadowskie bicze regularnoÂściÂą pojawiania siĂŞ ksiÂąÂżek Lema, ich innowacyjnoÂściÂą, uznajemy istnienie autora za oczywiste. Tymczasem trzeba sobie otwarcie powiedzieĂŚ, Âże los obdarowaÂł nas ponad miarĂŞ: Lem naleÂży do zjawisk niemoÂżliwych. Gdyby nie istniaÂł, nikt by go nie wymyÂśliÂł.
Skoro jednak istnieje, musimy jakoÂś siĂŞ z nim uporaĂŚ. KaÂżdy wiĂŞc, komu Lem sprawia swoim istnieniem kÂłopoty, znajduje sobie jakiÂś chwyt: a to futurolog, a to krytyk cywilizacji technicznej, a to "czas na Nobla" albo "Wszystkiego najlepszego z okazji Jubileuszu". No wiĂŞc ja teÂż mam swĂłj chwyt na Lema, chwyt niedoskonaÂły i niepeÂłny, ktĂłrym chwytam tylko czĂŞÂśĂŚ jego dorobku. PomyÂślaÂłem sobie, Âże Lem to taki wspĂłÂłczesny Sokrates - Sokrates piszÂący powieÂści. RĂłÂżnice sÂą oczywiste: Sokrates ÂżyÂł w Atenach, byÂł szpetny i zostaÂł uÂśmiercony przez swoich wspĂłÂłziomkĂłw, natomiast Lem mieszka w Krakowie, twarz ma niezwykle sympatycznÂą, a rodacy-Galicjanie wymyÂślili mu fetĂŞ. Nie naleÂży jednak zraÂżaĂŚ siĂŞ wstĂŞpnym niepowodzeniem - w koĂącu nie wszystko widaĂŚ goÂłym okiem. ZaÂłĂłÂżmy zatem, Âże gdyby nauczyciel Platona ÂżyÂł dzisiaj, wystĂŞpowaÂłby pod maskÂą Lema.

*

Jak wiadomo, Sokrates byÂł strasznie namolny. ZaczepiaÂł Bogu ducha winnych ludzi na agorze, pytaÂł o oczywiste rzeczy, a potem z maniackim uporem wymagaÂł od swoich rozmĂłwcĂłw albo jasnej wiedzy, albo przejÂścia na jego pozycje, czyli na stanowisko "Wiem, Âże nic nie wiem", aby potem, juÂż pod dyktando filozofa, rozmowa mogÂła potoczyĂŚ siĂŞ ku jasnej definicji cnoty. Taki teÂż jest Lem: sÂłucha rozmaitych mÂądrych ludzi, potakuje, a potem pisze powieÂśĂŚ. W tej powieÂści fabuÂła bywa rozwiniĂŞciem czyjejÂś idei, jakiegoÂś naukowego rozwiÂązania albo pomysÂłu zgÂłoszonego przez badaczy. Tym samym utwĂłr literacki staje siĂŞ pytaniem skierowanym do autorĂłw owego "naukowego pomyÂślunku", a rozpoczĂŞta rozmowa - proÂśbÂą o namysÂł przed realizacjÂą, o chwilĂŞ refleksji przed osiÂągniĂŞciem sukcesu.
Lem okazuje siĂŞ pisarzem, ktĂłry przywraca spoÂłecznej komunikacji charakter agory. Stara siĂŞ nie dopuÂściĂŚ do powstawania osobnych, funkcjonujÂących na specjalnych prawach, uprzywilejowanych i wyjĂŞtych spod kontroli dziaÂłek naukowych. WspĂłÂłczesna komunikacja spoÂłeczna przypomina przecieÂż nie agorĂŞ, lecz pole po reformie rolnej: grunta podzielone, a na straÂży granic i podziaÂłĂłw stojÂą prawo i chÂłop z kosÂą. Jest to, mĂłwiÂąc inaczej, przestrzeĂą szalenie pokawaÂłkowana, wyspecyfikowana, skÂładajÂąca siĂŞ z dziesiÂątkĂłw maÂłych pĂłl i poletek, zazdroÂśnie obsikiwanych przez wÂłaÂścicieli i pilnie strzeÂżonych przez rozmaitych wartownikĂłw. Swoje pola majÂą ministrowie obrony, politycy, ekonomiÂści, fizycy, astrofizycy, biologowie, chemicy, robotycy. KaÂżda z tych grup stosuje odmienne metody, abyÂśmy nie wÂściubiali nosa w ich sprawy, a ÂściÂślej: abyÂśmy zapomnieli, Âże ich sprawy sÂą tak naprawdĂŞ naszymi sprawami. Podstawowym zaÂś sposobem sÂą obwieszczenia w rodzaju "Tu siĂŞ zbawia ludzkoÂśĂŚ", czyli wystawianie na pokaz publiczny rozmaitych megaproblemĂłw. Chcecie, mĂłwi taki specjalista, Âżebym powiedziaÂł, nad czym pracujĂŞ. ProszĂŞ bardzo: wkrĂłtce bĂŞdĂŞ klonowaÂł ludzi. Albo: juÂż niedÂługo stworzymy maszynĂŞ myÂślÂącÂą. Na takie dictum pokornie spuszczamy gÂłowy i wracamy do domu, przyznajÂąc wÂłaÂścicielom pola prawo do hermetycznoÂści. Tymczasem Lem - o czym ÂświadczÂą przede wszystkim jego ksiÂąÂżki eseistyczne od "Summa technologiae" aÂż po "BombĂŞ megabitowÂą" czy "Okamgnienie" - bezceremonialnie wkracza na te pola: wÂłazi "w szkodĂŞ", pyta o rzeczywiste szanse stworzenia maszyn myÂślÂących albo klonowania Âżywych istot, sprawdza referencje i pokazuje iluzorycznoÂśĂŚ zapowiedzi nauki. Ta demistyfikacja, podporzÂądkowana jasnoÂści dziaÂłaĂą podejmowanych w obrĂŞbie poszczegĂłlnych pĂłl, jest wÂłaÂśnie przeksztaÂłcaniem ziem osobnych w agorĂŞ - we wspĂłlnÂą przestrzeĂą, na ktĂłrej powinniÂśmy ze sobÂą rozmawiaĂŚ. Lem nie jest rzecznikiem Âżadnej strony, nie reprezentuje Âżadnej opcji ani ideologii. JeÂśli czegoÂś uparcie broni, to prawa do dialogu na temat wszelkiego "ulepszania bytu".
PoniewaÂż jednak Lem nie wystĂŞpuje z pozycji wiedÂźmina, czyli kogoÂś, kto wie, lecz raczej z pozycji kogoÂś, kto chce uÂświadamiaĂŚ sobie i innym, jak wielu rzeczy nie wiemy, tedy jego dziaÂłalnoÂśĂŚ polega na wtrÂącaniu siĂŞ do rozmowy innych. Tak jest: Lem to czÂłowiek niesÂłychanie denerwujÂący, bo nie doÂśĂŚ, Âże ustawicznie przerywa rozmowĂŞ (wie, Âże kiedy debaty toczÂą siĂŞ zbyt gÂładko, zapadajÂą w nich decyzje nie zawsze przemyÂślane, a niekiedy nieodwracalne), to jeszcze przedrzeÂźnia. NaÂśladuje i przesadza, podrabia i wyolbrzymia. WÂłaÂśnie to przedrzeÂźnianie jest kolejnym pokrewieĂąstwem ze sztukÂą dialogu uprawianÂą przez Sokratesa, ktĂłry powtarzaÂł zdanie swego rozmĂłwcy, pytajÂąc, czy dobrze zrozumiaÂł. Zaraz potem jednak Sokrates uruchamiaÂł swojÂą dialektycznÂą maszynkĂŞ do nicowania cudzych racji, tak Âże w koĂącu wychodziÂło na jego. Lem nie broni okreÂślonej ideologii, nie dÂąÂży do zapewnienia zwyciĂŞstwa jakiejÂś jednej racji, wiĂŞc stosuje strategiĂŞ Sokratesa z pierwszej czĂŞÂści rozmowy, Sokratesa pytajÂącego i sÂłuchajÂącego. MĂłwiÂąc inaczej: podrabia cudze gÂłosy, mĂłwi wieloma jĂŞzykami. Czyni tak po to, by najwaÂżniejsi uczestnicy debat mogli zobaczyĂŚ swoje racje w dziaÂłaniu, zanim niedostatecznie przemyÂślane rozwiÂązanie wejdzie - wkroczy, wtargnie - w Âżycie.
Lemowe wtrÂącanie siĂŞ, stwarzanie "prob-LemĂłw", ma zatem zapobiec narodzinom rozmaitych naukowych "GoLemĂłw", czyli stworĂłw, ktĂłre wymknĂŞÂły siĂŞ czÂłowiekowi spod kontroli chwilĂŞ po tym, jak zostaÂły przez czÂłowieka powoÂłane do Âżycia. Ale nieznoÂśny zwyczaj przerywania rozmowy sÂłuÂży czemuÂś jeszcze: oto pisarz zaczyna przemawiaĂŚ w imieniu tych, ktĂłrzy sÂą niesÂłyszalni. W cywilizacji konkluzywnej, cywilizacji wyznajÂącej zasadĂŞ "NiesÂłyszalni nie bĂŞdÂą wysÂłuchani", mĂłwiĂŚ niezrozumiaÂłym jĂŞzykiem to byĂŚ nieobecnym, nie istnieĂŚ. Lem upomina siĂŞ wiĂŞc o wszystko, co istnieje, lecz albo jest nieme, albo przemawia niezrozumiaÂłym jĂŞzykiem. WspaniaÂła inwencja nazewnicza i lingwistyczna, wymyÂślanie mnogich jĂŞzykĂłw (proszĂŞ przypomnieĂŚ sobie "Eden" albo "WizjĂŞ lokalnÂą") nie jest tedy literackÂą igraszkÂą, lecz waÂżnym - choĂŚby niepowaÂżnie speÂłnianym - zadaniem poznawczym: mĂłwieniem o czÂłowieku jĂŞzykami poza-ludzkimi.

*

Przybiera wiĂŞc Lem w swoich powieÂściach spojrzenie obce wzglĂŞdem czÂłowieka, przynaleÂżne juÂż to instancjom zewnĂŞtrznym, w tym rĂłwnieÂż Nadludzkim, juÂż to wewnĂŞtrznym - wyalienowanym i ontologicznie samodzielnym czÂąstkom czÂłowieka. MoÂże to byĂŚ perspektywa Czystego Rozumu, gnostyckiego Boga ("GÂłos Pana"), podÂświadomoÂści ("Solaris"), Obcej Cywilizacji, przybysza z gwiazd, lecz takÂże Natury czy RoÂślin NiÂższych (jak w "Fiasku"). Poza-ludzkoÂśĂŚ spojrzenia pojawia siĂŞ tu w podwĂłjnym zakresie. Najpierw pisarz dopuszcza do gÂłosu wykreowane przez siebie istoty, dla ktĂłrych wszystko, co ludzkie, jest obce: najpeÂłniejsze wcielenia owej obcoÂści - Golem XIV, parlamentarzyÂści Organizacji Planet Zjednoczonych ("PodrĂłÂż Ăłsma" Ijona Tichego z "DziennikĂłw gwiazdowych"), studenci z planety Encja ("Wizja lokalna") - czasem precyzyjnie i bezlitoÂśnie, kiedy indziej naiwnie i groteskowo obnaÂżajÂą niepojĂŞtoÂśĂŚ wszystkich skÂładnikĂłw czÂłowieczeĂąstwa; dziĂŞki ich poza-ludzkiemu spojrzeniu swojÂą niekoniecznoÂśĂŚ i niedoskonaÂłoÂśĂŚ objawiajÂą: ewolucja i jej rezultaty, miejsce gatunku homo sapiens w systematyce (gdy sporzÂądziĂŚ jÂą na podstawie kryterium zabijania), religia, kultura, modele sprawowania wÂładzy. Po wtĂłre, ziemscy bohaterowie Lema spotykajÂą na obcych planetach wyosobnione i usamodzielnione, a przez to spotĂŞgowane i caÂłkowicie niezrozumiaÂłe aspekty czÂłowieczeĂąstwa: na Edenie jest to funkcjonowanie organizmu, na Solaris - struktura naszej ÂświadomoÂści, na Encji - skondensowany obraz kultur i systemĂłw sprawowania wÂładzy itd. Lem wyprawia bohaterĂłw w kosmos po to, by mogli tam zobaczyĂŚ ludzkÂą przeszÂłoÂśĂŚ (biologicznÂą, kulturowÂą) i warianty rozwoju przyszÂłego, by mogli spojrzeĂŚ na siebie oczami wÂłasnych czÂąstek i swoich "braci mniejszych", by - jak Guliwer - mogli ujrzeĂŚ maÂłoÂśĂŚ wÂłasnej wielkoÂści i ogrom wÂłasnej maÂłoÂści.
Aby stosowaĂŚ tak rozmaite perspektywy, to znaczy mĂłwiĂŚ o czÂłowieku z pozycji poza-ludzkich, Lem musi byĂŚ aktywnym poliglotÂą. Nie chodzi tylko o to, Âże regularnie czyta i komentuje obcojĂŞzyczne pisma (angielskie, niemieckie, a takÂże rosyjskie). Ani nawet nie o to, Âże znajomoÂśĂŚ angielskiego czy niemieckiego to betka w porĂłwnaniu ze znajomoÂściÂą tak dalece obcych, niezrozumiaÂłych i egzotycznych jĂŞzykĂłw jak bioelektronika, inÂżynieria genetyczna, cerebronika czy informatyka. IstotÂą aktywnego poliglotyzmu Lema, albo nawet istotÂą jego strategii jest poszerzanie i zakÂłĂłcanie translacji. Od tylu lat czytamy Lema, tak bardzo juÂż siĂŞ do niego przyzwyczailiÂśmy, Âże nie zauwaÂżamy, iÂż jest on - obok StanisÂława BaraĂączaka - bodaj najwiĂŞkszym tÂłumaczem z jĂŞzykĂłw obcych. Obaj nie konkurujÂą ze sobÂą: BaraĂączak przekÂłada z jĂŞzyka istniejÂącego, natomiast autor "Solaris" - z jĂŞzykĂłw nieistniejÂących. NieistniejÂących, ale moÂżliwych, potencjalnych, wirtualnych, a co najwaÂżniejsze - potrzebnych czy nawet koniecznych. TÂłumaczy wiĂŞc z naukowego na nasze, z dyskursywnego na powieÂściowy, z ksiĂŞÂżycowego na ziemski, z podÂświadomego na Âświadomy, nie pozwalajÂąc, by ktĂłryÂś z jĂŞzykĂłw osiÂągnÂąÂł hegemoniĂŞ, ani teÂż, by jakiÂś problem zniknÂąÂł tylko dlatego, Âże nie miaÂł swojej lingwistycznej reprezentacji.
JednakÂże Lem w rĂłwnym stopniu poszerza zakres tÂłumaczenia, co tÂłumaczenie zakÂłĂłca: autor "Fiaska" nie przekonuje nas bowiem, Âże translacja zawsze jest moÂżliwa. Przeciwnie: dlatego wpuszcza nas w lingwistyczne maliny, abyÂśmy zrozumieli, Âże istnieje nieprzekÂładalne, Âże nie wszystko da siĂŞ przetÂłumaczyĂŚ i tym samym zrozumieĂŚ. DziaÂłanie to wydaje mi siĂŞ bardzo waÂżne, by nie powiedzieĂŚ: kluczowe dla dzisiejszego Âświata, poniewaÂż skÂłania nas do pokory. UÂświadamia nam przecieÂż, Âże nie jesteÂśmy - niczym TP. SA - monopolistami komunikacji: wokĂłÂł nas trwa ustawiczny szum jĂŞzykowy, ktĂłrego nie sÂłyszymy albo nie rozumiemy. ByĂŚ moÂże nigdy nie uda nam siĂŞ osiÂągnÂąĂŚ porozumienia. Ale teÂż Lemowi wÂłaÂśnie o to, jak sÂądzĂŞ, chodzi: abyÂśmy zrozumieli, Âże nie zrozumiemy, abyÂśmy nie przechodzili do porzÂądku dziennego nad sprawami nieprzetÂłumaczalnymi, abyÂśmy nie twierdzili, Âże nieprzekÂładalne jest nieracjonalne czy zgoÂła nieobecne. Lem zdaje siĂŞ wiĂŞc przekonywaĂŚ nas do postawy krytycznych i samokrytycznych mieszkaĂącĂłw Âświata: nasz krytycyzm powinien zwracaĂŚ siĂŞ przeciwko uzurpatorom komunikacji, a samokrytycyzm - przeciwko naszym wymogom, aby reszta Âświata przemawiaÂła w zrozumiaÂłym dla nas jĂŞzyku i przeciwko naszemu przeÂświadczeniu, Âże niezrozumiaÂłe jest niewaÂżne.

*

Strategia zakÂłĂłcania translacji stanowi ostatni rys w portrecie Lema-Sokratesa. Rys rĂłÂżnicujÂący, choĂŚ rĂłÂżnica wynika tu z odmiennych czasĂłw: oto Sokrates uprawiaÂł dialog, uczÂąc swoich rozmĂłwcĂłw rozumu, aby - wyposaÂżeni w umiejĂŞtnoÂśĂŚ samodzielnego myÂślenia - mogli ÂżyĂŚ cnotliwie. ZwieĂączenie rozmĂłw z Sokratesem byÂło tedy zawsze pomyÂślne: konkluzja i postanowienie poprawy. U Lema inaczej: nie dÂąÂży on do wyÂłoÂżenia jakiejÂś jednej ostatecznej racji, nie przekonuje, Âże w gÂłĂŞbi nas samych spoczywa uÂśpiona mÂądroÂśĂŚ fundujÂąca etyczne zachowania, nie wciÂąga nas w dialog. KomunikacjĂŞ, ktĂłrÂą przed nami odsÂłania, naleÂży raczej nazwaĂŚ polilogiem, czyli rozmowÂą wielu stron mĂłwiÂących nie-do-koĂąca przekÂładalnymi jĂŞzykami, rozmowÂą prowadzonÂą w warunkach niepeÂłnej racji i niemoÂżnoÂści osiÂągniĂŞcia peÂłnego porozumienia. PowieÂści Lema, a takÂże prowadzone przez niego poLemiki pokazujÂą wyraÂźnie: dopĂłki przystĂŞpujemy do rozmĂłw zakÂładajÂąc, Âże ich finaÂłem powinien byĂŚ konsensus, dopĂłty bĂŞdziemy nie tyle porozumiewaĂŚ siĂŞ, ile wymuszaĂŚ porozumienie. Bowiem gdy nawet godzimy siĂŞ, Âże nikt z nas nie dysponuje racjÂą ostatecznÂą, potrafimy jeszcze upieraĂŚ siĂŞ, by racjÂą nadrzĂŞdnÂą byÂło wÂłaÂśnie porozumienie. Tymczasem polilog to rozmowa, w ktĂłrej nikt nie powinien zakÂładaĂŚ, Âże konsensus trzeba osiÂągnÂąĂŚ. Lem odsÂłania zatem przed nami jakÂąÂś kÂłopotliwÂą prawdĂŞ wspĂłÂłczesnej cywilizacji, w ktĂłrej mamy do wyboru albo porozumienie, zawsze osiÂągane dziĂŞki przewadze jednej ze stron, albo polilog, co prawda zagroÂżony akonkluzywnoÂściÂą, za to przemocy pozbawiony.
Co jest ceLem tej strategii? Lem, nie bĂŞdÂąc rzecznikiem postĂŞpu ani konserwatyzmu, nie stajÂąc po stronie bioetykĂłw czy neodarwinistĂłw, wystĂŞpuje nie w imieniu mÂądroÂści, ktĂłrÂą posiadÂł, lecz w imieniu wÂątpliwoÂści, ktĂłre z nauki zaczerpnÂąÂł. Widzi, Âże nie ma takiej metafizycznej tezy, ktĂłra nie mogÂłaby uzasadniaĂŚ eksploatacji Âśrodowiska naturalnego, eksploracji kosmosu, badaĂą nad inÂżynieriÂą genetycznÂą, a wiĂŞc - w skrĂłcie rzecz ujmujÂąc - nad ulepszaniem kondycji ludzkiej. W tej sytuacji pisarz staje po stronie aporii: mnoÂży argumenty za i przeciw, obdarza swoich bohaterĂłw przeciwstawnymi racjami, wpĂŞdza na siebie skonfliktowane strony, w rozwoju fabuÂły doprowadza idee do ich kraĂącowoÂści - a wszystko po to, by spowolniĂŚ "rozum praktyczny", by powstrzymaĂŚ te wÂładze w czÂłowieku, ktĂłre podejmujÂą decyzje. Lem, jak mi siĂŞ wydaje, chciaÂłby, aby wspĂłÂłczesne spoÂłeczeĂąstwo, a zwÂłaszcza spoÂłecznoÂści naukowe, czĂŞÂściej koĂączyÂły spory nad sprawami nierozstrzygalnymi tak, jak Sokrates je zaczynaÂł, to znaczy stwierdzeniem: "Wiemy, Âże nie wiemy". UÂświadomienie sobie niewiedzy, ignorancji, niemoÂżnoÂści osiÂągniĂŞcia konkluzji albo zagroÂżenia pÂłynÂącego z konkluzywnoÂści wydaje siĂŞ Lemowi o wiele waÂżniejsze niÂż kolejny mikroprocesor, kolejne sklonowane zwierzĂŞ czy nastĂŞpna maszyna mimetyzujÂąca dziaÂłanie ludzkiego umysÂłu. Wszystkie te wynalazki pogÂłĂŞbiajÂą bowiem iluzjĂŞ nieograniczonoÂści ludzkiej potencji, ÂłudzÂąc nas moÂżliwoÂściÂą rozwiÂązania kwestii zasadniczych (nieÂśmiertelnoÂści, kosmosu, Âżycia, inteligencji). Podtrzymujemy tĂŞ iluzje, dopĂłki postrzegamy owe wynalazki jako etapy dziejĂłw postĂŞpu, to znaczy powolnego likwidowania niedoskonaÂłoÂści ludzkiego istnienia. W istocie, jak przekonuje Lem, postĂŞp naleÂży mierzyĂŚ rozlegÂłoÂściÂą odsÂłoniĂŞtego pola ludzkiej niewiedzy. MĂłwiÂąc inaczej: sukces naukowy jest dla autora "Solaris" wierzchoÂłkiem gĂłry nierozwiÂązanych problemĂłw. Kto widzi sam szczyt, ulega magii odprawianej przez wspĂłÂłczesne media. Kto zaÂś chciaÂłby dojrzeĂŚ zakryte, fantomowe pole niewiedzy, powinien spojrzeĂŚ na Âświat - ten astronomicznie stary i przestrzennie nieogarniony - zastanawiajÂąc siĂŞ nad tym, z jakÂą jego czĂŞÂściÂą potrafi siĂŞ porozumieĂŚ. KtoÂś powie, Âże komunikacja zawsze ma charakter lokalny. No wÂłaÂśnie. JeÂśli jesteÂśmy tacy lokalni, to skÂąd w nas i naszych dziaÂłaniach tyle uniwersalistycznych roszczeĂą, tyle kosmicznego udawania, tyle galaktycznych pretensji. JeÂśli jesteÂśmy tacy dialogowi i konsensusowi, to skÂąd tyle gÂłupstw osiÂąganych drogÂą negocjacji.
Gdyby Sokrates ÂżyÂł dzisiaj, pewnie zamiast "Poznaj samego siebie", mĂłwiÂłby: "Poznaj Kosmos"; zamiast zaufania do rozumu nauczaÂłby sceptycyzmu, poniewaÂż wiedziaÂłby, Âże bliÂżej do cnoty temu, kto uÂświadamia sobie ograniczonoÂśĂŚ wÂłasnej rozumnoÂści, niÂż temu, kto wierzy weĂą bezgranicznie; nie prowadziÂłby dialogĂłw, lecz pisaÂł fabuÂły uprzedzajÂące wypadki. Jedno pewnie pozostaÂłoby bez zmian: po staremu zakÂłĂłcaÂłby spoÂłecznÂą wymianĂŞ zdaĂą, w ktĂłrej rzekome autorytety pouczajÂą resztĂŞ. Po staremu stwarzaÂłby wiĂŞc kÂłopoty. PrawdĂŞ mĂłwiÂąc, wÂłaÂśnie po tych kÂłopotach Go poznaÂłem.

PRZEMYSÂŁAW CZAPLIĂSKI (ur. 1962) - historyk literatury i krytyk, od 1997 profesor Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu.

--
C
U
S

2006-04-05 10:10

Temat postu: Przypadek i koniecznoÂśĂŚ

ciachu

forum admin
postów: 823

StanisÂław BereÂś
Przypadek i koniecznoÂśĂŚ

Jak kaÂżdy mÂłody czÂłowiek w PRL-u ksiÂąÂżki Lema ÂłykaÂłem jak narkotyki, znajdujÂąc w nich oddech innego Âświata i ucieczkĂŞ w ekscytujÂącÂą scjentycznÂą utopiĂŞ. Niejednokrotnie je ÂśniÂłem i wracaÂłem do nich jak nienasycony naÂłogowiec. W poÂłowie jednak lat 60., wraz z rosnÂącym zainteresowaniem panienkami, ktĂłre wykluÂło siĂŞ mniej wiĂŞcej po ukazaniu siĂŞ "Cyberiady", fascynacja tÂą literaturÂą zaczĂŞÂła nieco przygasaĂŚ, by obudziĂŚ siĂŞ na krĂłtko po opublikowaniu "OpowieÂści o Pilocie Pirxie". Nie byÂł to niestety dla mÂłodych ludzi dobry rok, wiĂŞc nic dziwnego, Âże przejÂścia kosmonautĂłw na bezdroÂżach Galaktyki zostaÂły przyĂŚmione przez Âżywe obrazy oddziaÂłĂłw ZOMO atakujÂących studentĂłw oraz Âłoskot wojskowych transportĂłw jadÂących na czeskÂą PragĂŞ. Bolesna byÂła ta lekcja 1968 roku i trudno byÂło juÂż pĂłÂźniej udawaĂŚ, Âże moÂżna ÂżyĂŚ "gdzieÂś indziej". Nie jest jednak wykluczone, Âże pewien udziaÂł w kilkuletnim rozstaniu z Lemem miaÂły intelektualne upokorzenia, jakich doznaÂłem w konfrontacji z jego "SummÂą technologiae", "GÂłosem Pana" i "FilozofiÂą przypadku".
I pewnie naturalnÂą kolejÂą rzeczy te chÂłopiĂŞce lektury zostaÂłyby zepchniĂŞte w przyprĂłszone kurzem zapomnienia zakamarki pamiĂŞci, gdyby nie przedziwna koincydencja. OtĂłÂż zÂłoÂżony do ÂłoÂża boleÂści w poÂłowie lat 70. przez wyjÂątkowo upiornÂą grypĂŞ i zalany NiagarÂą kataru, otrzymaÂłem w prezencie ksiÂąÂżkĂŞ, kupionÂą przez narzeczonÂą w ksiĂŞgarni medycznej. WydaÂła jej siĂŞ popularnonaukowym opracowaniem na aktualny temat: nosiÂła bowiem tytuÂł "Katar". Typowy dla socjalistycznego handlu przypadek okazaÂł siĂŞ palcem przeznaczenia.
CzytaÂłem powieÂśĂŚ Lema w podwĂłjnej gorÂączce - emocji i choroby. Do dziÂś pamiĂŞtam piorunujÂące wraÂżenie, jakie na mnie wywarÂła. Po pierwsze dlatego, Âże byÂła wymarzonym czytadÂłem z intrygujÂącÂą fabuÂłÂą, przywodzÂąca na myÂśl widziane za granicÂą thrillery; po drugie dlatego, Âże odnalazÂłem w niej wyrafinowany myÂślowo remake kryminalno-sensacyjnej zagadki ze "ÂŚledztwa" (ktĂłre byÂło BabÂą JagÂą mojego dzieciĂąstwa); po trzecie, gdyÂż dotykaÂła tego, co zawsze fascynuje nas i niepokoi najbardziej - tajemniczego splotu okolicznoÂści, ktĂłry kaÂże myÂśleĂŚ o Âświecie jak o niepokojÂącym Szyfrze, do ktĂłrego brak nam klucza; po czwarte, bo wÂłaÂśnie przyniĂłsÂł mi jÂą do ÂłĂłÂżka taki sam zaskakujÂący przypadek, jak ten, ktĂłry zrodziÂł seriĂŞ tajemniczych mordĂłw lub samobĂłjstw w Zatoce NeapolitaĂąskiej. Trudno dziÂś nie dodaĂŚ, Âże wÂłaÂśnie ta lektura kazaÂła mi na nowo powrĂłciĂŚ do ksiÂąÂżek Lema i odkryĂŚ w nich pokÂłady sensĂłw, ktĂłrych nie byÂłem w stanie dostrzec lub zrozumieĂŚ wczeÂśniej. Tak odbyÂło siĂŞ nawrĂłcenie, a ksiÂąÂżki Lema na nowo przykuÂły mnie do siebie na dÂługie lata. Nie ma wÂątpliwoÂści, Âże gdyby nie ten ciĂŞÂżki katar, uleczony lekturÂą "Kataru", zapewne nigdy nie napisaÂłbym w szeÂśĂŚ lat pĂłÂźniej do Lema listu, ktĂłry umoÂżliwiÂł nasze pierwsze spotkanie. Z kolei na pewno nie odwaÂżyÂłbym siĂŞ napisaĂŚ tego listu, gdyby nie dowcip kolegi z instytutu, ktĂłry wysÂłaÂł do mnie ironiczny list-apokryf, podpisany nazwiskiem autora "Solaris", jako rzekomÂą reakcjĂŞ pisarza na mojÂą lemologicznÂą publikacjĂŞ. I zapewne nigdy teÂż nie doszÂłoby do naszej dÂługiej serii spotkaĂą przy magnetofonie, gdyby akurat generaÂł w czarnych okularach nie ogÂłosiÂł stanu wojennego, co wtrÂąciÂło pisarza w stan takiej apatii i rezygnacji, Âże uznaÂł za sensowne traciĂŚ czas na rozmowy z nieznanym sobie "dzieckiem z doktoratem", przyjeÂżdÂżajÂącym nieogrzewanym, nocnym pociÂągiem z drugiego koĂąca Polski. Ale Âżeby lista przypadkĂłw skÂładajÂących siĂŞ na powstanie "RozmĂłw z Lemem" (i niniejszego tekstu, ktĂłry rodzi siĂŞ wÂłaÂśnie na ekranie komputera) staÂła siĂŞ w peÂłni kompletna, trzeba teÂż dodaĂŚ, Âże przyczyniÂło siĂŞ do tego rĂłwnieÂż zakwaterowanie w koĂącu lat stalinowskich do mieszkania moich rodzicĂłw pewnego studenta medycyny, ktĂłry z sadystycznÂą przyjemnoÂściÂą opowiadaÂł mi do snu koszmarne historie, wÂśrĂłd ktĂłrych wyrĂłÂżniaÂła siĂŞ (wyjĂŞta jakby Âżywcem ze "ÂŚledztwa") opowieÂśĂŚ o trupach, wychodzÂących nocÂą na spacery z londyĂąskiego prosektorium.
Wszyscy zanurzeni jesteÂśmy w oceanie przypadkĂłw i byĂŚ moÂże dlatego tak Âżywo reagujemy, gdy dÂługie serie losowe zawiÂązujÂą siĂŞ w wĂŞzeÂł koniecznoÂści, rodzÂąc poczucie metafizycznego wstrzÂąsu. Zapewne naszej uwadze uchodzÂą takie niezwykÂłoÂści stochastyczne jak spotkanie na spacerze szeÂściu Âłysych mĂŞÂżczyzn z agresywnymi buldogami na smyczy, ale reagujemy juÂż Âżywo na zdumiewajÂący traf spotkania sÂąsiada z klatki schodowej na zatÂłoczonej ulicy Toronto. Na pewno zaÂś niezapomnianym (byĂŚ moÂże nawet zmieniajÂącym sens Âżycia) znakiem z innego Âświata stanie siĂŞ sen, w ktĂłrym ujrzymy ÂśmierĂŚ bliskiej osoby pod koÂłami pociÂągu, jeÂśli w kilka dni pĂłÂźniej wjedzie rowerem pod rozpĂŞdzony ekspres na niestrzeÂżonym przejeÂździe. Z perspektywy tego, ktĂłry doznaje takiego nieprawdopodobnego zbiegu wydarzeĂą, niewÂątpliwie mamy do czynienia z cudem jasnowidzenia, aktem premonicji, onirycznym proroctwem, ktĂłre potwierdza nadprzyrodzony porzÂądek rzeczywistoÂści. Z perspektywy jednak matematyka lub statystyka jest to zwykÂła koincydencja, nie odbiegajÂąca od Âśredniej losowej. To, co dla jednego jest zdarzeniem wykraczajÂącym poza racjonalny porzÂądek rzeczywistoÂści, dla drugiego jest banalnym wydarzeniem statystycznym. Jak bezlitoÂśnie wyliczyÂł bowiem kiedyÂś Lem, w samym tylko Nowym Jorku w ciÂągu jednej doby wydarza siĂŞ ok. 2000 takich cudĂłw. Z duÂżym bowiem prawdopodobieĂąstwem moÂżna zaÂłoÂżyĂŚ, Âże wÂśrĂłd 20 mln mieszkaĂącĂłw tej aglomeracji 1 procent Âśni ÂśmierĂŚ bliskiej osoby (200 tys.). Z identycznym prawdopodobieĂąstwem moÂżna przyjÂąĂŚ, Âże 1 procent tej populacji rzeczywiÂście przeÂżyje wkrĂłtce ÂśmierĂŚ tej osoby. W ten sposĂłb nagle okazuje siĂŞ, Âże tylko faÂłsz perspektywy lub niezdolnoÂśĂŚ do przyjĂŞcia naukowego modelu myÂślenia potrafi uwiĂŞziĂŚ nas raz na zawsze w przekonaniu o doznaniu objawienia, o nagÂłym dotkniĂŞciu jÂądra pozaracjonalnego, ponadzmysÂłowego porzÂądku rzeczywistoÂści. OczywiÂście, czÂłowieka przeÂświadczonego o otrzymaniu znaku z zaÂświatĂłw do przyjĂŞcia innego punktu widzenia nie przekona juÂż nikt (zwÂłaszcza gdy nie ma klucza do zmiany perspektywy), ale juÂż sama tylko moÂżliwoÂśĂŚ ujrzenia tajemniczych spraw ludzkich w innym, zaskakujÂącym oczywistoÂściÂą (dla niektĂłrych pÂłaskoÂściÂą) porzÂądku, moÂże stanowiĂŚ krzepiÂący wyraz zaufania do moÂżliwoÂści ludzkiego rozumu i jego zdolnoÂści do obiektywizowania zagmatwanych zagadek Âświata.
O takim wÂłaÂśnie wydarzeniu, w brawurowy i efektowny fabularnie sposĂłb, opowiada "Katar" StanisÂława Lema. Jego bohaterem jest byÂły kosmonauta amerykaĂąski z NASA, ktĂłry wciela siĂŞ w postaĂŚ jednej z dziesiĂŞciu ofiar tajemniczej serii zabĂłjstw w Neapolu i jako Âżywa przynĂŞta wyrusza na miejsce wypadkĂłw. Jest on idealnym kandydatem na ofiarĂŞ, poniewaÂż posiada wszystkie cechy denatĂłw: jest lekko ÂłysiejÂącym kawalerem pod piĂŞĂŚdziesiÂątkĂŞ, o amerykaĂąskim obywatelstwie, atletycznej budowie ciaÂła i sÂłabej znajomoÂści wÂłoskiego, cierpiÂącym na dokuczliwy katar sienny oraz korzystajÂącym z kÂąpieli siarczanych. UdajÂąc siĂŞ na rendez-vous z cuchnÂącÂą krwiÂą TajemnicÂą juÂż od pierwszych chwil wplÂątany zostaje w niezrozumiaÂłe i niebezpieczne wydarzenia (np. zamach terrorystyczny na lotnisku), co mocno podbija napiĂŞcie utworu, jednakÂże jego kilkudniowy pobyt pod Wezuwiuszem nie wnosi nowych elementĂłw do Âśledztwa. Nie mogÂąc sobie poradziĂŚ ze zbyt duÂżÂą iloÂściÂą zmiennych, skÂładajÂących siĂŞ na tĂŞ makabrycznÂą seriĂŞ, John wybiera siĂŞ do ParyÂża na spotkanie z wybitnym cyfronikiem Barthem, specjalistÂą od programĂłw wieloczynnikowych. DÂługa scena ich bÂłyskotliwej dyskusji, w ktĂłrej usiÂłujÂą siĂŞ przedrzeĂŚ przez gÂąszcz faktĂłw i uporzÂądkowaĂŚ je w logiczne ciÂągi naleÂży do najciekawszych partii prozy Lema i ujawnia jego wyjÂątkowÂą inwencjĂŞ hipotezotwĂłrczÂą. Niestety ani ta rozmowa, ani wieloosobowe konsylium naukowe, ani nawet ujawnienie przez policjĂŞ francuskÂą rÂąbka afery o charakterze politycznym, nie sÂą w stanie przybliÂżyĂŚ bohatera do rozwiÂązania tajemnicy. Kompleksowej krytyki nie wytrzymuje nawet koncepcja prĂłb kryptomilitarnych z preparatem X. Bezradny astronauta raz jeszcze zatem wraca do Neapolu, zakwaterowuje siĂŞ w hotelu, gdzie zginĂŞÂła ostatnia ofiara... i tam nagle dostaje napadu samobĂłjczego szaÂłu. NieszczĂŞÂściu zapobiega rutyna przebywania w sytuacjach ekstremalnych i lata katorÂżniczych treningĂłw w NASA: wyczuwajÂąc gwaÂłtowny napÂływ autoagresji, astronauta przykuwa siĂŞ kajdankami do kaloryfera (co uniemoÂżliwia mu wyskoczenie przez okno) i miotajÂąc siĂŞ pod uderzeniami halucynogennych omamĂłw, rejestruje kolejne fazy ataku. Tak oto niespodziewanie dochodzi do wyjaÂśnienia tajemnicy: osobowy sprawca serii gwaÂłtownych zejÂśĂŚ nie istnieje, gdyÂż rzeczywistÂą ich przyczynÂą byÂł destruktor psychiczny, tworzÂący siĂŞ samorzutnie w wyniku kontaktu ofiar z okreÂślonymi substancjami chemicznymi, zawartymi w produktach szeroko rozumianej konsumpcji. Jego wytwarzanie siĂŞ byÂło wiĂŞc tylko funkcjÂą okreÂślonej iloÂści i sekwencyjnoÂści reakcji chemicznych, a te w bezpoÂśredni sposĂłb wynikaÂły z typowych dla tej pÂłci i wieku zachowaĂą kuracjuszy w sÂłynnym wÂłoskim uzdrowisku. KryminalnÂą zagadkĂŞ zrodziÂł wiĂŞc zwykÂły mechanizm losowy i zwykÂły traf jÂą rĂłwnieÂż rozwiÂązaÂł. StaÂło siĂŞ tak dlatego, poniewaÂż masami ludzkimi rzÂądzÂą wÂłaÂśnie prawa wielkich liczb, a z perspektywy jednostki nie sposĂłb ogarnÂąĂŚ zÂłoÂżonoÂści caÂłego ukÂładu. ÂŻyjemy - pisze Lem - "w molekularnym gazie ludzkim, chaotycznym i zadziwiajÂącym "niewiarygodnoÂściami" tylko poszczegĂłlne atomy - jednostki".
OczywiÂście, ÂżyjÂąc w Âświecie tak nieprawdopodobnie zgĂŞszczonym losowo, w ktĂłrym kaÂżdego dnia na kaÂżdej ulicy krzyÂżujÂą siĂŞ setki tysiĂŞcy ludzi, wydarzeĂą, opinii, sÂłĂłw i twarzy; w ktĂłrym nieustannie zalewani jesteÂśmy morzem wraÂżeĂą i znakĂłw, nie jesteÂśmy w stanie uwolniĂŚ siĂŞ od poczucia, Âże my sami oraz wszystko, co nas otacza, jest dzieÂłem nieprawdopodobnego splotu przypadkĂłw. Ale zarazem, co jeszcze dziwniejsze, nie sposĂłb sobie wyobraziĂŚ, Âżeby to wszystko byÂło tylko ÂŚlepym Trafem, chaotycznym beÂłkotem przyczyn i skutkĂłw. MoÂżna bowiem pojÂąĂŚ istotĂŞ statystycznego mechanizmu, ukrytego za tajemniczÂą seriÂą zgonĂłw w Neapolu, ale jak uwierzyĂŚ, Âże takÂą gigantycznÂą ruletkÂą jest caÂły Âświat, a szansa Âżycia wĂŞdruje przez eony jak Âślepiec z biaÂłÂą laskÂą, trafiajÂąc po miliardach koincydencji w coÂś tak wyjÂątkowego jak czÂłowiek. BĂŞdÂąc zaÂś nim trudno przyjÂąĂŚ, Âże jest siĂŞ mydlanÂą baĂąkÂą nad otchÂłaniÂą termojÂądrowych reakcji gwiazdowych. ProÂściej bowiem i bezpieczniej jest po ludzku uwierzyĂŚ, Âże ta Kosmiczna Loteria zostaÂła ustawiona tak, jakby nic innego nie mogÂło na niej wypaÂśĂŚ; jakby tÂą grÂą wielkich, astronomicznych cyfr rzÂądziÂła rozumna koniecznoÂśĂŚ.
W tym sensie nawet tak niezwykÂły fakt, Âże przed trzynastoma miliardami lat z otchÂłani nicoÂści wytrysnÂąÂł w gwaÂłtownym wybuchu nasz kosmos, a po nastĂŞpnych dziesiĂŞciu z okÂładem z odmĂŞtĂłw ewolucji na Ziemi wyÂłoniÂło siĂŞ stworzenie, ktĂłre niezdarnie wypeÂłzÂło na brzeg oceanu, by po kilkuset milionach lat stanÂąĂŚ na nogach i zaczÂąĂŚ siĂŞ posÂługiwaĂŚ rĂŞkami i rozumem, wydaje siĂŞ czymÂś oczywistym i naturalnym. CzymÂś rĂłwnie zwyczajnym wydaje nam siĂŞ, Âże na poczÂątku drugiej dekady XX wieku na skraju PÂłyty Czarnomorskiej we Lwowie urodziÂło siĂŞ dzieciĂŞ pÂłci mĂŞskiej o imieniu StanisÂław, ktĂłre przeÂżyÂło hekatombĂŞ II wojny Âświatowej i dwĂłch okupacji. I Âże dziecko to staÂło siĂŞ znanym pisarzem, opublikowaÂło kilkadziesiÂąt ksiÂąÂżek, ktĂłre przeÂłoÂżono na wiele jĂŞzykĂłw, i doÂżyÂło w niezwykÂłej sprawnoÂści intelektualnej 80. roku Âżycia, zachowujÂąc status wyroczni w sprawach losu rodu ludzkiego i jego planety.
I rzeczywiÂście, jeÂśli spojrzeĂŚ na Âświat w ten sposĂłb, w tej niewiarygodnej serii faktĂłw nie ma niczego niezwykÂłego. W kaÂżdym razie niczego mniej zrozumiaÂłego niÂż w karkoÂłomnej ruletce przypadkĂłw, opisanych w poczÂątkach lat 70. w "Katarze". RĂłwnoczeÂśnie jednak, uÂświadamiajÂąc sobie niewyobraÂżalnÂą dÂługoÂśĂŚ ÂłaĂącucha kauzalnego, trudno nie odczuwaĂŚ dreszczu niesamowitoÂści. Taka seria przypadkĂłw nie jest przecieÂż na miarĂŞ rozumu ludzkiego. Nie mogÂła urodziĂŚ siĂŞ "sama". MĂłgÂł ja wymyÂśliĂŚ tylko sam BĂłg. Ale czy BĂłg ma czas, by zajmowaĂŚ siĂŞ takimi bÂłahostkami jak ÂłÂączenie siĂŞ atomĂłw, reakcje zwiÂązkĂłw chemicznych, ewolucja gatunkĂłw, wylĂŞganie siĂŞ rozumu, dojrzewanie pisarzy i ich dzieÂł, a wreszcie waÂżenie ich przenikliwoÂści w rozpoznawaniu natury tego Âświata?

STANISÂŁAW BEREÂŚ (ur. 1950) - historyk literatury i krytyk, profesor Uniwersytetu WrocÂławskiego i redaktor Telewizyjnych WiadomoÂści Literackich, wydaÂł m. in. tom rozmĂłw ze StanisÂławem Lemem (1987).

--
C
U
S

2006-04-05 10:14

Temat postu: Trzeba byÂło dalej ÂżyĂŚ

ciachu

forum admin
postów: 823

MaÂłgorzata Szpakowska
"Trzeba byÂło dalej ÂżyĂŚ"

Ijon Tichy objawiÂł siĂŞ po raz pierwszy prawie piĂŞĂŚdziesiÂąt lat temu. Bardzo siĂŞ wszystkim wtedy spodobaÂł, bo byÂł Âśmieszny. SzukaÂł po encyklopediach hasÂła "sepulki", a te odsyÂłaÂły go do "sepulkariĂłw", stamtÂąd do "sepulenia" i z powrotem do "sepulek". PodsÂłuchiwaÂł maszyny parowe, ktĂłre spieraÂły siĂŞ, czy chmury stanowiÂą jakÂąÂś formĂŞ ich Âżycia pozagrobowego. UczyÂł siĂŞ polowaĂŚ na kurdle (naleÂży natrzeĂŚ siĂŞ pastÂą z dodatkiem sosu grzybowego i szczypiorku, a nastĂŞpnie daĂŚ siĂŞ poÂłknÂąĂŚ; potem nastawiĂŚ bombĂŞ zegarowÂą i jak najszybciej opuÂściĂŚ kurdla wykorzystujÂąc jego naturalnÂą perystaltykĂŞ) i dopiero pĂłÂźniej dowiedziaÂł siĂŞ, Âże to ekologicznie naganne. W koĂącu, po zbombardowaniu strumieniem meteorĂłw, zostaÂł zastÂąpiony przez wÂłasnÂą rezerwĂŞ: byÂła zupeÂłnie taka sama, ale koszulĂŞ miaÂła wÂłoÂżonÂą na lewÂą stronĂŞ.
TĂŞ "PodrĂłÂż czternastÂą" Lem pisaÂł jeszcze dosyĂŚ beztrosko, wymyÂślaÂł paradoksalne dowcipy i chyba dobrze siĂŞ bawiÂł. Pierwsze "Dzienniki gwiazdowe" byÂły przede wszystkim humoreskami, w ktĂłrych rĂłÂżne teorie naukowe prowadziÂły do absurdalnych konsekwencji. Ijon Tichy w pĂŞtli czasu wdawaÂł siĂŞ w bĂłjkĂŞ z sobÂą samym sprzed czterech dni; kiedy indziej gwaÂłtownie hamujÂąc rakietĂŞ przeskakiwaÂł z sierpnia w paÂździernik; w jeszcze innej podrĂłÂży przyspieszaczem czasu regulowaÂł bieg historii na planecie MikrocefalĂłw (nie bez utrudnieĂą: "Gdy na wÂłasne oczy zobaczyÂłem cofajÂący siĂŞ pogrzeb krĂłla Karbagaza, ktĂłry po trzech dniach wstaÂł z katafalku i zostaÂł odbalsamowany, zorientowaÂłem siĂŞ, Âże musiaÂłem popsuĂŚ aparat i czas pÂłynie teraz wstecz"). A zarazem caÂły czas borykaÂł siĂŞ ze zÂłoÂśliwoÂściÂą przedmiotĂłw martwych: a to mu lakier z rakiety oblazÂł, a to zepsuty robot domowy schowaÂł mu skarpetki do lodĂłwki, a to przypaliÂła siĂŞ polĂŞdwica podgrzewana w stosie atomowym. A to wreszcie mĂłzg elektryczny, ktĂłry miaÂł mu umilaĂŚ podrĂłÂż opowiadaniem dowcipĂłw, po miesiÂącu ulegÂł awarii i zaczÂąÂł poÂłykaĂŚ wszystkie pointy.
OczywiÂście, tak caÂłkiem bezinteresowne te humoreski nie byÂły. WiĂŞkszoÂśĂŚ z nich moÂżna zakwalifikowaĂŚ jako powiastki filozoficzne. Ijon Tichy, jak niegdyÂś Kandyd, opisywaÂł obce Âświaty po to, by coÂś powiedzieĂŚ o swoim. "Dzienniki gwiazdowe" od poczÂątku ukÂładaÂły siĂŞ w seriĂŞ antyutopii ilustrujÂących tezĂŞ, ktĂłrÂą Lem juÂż powaÂżnie wysunÂąÂł byÂł w 1957 roku w "Dialogach": Âże mianowicie ukÂład zbyt dobrze zaprojektowany daje w praktyce skutki odwrotne. Najprostszym przykÂładem moÂże tu byĂŚ maszyna do rzÂądzenia z "PodrĂłÂży dwudziestej czwartej" (przypominam, Âże numeracja podrĂłÂży nie wiÂąÂże siĂŞ ani z ich chronologiÂą, ani z kolejnoÂściÂą powstawania), ktĂłra na planecie IndiotĂłw wprowadziÂła - zresztÂą za zgodÂą obywateli - Âład absolutny; zamieniÂła ona caÂłÂą populacjĂŞ w rĂłwne krÂąÂżki i poukÂładaÂła je w przecudny wzorek. Z kolei w "PodrĂłÂży trzynastej" mieszkaĂący Pinty z przyczyn ideologicznych zmuszani byli do staÂłego przebywania w wodzie, a nawet udawania, Âże pod wodÂą oddychajÂą, choĂŚ mieli nie skrzela, ale pÂłuca. Wszelkie aluzje do niedogodnoÂści ich poÂłoÂżenia tĂŞpione byÂły bardzo surowo, a pewien dziennikarz trafiÂł do wiĂŞzienia, poniewaÂż "przez przeoczenie napisaÂł w artykule wstĂŞpnym, Âże w wodzie jest mokro". PrzywoÂłany juÂż przyspieszacz czasu z "PodrĂłÂży dwunastej" stanowiÂł w istocie jawnÂą kpinĂŞ ze spiÂżowych praw materializmu historycznego, a cytowana w "PodrĂłÂży dwudziestej drugiej" opowieÂśĂŚ misjonarza-dominikanina o trudnoÂściach, jakie napotyka ewangelizacja innych planet, nawiÂązywaÂła wprost do oÂświeceniowej tradycji libertyĂąskiej. Bo i jakÂże moÂżna straszyĂŚ ogniem piekielnym PiĂŞciorniakĂłw, jeÂśli na co dzieĂą ÂżyjÂą oni w temperaturze szeÂściuset stopni, albo obiecywaĂŚ zmartwychwstanie BÂżutom, ktĂłrzy co wieczĂłr rozsypujÂą siĂŞ na atomy i co rano rekonstruujÂą na nowo?
Z biegiem czasu jednak problemy, przed jakimi stawaÂł Tichy, robiÂły siĂŞ coraz powaÂżniejsze. "Profesor A. DoĂąda" bez osÂłonek pokazywaÂł kraj, "ktĂłry od paleolitu w mig awansowaÂł do monolitu", i powszechnÂą korupcjĂŞ, ktĂłra okazaÂła siĂŞ tego konsekwencjÂą (tamÂże przedstawiony zostaÂł wywĂłd o "kamieniu [Stein] jako czynniku napĂŞdowym myÂśli europejskiej", co poÂświadczajÂą nazwiska EinSTEINa, WittgenSTEINa, EisenSTEINa, FelsenSTEINa, a takÂże Gertrudy STEIN i Rudolfa STEINera). A z kolei "PodrĂłÂż dwudziestÂą pierwszÂą" w duÂżej czĂŞÂści wypeÂłniÂł wykÂład o heroizmie religijnym w Âświecie, w ktĂłrym religia zasadniczo nie jest moÂżliwa ani poÂżÂądana, bo Âświat Ăłw nie tylko jest programowo nastawiony na doczesnoÂśĂŚ, ale w dodatku masowo uÂżywa siĂŞ w nim psychotropĂłw i po mistrzowsku wykorzystuje techniki manipulowania ÂświadomoÂściÂą.
Taki sam Âświat ukazywaÂł "Kongres futurologiczny" z 1971 roku, jedno z najÂśmieszniejszych, ale i najbardziej ponurych opowiadaĂą Lema. Oto wkroczyliÂśmy w wiek postĂŞpu i powszechnego dobrobytu, i oto okazuje siĂŞ on zÂłudzeniem i oszustwem. RzeczywistoÂśĂŚ to nĂŞdza i przeludnienie; wszystko inne to halucynacja. Otrzymawszy Âśrodek uwalniajÂący od wizji, Tichy z przeraÂżeniem dostrzega, Âże wytworna restauracja, w ktĂłrej siedziaÂł, jest zatÂłoczonym bunkrem oÂświetlonym nagimi ÂżarĂłwkami. ÂŚrodek silniejszy ujawnia dalsze okropnoÂści: samochody sÂą zwidami, w rzeczywistoÂści ludzie przez caÂły dzieĂą kÂłusujÂą po ulicach lub wspinajÂą siĂŞ w szybach nieczynnych wind. Ostatni Âśrodek trzeÂźwiÂący pozwala zobaczyĂŚ ulice pokryte Âśniegiem i odczuĂŚ przejmujÂące zimno: wÂśrĂłd rĂłÂżnych nieszczĂŞÂśĂŚ jest i nawrĂłt ery lodowcowej. A mieszkaĂącĂłw Ziemi jest juÂż nie trzydzieÂści, jak siĂŞ podaje oficjalnie, lecz szeÂśĂŚdziesiÂąt dziewiĂŞĂŚ miliardĂłw.
W latach 80. obraz staje siĂŞ jeszcze bardziej niepokojÂący. WychodzÂą dwie peÂłnowymiarowe powieÂści z Tichym jako gÂłĂłwnym bohaterem i obie sÂą wÂłaÂściwie katastroficzne. "Wizja lokalna" (1981) kaÂże siĂŞ ostatecznie rozstaĂŚ z utopiÂą doskonaÂłego spoÂłeczeĂąstwa; "PokĂłj na Ziemi" (1984) kwestionuje moÂżliwoÂśĂŚ rozbrojenia. Co szczegĂłlne, pierwsza z tych powieÂści powstaÂła jako rozwiniĂŞcie przywoÂłanej na poczÂątku "PodrĂłÂży czternastej", tej z sepulkami; jednak po latach humoreska rozrosÂła siĂŞ Lemowi w traktat moralno-socjologiczny.
Na planecie Encji wspĂłÂłistniejÂą dwie cywilizacje, z ktĂłrych pierwsza realizuje model kolektywistyczny, druga - demokratyczny; Âżadna z nich jednak nie jest spoÂłeczeĂąstwem otwartym w znaczeniu Popperowskim. Kolektywistyczna Kurdlandia jest po prostu policyjnym paĂąstwem niedoboru, w ktĂłrym powszechnej biedzie towarzyszy nakaz ideologicznej jednoÂści; lecz liberalna Luzania takÂże musi uciekaĂŚ siĂŞ do przymusu, aby nie pogrÂąÂżyĂŚ siĂŞ w chaosie i anarchii. Przymus ten w powieÂści ma charakter fantastyczny (spoÂłeczeĂąstwo otula "etyko-sfera", uniemoÂżliwiajÂąca dziaÂłania agresywne); sam problem jednak pozostaje realny, choĂŚ u nas w poczÂątku lat 80. mĂłgÂł siĂŞ wydawaĂŚ bardzo odlegÂły. W "Wizji lokalnej" Lem zwracaÂł bowiem uwagĂŞ na autodestrukcyjne siÂły tkwiÂące w demokratycznym spoÂłeczeĂąstwie konsumpcyjnym. Dla mieszkaĂąca Peerelu byÂło to wĂłwczas zagroÂżenie egzotyczne, ale pisarz, jak zwykle, widziaÂł dalej.
"PokĂłj na Ziemi", ostatnia juÂż powieÂśĂŚ o Tichym, wyznaczyÂła bohaterowi caÂłkiem nowÂą rolĂŞ. Z obserwatora przeksztaÂłciÂła go w centralnÂą postaĂŚ konfliktu. DotÂąd bowiem byÂł kimÂś w rodzaju etnologa: nie mieszaÂł siĂŞ w obserwowane wydarzenia, lecz tylko je rejestrowaÂł (wyjÂąwszy moÂże wyprawĂŞ na KareliriĂŞ, gdzie zdemaskowaÂł zbuntowany mĂłzg elektronowy jako banalnego agenta sÂłuÂżb specjalnych). Teraz jest inaczej: kontrolujÂąc realizacjĂŞ ukÂładĂłw rozbrojeniowych, Tichy najprawdopodobniej posiadÂł jakieÂś tajemnice militarne. Nikt jednak dokÂładnie nie wie, jakie; nawet on sam. Poddano go bowiem (kto? nie wiadomo) laserowej kallotomii, przeciĂŞciu spoidÂła wielkiego mĂłzgu; w konsekwencji dane percepcyjne zgromadzone w prawej pĂłÂłkuli staÂły siĂŞ niedostĂŞpne poznaniu pojĂŞciowemu. Tichy staÂł siĂŞ bombÂą informacyjnÂą poÂżÂądanÂą przez wszystkie agencje i wywiady; w toku fabuÂły bohater uÂświadamia to sobie z coraz przykrzejszÂą ostroÂściÂą. W tle zaÂś mamy wykÂład o zasadniczej niemoÂżliwoÂści kontroli zbrojeĂą i o nikÂłych nadziejach na rozbrojenie: zgromadzone arsenaÂły "inteligentnych" broni mogÂą same podlegaĂŚ ewolucji o nieprzewidywalnym kierunku. Tak samo w czasach Ijona Tichego, jak w naszych.
W ostatnich utworach Tichy nie jest juÂż sympatycznym obserwatorem osobliwoÂści - od plakatu "chcesz byĂŚ wesoÂły - poluj na oÂśmioÂły!" po pieÂśĂą ludowÂą "Hej, przeleciaÂł robot, wydaÂł cichy chrobot". Nie przyjmuje rĂłwnieÂż (jako ssak) ÂżyczeĂą "pomyÂślnego ssania" i nie rozwodzi siĂŞ nad zasÂługami przodkĂłw (w tym Melchiora, ktĂłry "postanowiÂł stworzyĂŚ OgĂłlnÂą TeoriĂŞ Wszystkiego i nic go od tego nie powstrzymaÂło"). Zamiast sÂłuchaĂŚ elektronicznych dowcipĂłw, nawet bez pointy - dla zabicia czasu w podrĂłÂży organizuje wirtualne konferencje z udziaÂłem Russella, Poppera i Feyerabenda. Coraz mniej ma nadziei, Âże Âświat zdoÂła uniknÂąĂŚ katastrofy. Ewolucja Tichego odpowiada w jakimÂś stopniu ewolucji samego StanisÂława Lema, ktĂłry z entuzjasty technologii z biegiem lat staÂł siĂŞ pesymistÂą. Ale coÂś jeszcze tutaj zasÂługuje na uwagĂŞ.
W literaturze polskiej Tichy wÂłaÂściwie nie ma odpowiednika. WÂśrĂłd bohaterĂłw Lema Pirx i inni piloci, a nawet Kris Kelvin z "Solaris" odsyÂłajÂą w jakimÂś stopniu do Conrada. Z kolei profesor Hogarth z "GÂłosu Pana" jest przede wszystkim inteligentnym eseistÂą. Tichy natomiast wykracza poza ustalone podziaÂły: ani to cham, ani Kordian. Mocno trzyma siĂŞ ziemi (co u astronauty jest zaletÂą); zarazem okazuje siĂŞ wyczulony na wszelki absurd. Nie jest wĂŞdrowcem, ktĂłry Âściga Nieznane; raczej sceptykiem, ktĂłrego maÂło co zaskakuje. A przede wszystkim stara siĂŞ zachowaĂŚ rĂłwnowagĂŞ: wolny jest zarĂłwno od paniki, jak od przesadnego entuzjazmu. Nawet w obliczu klĂŞski uwaÂża, Âże naleÂży robiĂŚ swoje. "Ale tak czy owak trzeba byÂło dalej ÂżyĂŚ" - takÂą pointÂą koĂączy siĂŞ jego ostatnia przygoda.
Szkoda, Âże ostatnia.

MAÂŁGORZATA SZPAKOWSKA - literaturoznawca i socjolog kultury, profesor Uniwersytetu Warszawskiego i redaktor miesiĂŞcznika "Dialog", wydaÂła m. in. "Dyskusje ze StanisÂławem Lemem".

--
C
U
S

2006-04-05 10:16

Temat postu: Czy Kosmos jest Âśmieszny?

ciachu

forum admin
postów: 823

Jerzy JarzĂŞbski
Czy Kosmos jest Âśmieszny?

Gdyby ktoÂś chciaÂł wskazaĂŚ utwory najbardziej dla pisarstwa Lema charakterystyczne, stanowiÂące jego specialitĂŠ de la maison, wybĂłr padÂłby pewnie na "CyberiadĂŞ" wraz z wczeÂśniejszymi "Bajkami robotĂłw". WybĂłr taki z biegiem lat staje siĂŞ coraz bardziej zgodny z rzÂądzÂącym w literaturze duchem czasu. Fantastyczne opowieÂści o spotkaniach z InnoÂściÂą przenoszÂą siĂŞ bowiem z wolna z regionĂłw hipotez i projektĂłw w regiony gier intertekstualnych. Lem i tutaj wyprzedziÂł swojÂą epokĂŞ i nawiÂązaÂł do nurtĂłw, ktĂłre w fantastyce dopiero po latach miaÂły staĂŚ siĂŞ rzeczywistoÂściÂą.
Autor kosmicznych baÂśni miaÂł do wyboru bodaj trzy rozbieÂżne sposoby literackiego postĂŞpowania z Innymi. MĂłgÂł - jak w "Solaris" - dowodziĂŚ, Âże z obcymi istotami, jeÂśli siĂŞ pojawiÂą, nie sposĂłb siĂŞ bĂŞdzie naprawdĂŞ porozumieĂŚ - do tego stopnia bĂŞdÂą od ludzi inne; mĂłgÂł teÂż - jak w "Dziennikach gwiazdowych" - porozumienie czyniĂŚ na odwrĂłt: caÂłkiem prostym i oczywistym, wynikaÂło to bowiem z zastosowanej konwencji literackiej przygĂłd kosmicznego Âłgarza i fantasty. "CyberiadĂŞ" zaliczyÂłbym do kategorii trzeciej: w niej ObcoÂśĂŚ nie jest obca do koĂąca, bo stanowi u zarania nasz, ludzki wytwĂłr. Roboty z "Cyberiady" odstrĂŞczyÂły siĂŞ wprawdzie od ludzi, ale tylko o tyle, by mĂłc przedstawiaĂŚ ich "pryncypialnÂą krytykĂŞ" lub na myÂśl o nich otrzÂąsaĂŚ siĂŞ ze zgrozÂą. Literacka konwencja, w jakÂą zostaÂły otulone, tym mocniej je z ludÂźmi kojarzy. Dystans miĂŞdzy czÂłowiekiem a robotem dostarcza pisarzowi nowych narzĂŞdzi do analizy podstawowej kwestii, ktĂłra go wciÂąÂż interesuje: kwestii krytyki czÂłowieczeĂąstwa, specyfiki i granic tego, co ludzkie.
Bajki Lema zdajÂą siĂŞ doskonaÂłym wcieleniem idei Rogera Caillois, ktĂłry literaturĂŞ science fiction nazwaÂł "baÂśniami ery kosmicznej". Ale Caillois myÂślaÂł o klasycznej odmianie fantastyki naukowej, ktĂłrej przypisywaÂł po prostu spoÂłecznÂą funkcjĂŞ podobnÂą do tej, jakÂą wczeÂśniej peÂłniÂły baÂśnie - Lem bawi siĂŞ literackÂą stylizacjÂą, do modelu baÂśni odwoÂłuje siĂŞ z ostentacjÂą, stosujÂąc peÂłny repertuar chwytĂłw kojarzonych z gatunkiem baÂśniowym. PrzeÂśledÂźmy je tutaj.

*

Po pierwsze: baÂśĂą lokuje swÂą akcjĂŞ w miejscu bliÂżej nie okreÂślonym, "za gĂłrami za lasami", co przekÂłada siĂŞ doskonale na "gdzieÂś w przestrzeni kosmicznej". Owa przestrzeĂą nie ma wyraÂźnych granic: we wszystkich kierunkach rozciÂąga siĂŞ wokĂłÂł bezmiar, ktĂłrego struktura i wewnĂŞtrzne dystanse wyznaczane sÂą przez dziaÂłania bohaterĂłw. Po drugie: Âświat baÂśni jest Âświatem feudalnym, rzÂądzonym przez krĂłlĂłw majÂących wokĂłÂł siebie dwory, armie ÂżoÂłnierzy i sÂłuÂżÂących. W baÂśni tedy jednÂą z istotnych kwestii jest zagadnienie wÂładzy - dobrej lub zÂłej, mÂądrej lub zdeprawowanej, co Lem przenosi w realia swego Âświata, szczegĂłlnÂą uwagĂŞ poÂświĂŞcajÂąc korupcji, jakÂą niesie panowanie. Po trzecie: w Âświecie baÂśni istotnÂą funkcjĂŞ peÂłniÂą magia i czary, a zatem przekraczanie praw rzÂądzÂących rzeczywistoÂściÂą. Lem magiĂŞ zastĂŞpuje nadnaturalnÂą sprawnoÂściÂą technicznÂą, a czarownikĂłw czyni po prostu konstruktorami, ktĂłrzy umiejÂą wiĂŞcej niÂż inni, a sÂłuÂżyĂŚ mogÂą Dobru lub ZÂłu - jak to w bajkach bywa. Przy tym Dobro i ZÂło majÂą - jak w pierwowzorach - charakter przedustawny, wynikajÂą z dualistycznej natury Âświata i na nic tu psychologizowaĂŚ, szukaĂŚ spoÂłecznych uzasadnieĂą dla okrucieĂąstwa wÂładcĂłw, ÂżÂądzy bogactw, nieumiarkowania itd. Wymowa etyczna tych utworĂłw jest raczej jednoznaczna, choĂŚ komplikacja fabuÂł bywa wysokiej prĂłby.
WÂładca jest osobliwym czÂłowiekiem, bo przysÂługuje mu prawo do ksztaÂłtowania Âświata wokĂłÂł siebie, ukÂładania go podÂług wÂłasnych zachcianek lub wyobraÂżeĂą o tym, co godziwe. Dylematy wÂładcĂłw sÂą zatem w jakimÂś sensie dylematami kaÂżdego czÂłowieka, ktĂłry chciaÂłby decydowaĂŚ o swoim losie i odciskaĂŚ swojÂą sygnaturĂŞ w porzÂądku otaczajÂącej go rzeczywistoÂści - tyle Âże, szczegĂłlnie w baÂśniach, te dylematy spotĂŞgowane sÂą do najwyÂższego stopnia. WÂładcy z bajek Lema mogÂą o sobie powiedzieĂŚ to samo mniej wiĂŞcej, co mĂłwiÂł kapitan Clarke z Gombrowiczowskich "ZdarzeĂą na brygu Banbury", a mianowicie, Âże kapitan (wÂładca) "to sÂłowo ogromne, zÂłoÂżone z samych zachcianek". MajÂą teÂż podobne do Clarke’a problemy ze swÂą wÂładzÂą: nie wiedzÂą, co z niÂą zrobiĂŚ, ich wewnĂŞtrzna pustka przekÂłada siĂŞ bowiem na pustkĂŞ zewnÂątrz. W rezultacie goniÂą za wymyÂślnymi rozrywkami, bawiÂą siĂŞ okrucieĂąstwem, powoduje nimi monstrualna chciwoÂśĂŚ, ÂżÂądza uÂżycia, a przy tym - rĂłwnie monstrualny - lĂŞk przed konkurentami do monarszego stolca. ZnĂłw Gombrowicz siĂŞ kÂłania - ale tym razem ze "ÂŚlubu", gdzie Ojciec nie moÂże poradziĂŚ sobie z wÂłasnymi emocjami, bo kaÂżda z nich "krĂłlem mu roÂśnie... krĂłlem olbrzymieje". MoÂżna rzec, iÂż w obrazie wÂładcy mamy do czynienia ze swoistÂą karykaturÂą czÂłowieczeĂąstwa.
No dobrze, ale przecie u Lema nie z ludÂźmi mamy do czynienia, tylko z robotami! KarykaturalnoÂśĂŚ zostaÂła w ten sposĂłb podniesiona niejako do kwadratu. Najpierw wÂładcy odbijajÂą w sobie dobre lub zÂłe cechy ludzi, nastĂŞpnie stajÂą siĂŞ ich karykaturami na inny sposĂłb jeszcze - jako istoty czÂłekopodobne, "powtĂłrzenie" czÂłowieka w innym materiale. A przecieÂż mamy tu do czynienia rĂłwnieÂż z relacjÂą odwrotnÂą: "z punktu widzenia robota" to czÂłowiek jest jego karykaturÂą, jego "gorszÂą" wersjÂą: sÂłabszÂą fizycznie, niestaÂłÂą emocjonalnie, poddajÂącÂą siĂŞ Âłatwo najgorszym instynktom.
Karykatura jest swoistym unieszkodliwieniem wzorca, znalezieniem prostej zasady jego funkcjonowania. Dla kogo jednak w tym szczegĂłlnym przypadku? KtĂłÂż w "Cyberiadzie" jest projektowanym przez tekst adresatem opowieÂści, skoro wszystko rozgrywa siĂŞ w Âświecie robotĂłw? Bajki Lema opowiadaĂŚ moÂże mama-robot maÂłym robociÂątkom, skÂąd wniosek, Âże "normalnoÂściÂą" dla opowiadajÂącego jest nie tyle nasza, ludzka rzeczywistoÂśĂŚ, ile jakaÂś hipotetyczna kraina, w ktĂłrej ÂżyjÂą istoty mechaniczne. ÂŚladu fizycznego po tej "normalnoÂści" w tekstach Lema brak, ale to wszak z niej wÂłaÂśnie je-
go baÂśĂą startuje w swoje fantazje - zarĂłwno te, w ktĂłrych kreuje siĂŞ feudalne Âświaty robotĂłw, jak i te, z ktĂłrych przybywajÂą groÂźni, irracjonalni, sprzeczni w sobie ludzie.
ProszĂŞ nie sÂądziĂŚ, Âże w ten sposĂłb dorabiam Lemowi jakieÂś nie istniejÂące piĂŞtro jego baÂśniowego Âświata. To czysty konstrukt krytyka, ktĂłry prĂłbuje zrozumieĂŚ, jaki jest "punkt widzenia" karykatur pisarza. Ten punkt widzenia usytuowany jest przecie na zewnÂątrz zarĂłwno historii o robotach, jak o ludziach. Gdzie wiĂŞc siĂŞ sytuuje? Czy nie w przestrzeni czystej, wÂłaÂściwej ponoĂŚ mechanicznym mĂłzgom racjonalnoÂści, ktĂłra prĂłbuje oceniaĂŚ funkcjonowanie rozmaitych spoÂłeczeĂąstw i jednostek wplÂątanych w ich strukturĂŞ? Karykatura taka jak tutaj, podwĂłjna i w dwie strony skierowana, budzi niepokĂłj, jej funkcja ocalania przez Âśmiech gdzieÂś siĂŞ zapodziewa, skoro przywary jednostek, niewaÂżne: biologicznych czy mechanicznych, okazujÂą siĂŞ nieÂśmiertelne, wynikajÂą jakby z samej zasady funkcjonowania spoÂłeczeĂąstwa, nie da siĂŞ zatem ani ich wypleniĂŚ, ani - przez edukacjĂŞ - jednostkom skutecznie zohydziĂŚ. Bajki Lema sÂą produktem racjonalnego umysÂłu, ktĂłry prĂłbuje opisaĂŚ zasadniczÂą nieracjonalnoÂśĂŚ wszelkich zbiorowisk, wszystkich tych zrzeszeĂą, w ktĂłre ÂłÂączÂą siĂŞ rozmaite "ja". Ale i z "czystym rozumem", jak zobaczymy, sprawa nie przedstawia siĂŞ tak prosto.
"Ja" osadzone w spoÂłeczeĂąstwie stara siĂŞ zazwyczaj u Lema poszerzaĂŚ swe granice i prerogatywy, zagarniaĂŚ dla siebie coraz to wiĂŞcej i wiĂŞcej, narzucaĂŚ siebie wspĂłlnocie. PrzykÂładem najwyrazistszym takiego "ja" rozdĂŞtego jest w baÂśniach Lema wÂładca. KrĂłlowie robocich paĂąstewek albo dbajÂą jedynie o realizacjĂŞ swych zachcianek ("Oferta krĂłla Okrucyusza"), albo pyszniÂą siĂŞ bogactwami ("Skarby krĂłla Biskalara"), albo chcÂą pokonaĂŚ wrogĂłw ("PuÂłapka Gargancjana") bÂądÂź tylko zapewniĂŚ sobie wÂładzĂŞ po wsze czasy ("Bajka o krĂłlu Murdasie"). Tam, gdzie panujÂący okazujÂą siĂŞ dobrzy i roztropni ("Doradcy krĂłla Hydropsa"), szaleĂąstwem walki o wÂładzĂŞ i wpÂływy zaraÂżajÂą siĂŞ natychmiast dworacy. Tak dziaÂła baÂśniowy schemat? Prawda, ale nie przypadkiem chyba nagromadziÂł Lem w swych fantastycznych Âświatach tyle przykÂładĂłw jawnie bezsensownych dziaÂłaĂą, ktĂłre cel majÂą w poszerzaniu sfery ekscesĂłw wybujaÂłego "ja".
OdmianÂą tych ekscesĂłw jest erotyka - bo roboty Lema nie sÂą obojĂŞtne na uroki pÂłci przeciwnej, choĂŚ przyjemnoÂści, jakie z erotyki czerpiÂą, wyraziĂŚ moÂżna jĂŞzykiem raczej elektrotechniki niÂż ciaÂła ("Bajka o trzech maszynach opowiadajÂących krĂłla Genialona", "O krĂłlewiczu Ferrycym i krĂłlewnie Krystali"). Jednym sÂłowem, ÂżywioÂł parodii - parodii czÂłowieczeĂąstwa - przenika wiele sfer baÂśniowych ÂświatĂłw "Cyberiady", choĂŚ niekiedy ustĂŞpuje patosowi mrocznych legend ("Dwa potwory", "BiaÂła ÂśmierĂŚ"), w ktĂłrych czÂłowiek okazuje siĂŞ juÂż nie - groteskowo wodnistym i ciastowatym "bladawcem", ale istotÂą potĂŞÂżnÂą i zÂłoÂśliwÂą, nieprzejednanym wrogiem wszystkich robotĂłw.

*

JeÂśli coÂś te baÂśnie rĂłÂżni od klasycznych pierwowzorĂłw, to postaĂŚ "pozytywnego bohatera". W baÂśniach znanych dotÂąd bohaterem gÂłĂłwnym byÂł zwykle ktoÂś, kogo skarbem najwiĂŞkszym byÂła poczciwoÂśĂŚ, zdolnoÂśĂŚ do miÂłoÂści i poÂświĂŞceĂą dla osoby ukochanej. Pozytywnymi bohaterami Lema sÂą natomiast znakomici konstruktorzy. SÂą oni w stanie stworzyĂŚ z dostĂŞpnych sobie ÂśrodkĂłw nieomal wszystko, co siĂŞ zamarzy wÂładcom, ktĂłrzy ich wynajĂŞli, a nawet wiĂŞcej - bo konstruktorzy z reguÂły muszÂą sobie poradziĂŚ z kryjÂącymi siĂŞ za zamĂłwieniem oszukaĂączymi intencjami i zÂłÂą wolÂą.
W centrum "Cyberiady" stoi zatem postaĂŚ inÂżyniera-kreatora i problem kreacji. Z pozoru brak tu odwoÂłaĂą do jakiejkolwiek powaÂżnej problematyki. Tworzenie - choĂŚ nie z niczego - Lem przedstawia w swoich baÂśniach najczĂŞÂściej w kostiumie fantastyczno-bajkowym. Konstruktorzy "ÂłuskajÂą atomy", "przĂŞdÂą" twarde promieniowanie, majÂą na swe usÂługi - jak Kreacjusz ze "SkarbĂłw krĂłla Biskalara" - prawdziwie czarodziejskie iskierki, ktĂłre wykonujÂą za nich rĂłÂżne skomplikowane roboty na poziomie atomowym (istni to "magiczni pomocnicy" w terminologii Proppa). JeÂśli jednak przyjrzeĂŚ siĂŞ bliÂżej "cudom" przez nich stwarzanym, okaÂże siĂŞ, Âże one caÂłkiem wÂłaÂściwie, tzn. zgodnie z reguÂłami fizyki, odpowiadajÂą przynajmniej na pytanie, co konstruktor prĂłbuje zdziaÂłaĂŚ, choĂŚ na pytanie, jak to robi, skÂąpiÂą najczĂŞÂściej dokÂładniejszych zeznaĂą, zasÂłaniajÂąc siĂŞ jĂŞzykiem i sztafaÂżem baÂśni.
Z cech gÂłĂłwnych "pozytywnego bohatera" pozostaÂło jedno: Lemowi kreatorzy z natury rzeczy stojÂą po stronie Dobra, pracujÂą na rzecz pokoju, umiarkowania, powÂściÂągniĂŞcia zgubnych namiĂŞtnoÂści. JeÂśli czasem dadzÂą siĂŞ wciÂągnÂąĂŚ we wspĂłÂłzawodnictwo, to ich ambicje budziĂŚ mogÂą najwyÂżej uÂśmieszek w porĂłwnaniu z nienasyconymi ambicjami wÂładcĂłw, ktĂłrym starajÂą siĂŞ roztropnie sÂłuÂżyĂŚ. Roztropnie, to znaczy na rzecz pospĂłlnego - nie egoistycznie pojĂŞtego - dobra. Czy oznacza to, Âże rozumna kreacja jest z natury dobra? MoÂże raczej: Âże konstruktorstwo wykwita z tej racjonalnoÂści, ktĂłrÂą Lem czyni punktem odniesienia swych wĂŞdrĂłwek w szaleĂąstwo i absurd rzÂądzÂące Âżyciem spoÂłeczeĂąstw i jednostek. Ci, ktĂłrzy potrafiÂą daĂŚ sobie radĂŞ z materiÂą, takÂże i z zasadami moralnoÂści nie bĂŞdÂą mieli kÂłopotu, moralnoÂśĂŚ bowiem w tych baÂśniach zdaje siĂŞ mieĂŚ wiele wspĂłlnego z rozumem, choĂŚ obie muszÂą czasem skapitulowaĂŚ przed uporczywoÂściÂą gÂłupoty i zÂła.
GÂłupota jakoÂś Lema fascynuje, dlatego w baÂśniach znajdziemy nielichÂą galeriĂŞ jej odmian. W stanie czystym oglÂądaĂŚ moÂżemy ten przypadek w "Maszynie Trurla" - Âślicznej opowieÂści o maszynie myÂślÂącej, ktĂłra zrealizowaÂła marzenie konstruktora o sztucznej inteligencji w sposĂłb osobliwy: uparte obstawanie przy wÂłasnym zdaniu przedÂłoÂżyÂła nad poprawnoÂśĂŚ myÂślenia. GÂłupota jest bowiem - co widaĂŚ szczegĂłlnie w historiach o chciwcach czy satrapach - nie tyle bÂłĂŞdem logiki, ile przypadÂłoÂściÂą woli, odbierajÂącÂą jasnoÂśĂŚ sÂądu i rozeznanie wartoÂści. W formie przejrzystej przypowieÂści realizuje to bajka o "trzech elektrycerzach": do zdobycia nietrwaÂłych skarbĂłw KrionidĂłw popycha elektrycerzy sama tylko wola, jakakolwiek przymieszka myÂślenia staje siĂŞ dla tej bezsensownej eskapady zabĂłjcza.
Na antypodach gÂłupstwa stoi tedy, jak siĂŞ zdaje, kreacja i jej mistrz: konstruktor, ale czy i on uciec przed gÂłupotÂą zdoÂła? Lemowi konstruktorzy dobrze sobie radzÂą, pĂłki przychodzi im wywodziĂŚ w pole ogarniĂŞtych takÂą czy innÂą maniÂą wÂładcĂłw. Ich twory objawiajÂą wĂłwczas "podwĂłjnÂą lojalnoÂśĂŚ": sÂą niby to wypeÂłnieniem ÂżyczeĂą krĂłla, a jednoczeÂśnie sÂłuÂżÂą dobrej sprawie, udaremniajÂąc jego niecne zamiary. Znacznie gorzej dzieje siĂŞ, gdy porwani ambicjÂą kreatorzy waÂżÂą siĂŞ na wyczyny godne boskiego demiurga: prĂłbujÂą stworzyĂŚ spoÂłeczeĂąstwa dobrze urzÂądzone i szczĂŞÂśliwe. KoĂączy siĂŞ to albo zaÂłamaniem spoÂłecznej struktury i wybuchem powszechnego zamĂŞtu, albo speÂłnieniem niejako tautologicznym: szczĂŞÂśliwa jest istota, ktĂłra wciÂąÂż sobie powtarza: "jestem szczĂŞÂśliwa!" - jak tytuÂłowe KobyszczĂŞ z opowieÂści. "Cyberiada" w pewnej chwili staje siĂŞ przede wszystkim ksiÂąÂżkÂą o daremnych prĂłbach uszczĂŞÂśliwienia zbiorowoÂści, przy czym wszystkie klĂŞski, jakie konstruktorĂłw na tym polu spotykajÂą, wywodzÂą siĂŞ zapewne z ich nierozumienia specyfiki funkcjonowania spoÂłeczeĂąstw. OtĂłÂż nie da siĂŞ ich ulepszyĂŚ i obdarzyĂŚ szczĂŞÂściem ani dostarczajÂąc im w nadmiarze dĂłbr, ani wszczepiajÂąc im powszechny altruizm, istniejÂą one bowiem jako chwiejna rĂłwnowaga przeciwieĂąstw - i to rĂłwnowaga w wiecznym ruchu, w nieustannym dÂąÂżeniu do speÂłnienia jakichÂś idealnych lub materialnych celĂłw. Niszczenie owej rĂłwnowagi jakÂąkolwiek drastycznÂą ingerencjÂą nie jest najlepszÂą receptÂą na utrzymanie homeostazy. Tak samo, jak realizacja pragnieĂą - wszak dÂługie, peÂłne mozoÂłĂłw dÂąÂżenie do speÂłnienia marzeĂą to podstawa, na jakiej opiera siĂŞ zrzeszenie jednostek.
PamiĂŞtajÂąc, Âże z robotami sprawa, lepiej ocenimy sceptycyzm Lema: wydawaÂłoby siĂŞ, Âże istoty mechaniczne znacznie Âłatwiej poddadzÂą siĂŞ konstruktorskim zabiegom, Âże Âświat maszynowej racjonalnoÂści jest wprost stworzony do melioracyjnych zabiegĂłw. Tymczasem nic z tego! Lem prĂłbuje nam, zdaje siĂŞ, powiedzieĂŚ, Âże bÂłÂąd leÂży nie tyle w jakichÂś naszych ludzkich negatywnych cechach, ale Âże jest wpisany w egzystencjĂŞ wszelkiego rodzaju czÂłonkĂłw spoÂłecznoÂści, ergo: to spoÂłeczeĂąstwo (tak jak wczeÂśniej jednostka) produkuje irracjonalizm i absurd, naruszajÂąc nieustannie fundamenty zdrowego rozsÂądku.

*

Pod koniec cyklu Lem rozszerzyÂł wyraÂźnie formuÂłĂŞ swoich baÂśni, co widaĂŚ dobrze w "PowtĂłrce" i "Edukacji Cyfrania" (nb. wedle pierwotnych zaÂłoÂżeĂą nawet "Maska" miaÂła w skÂład "Edukacji" wchodziĂŚ). Wraz z "OpowieÂściÂą Pierwszego OdmroÂżeĂąca" w historiĂŞ o tworzeniu Idealnego SpoÂłeczeĂąstwa wkrada siĂŞ nader aktualna w latach 70. zjadliwa satyra polityczna i staje siĂŞ jasne, Âże piszÂąc o desperackich a nieudanych prĂłbach kreacji powszechnego dobrobytu i szczĂŞÂścia, autor ksiÂąÂżki mierzyÂł w rzÂądzÂący wĂłwczas w Polsce polityczny system. W ten sposĂłb paĂąstwo robotĂłw staje siĂŞ kolejnym parodystycznym wcieleniem spoÂłecznoÂści, ktĂłrej wÂładza chce zaszczepiĂŚ komunizm i ktĂłrÂą w tym celu rada by przerobiĂŚ w ukÂład czysto mechaniczny, pozbawiony pamiĂŞci, wÂłasnych emocji czy pragnieĂą. Jako taki mĂłgÂłby staĂŚ siĂŞ dogodnym obiektem melioracyjnych eksperymentĂłw, a jego mechanicznoÂśĂŚ wÂłaÂśnie uczyniÂłaby go podatnym na interwencje czysto techniczne, nie odwoÂłujÂące siĂŞ do sentymentĂłw, zaszÂłoÂści historycznych, odziedziczonych systemĂłw aksjologicznych, etc. No cĂłÂż - skoro z robotami moÂżna "wszystko zrobiĂŚ", dowolnie je przemodelowaĂŚ i przeprogramowaĂŚ?... Tak przecie dziaÂła Trurl w opowiadaniu "KobyszczĂŞ", projektujÂąc cechy stwarzanych spoÂłeczeĂąstw tak, aby zapewniĂŚ im szczĂŞÂście. Niestety, nic z tego nie wychodzi - nawet temu geniuszowi inÂżynierii, cĂłÂż wiĂŞc siĂŞ dziwiĂŚ, Âże podobnego zadania nie potrafi wykonaĂŚ tĂŞpawe Biuro Polityczne pod przewodem wszechwiednego i omnipotentnego rzekomo Pierwszego Sekretarza. Jest wiĂŞc w "Cyberiadzie" zaznaczona pÂłaszczyzna, na ktĂłrej dziaÂła czysty rozum i inÂżynierska sprawnoÂśĂŚ, ale i tam nie sposĂłb znaleÂźĂŚ recepty na schorzenia spoÂłeczeĂąstw. MuszÂą one - w drodze dÂługich i Âżmudnych procesĂłw - uleczyĂŚ siĂŞ same. "Cyberiada" w punkcie dojÂścia okazuje siĂŞ satyrÂą politycznÂą na samozwaĂączych "inÂżynierĂłw dusz", ktĂłrym oddano w pacht wÂładzĂŞ nad Âżyciem caÂłych narodĂłw.
TreÂśĂŚ satyryczna ksiÂąÂżki nie tÂłumaczy jej niezwykÂłego powodzenia. Kosmiczne baÂśnie Lema to przede wszystkim majstersztyk roboty czysto literackiej. SÂą one eksperymentem przeprowadzanym na jĂŞzyku i literackich formach. Lema fascynuje sam proceder mieszania jĂŞzykĂłw, stylĂłw, konwencji literackich, elementĂłw rzeczywistoÂści branych z rozmaitych, kontrastowych dziedzin. NajÂłatwiej zauwaÂżyĂŚ zabawnÂą niespĂłjnoÂśĂŚ realiĂłw baÂśniowych krĂłlestw. NajwyÂższy rozwĂłj techniki towarzyszy tam groteskowym anachronizmom w rodzaju lutujÂącego garnki Frotona ("Doradcy krĂłla Hydropsa") czy krĂłlewny, ktĂłra rozum musi kluczykiem nakrĂŞcaĂŚ ("Jak Erg Samowzbudnik Bladawca pokonaÂł"). Ale poczyna siĂŞ ten eksperyment na poziomie najniÂższym - sÂłowotwĂłrczym, gdzie peÂłno wyrazĂłw stanowiÂących zlepki czy zrosty haseÂł branych ze sÂłownika wspĂłÂłczesnej nauki - i sÂłownika tradycyjnej, wiĂŞc osadzonej w feudalnym Âświecie baÂśni. StÂąd wszyscy owi "elektrycerze", "cyberchanioÂły", "robosÂły", tytuÂły dworskie w rodzaju: "Wielki Cybernator Koronny", "Wielki Arcydynamik", czy imiona takie jak "Krionidzi", "Arbitron Kosmozofowicz", "Diody", "Triody" i "Heptody", ÂłÂączÂące element "scjentyczny" ze swoiÂście bizantyjskim brzmieniem (co siĂŞ ze wspĂłlnej dla obydwu ÂżywioÂłĂłw greki bierze).
Dalej idÂą w "Cyberiadzie" cechy samej opowieÂści, ktĂłra, majÂąc za przedmiot sprawy "kosmiczne", bardzo czĂŞsto wykorzystuje konwencje charakterystyczne dla narracji baÂśniowej. BĂŞdÂą to powtĂłrzenia (np. "My jesteÂśmy Staloocy..." z "Konsultacji Trurla"), triada: po skarby KrionidĂłw wybierajÂą siĂŞ trzej elektrycerze, Staloocy prĂłbujÂą wystraszyĂŚ "coÂś", co na ich planetĂŞ zawitaÂło, "maszynkÂą-straszynkÂą", "maszynÂą-straszynÂą" i "maszyniszczem", itd. Ostatnia z przytoczonych triad sÂłuÂżyĂŚ moÂże dodatkowo jako przykÂład zabaw sÂłowotwĂłrczych, polegajÂących bÂądÂź to na wywodzeniu z jednego rdzenia szeregu wyrazĂłw, a co za tym idzie - takÂże wielu bytĂłw o zbliÂżonej charakterystyce - bÂądÂź na zestawianiu sÂłĂłw zbliÂżonych fonetycznie, rymowaniu ich, a nawet rymowaniu caÂłych odcinkĂłw narracji ("I podbija, stempluje, zaÂłÂączniki rachuje, odsyÂła odwoÂłania, bez Âżadnego gadania, kamizelka nie dopiĂŞta, proszĂŞ wezwaĂŚ petenta, skrĂłcone godziny, cieniutka herbatka, a w szufladzie krawatka, oto nowe papiery, czterdzieÂści i cztery, i zakÂłada cztery nowe szafy, a tam prĂłby przekupstwa i ruja z porĂłbstwa, i nakaz egzekucji ze Âśrody na piÂątek, i siedem pieczÂątek" - to z "Konsultacji Trurla").
Rymowanki Lema sÂą czĂŞsto niesÂłychanie Âśmieszne - jak owa mroczna przepowiednia z "Bajki o krĂłlu Murdasie", ktĂłra przybiera formĂŞ krwawo-zgrzytliwego wierszyka ("WybiÂła godzina - Âścina siĂŞ rodzina, / Brat brata lub ciotkĂŞ, a kuzyn kuzyna. / Bulgoce saganek - dochodzi bratanek, / ÂŻre podagra szwagra, kat mu zaraz zagra..."). Rym jest czynnikiem rozÂładowujÂącym grozĂŞ, wprowadzajÂącym na jej miejsce swoistÂą mechanicznoÂśĂŚ, ktĂłra - jak chce Bergson - jest matkÂą komizmu. Czym innym rym jednak, a czym innym poezja. W historii o ElektrybaÂłcie Trurla "mechanicznoÂśĂŚ" waÂży siĂŞ na tworzenie poematĂłw, ktĂłre majÂą ponoĂŚ przyprawiaĂŚ o omdlenie najbardziej niepoetyczne natury. Lem tych szczytĂłw poezji nam, rzecz jasna, nie prezentuje. Poprzestaje na arcyÂśmiesznych majstersztykach rzemieÂślniczej sprawnoÂści, ktĂłrym jedynie maszyna sprostaĂŚ moÂże (a czÂłowiek tylko wtedy, gdy dopasuje zamĂłwienie do gotowego tekstu). Co jednak znaczy to obarczenie maszyny poetyckÂą wenÂą?
Na wstĂŞpie opowiadania, kiedy Trurl, wpisawszy w maszynĂŞ caÂłÂą mÂądroÂśĂŚ wiekĂłw, otrzymuje, zamiast arcydzieÂł, jakieÂś jĂŞzykowe potworki, gotowiÂśmy uwierzyĂŚ, Âże mechanizm ustÂąpiĂŚ musi w dziedzinie artystycznej twĂłrczoÂści Âżywej istocie. A przecie Lem na koniec pozwala "wygraĂŚ" maszynie: jej pÂłody okazujÂą siĂŞ doskonalsze od wszystkiego, co stworzyĂŚ umiejÂą najtĂŞÂżsi owoczeÂśni poeci. Dodajmy od razu: poeci-roboty, chyba Âże zapomnimy na chwilĂŞ, w jakim Âświecie toczy siĂŞ akcja opowieÂści. Czy to tylko Âżart? Tak i nie. TwĂłrczoÂśĂŚ poetycka to tylko jedna z wielu dziedzin Âżycia, w ktĂłrych intelekt mechaniczny potyka siĂŞ z "naturalnym", stworzonym przez ewolucjĂŞ biologicznÂą. Roboty Lema - karykatura ludzi - muszÂą wiĂŞc takÂże ustÂąpiĂŚ przed sztucznym umysÂłem na tyle wyspecjalizowanym w jakimÂś rodzaju kreacji, Âże przeciĂŞtny robot mu nie dorĂłwna. ÂŻart skrywa chyba lekkie przeraÂżenie perspektywÂą wyparcia twĂłrczoÂści bĂŞdÂącej dzieÂłem osĂłb - perfekcyjnÂą technicznie "produkcjÂą artystycznÂą", ktĂłrej dostarczÂą nam kiedyÂś, byĂŚ moÂże, automaty.
CzyÂż wiĂŞc po to, by rzuciĂŚ wyzwanie przyszÂłym superkomputerom, ktĂłrym, jak Lem lubi podkreÂślaĂŚ, najtrudniej bĂŞdzie poradziĂŚ sobie ze zrozumieniem zwykÂłych dowcipĂłw, olÂśniewa nas autor ksiÂąÂżki niezwykÂłÂą gĂŞstoÂściÂą stylistycznÂą swej ksiÂąÂżki, niezliczonymi nawiÂązaniami intertekstualnymi, grami jĂŞzykowymi, zmieszaniem stylĂłw mowy i odpowiadajÂących im realiĂłw? "Cyberiada" jest pod tym wzglĂŞdem niepospolicie atrakcyjna: nawarstwia siĂŞ w niej peÂłen archaizmĂłw jĂŞzyk starych przypowieÂści, patos i ozdobnoÂśĂŚ dworskiego idiomu, jĂŞzyk wspĂłÂłczesnej nauki, naiwny styl bajek dla dzieci itd. Niekiedy perypetie fabuÂł rodzÂą siĂŞ wrĂŞcz ze "zdarzenia jĂŞzykowego" - jak owa, wskutek literĂłwki, przemiana "elektrosmoka" w "elektrosmoÂłĂŞ", jak tragedia Âświata, w ktĂłrym bez powrotu znikÂło tak wiele rzeczy o nazwach rozpoczynajÂących siĂŞ na literĂŞ n. Inny typ jĂŞzykowej gry wynika z zabawnego udosÂłownienia formuÂł matematyki ("smok zaczÂąÂł ciÂągnÂąĂŚ, ciÂągnÂąÂł, ciÂągnÂąÂł, aÂż caÂły zatrzeszczaÂł, zasapaÂł siĂŞ, zadygotaÂł, ale nagle puÂściÂło - i wyciÂągnÂąÂł z siebie pierwiastek"), jeszcze inny - z parodystycznego potraktowania jĂŞzyka naukowych roztrzÂąsaĂą. Oto przykÂład ze "SmokĂłw prawdopodobieĂąstwa":
"Jak wiadomo, smokĂłw nie ma. Prymitywna ta konstatacja wystarczy moÂże umysÂłowi prostackiemu, ale nie nauce, poniewaÂż WyÂższa SzkoÂła Neantyczna tym, co istnieje, wcale siĂŞ nie zajmuje; banalnoÂśĂŚ istnienia zostaÂła juÂż udowodniona zbyt dawno, by warto jej poÂświĂŞcaĂŚ choĂŚby jedno jeszcze sÂłowo. Tak tedy genialny Kerebron, zaatakowawszy problem metodami ÂścisÂłymi, wykryÂł trzy rodzaje smokĂłw: zerowe, urojone i ujemne. Wszystkie one, jak siĂŞ rzekÂło, nie istniejÂą, ale kaÂżdy rodzaj w zupeÂłnie inny sposĂłb".
Ani to satyra na matematykĂŞ, ani na bajki o smokach! Komizm rodzi siĂŞ na styku jĂŞzykĂłw i konwencji, wynika z przebicia Âścianek oddzielajÂących rĂłÂżne dziedziny tego, co ponoĂŚ z jednego pnia - ludzkiej kultury - siĂŞ wywodzi. Lem czyni w "Cyberiadzie" osobliwÂą sztuczkĂŞ: przepuszcza rzeczywistoÂśĂŚ przyszÂłoÂściowej, przekraczajÂącej najÂśmielsze marzenia kreacji przez filtr najbardziej tradycyjnego, przechowujÂącego ludzkÂą pamiĂŞĂŚ, emocje i zasady Âświata baÂśni. Efekt jest komiczny, ale i powaÂżny zarazem - bo kultura, ktĂłrÂą tworzy spoÂłeczeĂąstwo, jest zawsze dziwacznym splotem anachronizmĂłw, miejscem spotkaĂą rzeczy pochodzÂących z rĂłÂżnych ÂświatĂłw i rĂłÂżnych aksjologii. To, co w niej prĂłbujemy wykreowaĂŚ, nie jest odseparowane od tÂła, wchodzi z nim w niespodziane interakcje, zaskakujÂąc co chwila Konstruktora.
Wiek XX ubĂłstwiÂł KreacjĂŞ, tworzenie lepszej, bardziej racjonalnej NowoÂści. Lem konfrontuje te marzenia z rzeczywistoÂściÂą, w ktĂłrej hulajÂą caÂłkiem nie nowoczesne namiĂŞtnoÂści, w ktĂłrej potykamy siĂŞ co chwila o pozostaÂłoÂści dawnych wiar i odwiecznych marzeĂą. Efekt zachodzÂących tu zderzeĂą (jĂŞzyka, konwencji, obyczajĂłw) jest nieodparcie Âśmieszny. Ale czy ÂśmiesznoÂśĂŚ tylko w nas drzemie, czy stanowi nieodjemnÂą wÂłasnoÂśĂŚ caÂłego Kosmosu? CĂłÂż, na to pytanie - jak mĂłwiÂł jeden z Lemowych mĂŞdrcĂłw - "kaÂżdy musi sam sobie odpowiedzieĂŚ".

JERZY JARZĂBSKI (ur. 1947), historyk literatury i krytyk, profesor Uniwersytetu JagielloĂąskiego, wydaÂł m. in. w RFN ksiÂąÂżkĂŞ o twĂłrczoÂści StanisÂława Lema ("Zufall und Ordnung", 1986), jest redaktorem jego "DzieÂł zebranych".

--
C
U
S

2006-04-05 10:18

Temat postu: Lem jak Conrad

ciachu

forum admin
postów: 823

Edmund Wnuk-LipiĂąski
Lem jak Conrad

Do moich ulubionych bohaterĂłw, zaludniajÂących Âświaty wykreowane przez Lema, naleÂżÂą Ijon Tichy z "DziennikĂłw gwiazdowych" i, naturalnie, dzielny pilot Pirx. Ijon Tichy zmaga siĂŞ w swoich podrĂłÂżach z groteskÂą ÂświatĂłw, ktĂłre mogÂłyby istnieĂŚ, gdyby rĂłÂżne filozoficzne czy polityczne ideaÂły doprowadziĂŚ do ich logicznego koĂąca, majÂąc na podorĂŞdziu wysoce zaawansowanÂą technologiĂŞ. To kosmiczny baron MĂźnchhausen, ktĂłry praktycznie sprawdza, do czego prowadziĂŚ by mogÂły rĂłÂżne pomysÂły na ostateczne, choĂŚ doczesne, zbawienie ludzkoÂści. ÂŚwiaty, ktĂłre odwiedza Ijon Tichy, to planety zamieszkaÂłe przez istoty, ktĂłre "uszczĂŞÂśliwiane" byÂły przez szalonych dyktatorĂłw traktujÂących dosÂłownie i najzupeÂłniej serio recepty na powszechnÂą szczĂŞÂśliwoÂśĂŚ i majÂących wÂładzĂŞ oraz Âśrodki przymusu pozwalajÂące im wprowadzaĂŚ owe recepty w praktykĂŞ Âżycia spoÂłecznego. Sami ÂżyliÂśmy w takim groteskowym Âświecie przez niemal pĂłÂł wieku, a zatem analogie z PRL-owskÂą utopiÂą wcielonÂą nasuwaÂły siĂŞ same. ByÂłoby jednak nieporozumieniem traktowanie "DziennikĂłw gwiazdowych" jedynie jako zawoalowanej krytyki absurdalnej, a zarazem groÂźnej recepty na szczĂŞÂście powszechne. Jest to bowiem o wiele gÂłĂŞbsza, choĂŚ niedoceniana przez rodzimÂą krytykĂŞ rozprawa z zadufaniem czÂłowieka, z jego wiarÂą w to, Âże wystarczy mieĂŚ Âśrodki i wÂładzĂŞ, aby definitywnie uwolniĂŚ ludzkoÂśĂŚ od cierpieĂą, zabobonĂłw i niesprawiedliwoÂści.
Pirx to bohater zupeÂłnie inny. On nie odwiedza absurdalnych krain wcielonych utopii. Przeciwnie, jego Âświat, a wÂłaÂściwie wszechÂświat, jest zwyczajnym, codziennym miejscem pracy: z pracodawcami, kontraktami, leniwymi pracownikami i psujÂącym siĂŞ sprzĂŞtem. To Kosmos widziany oczyma zawodowca, to miejsce pracy, moÂże trochĂŞ wiĂŞksze i trochĂŞ bardziej zaskakujÂące niÂż hala fabryczna czy laboratorium naukowe. Opowiadania pilota Pirxa to dzienniki pracy wyrobnika Kosmosu, a zarazem to fascynujÂące zderzenie codziennego mozoÂłu z tajemnicÂą przerastajÂącÂą czÂłowieka. Towarzyszymy Pir-xowi w jego karierze zawodowej od stopnia kadeta do komandora. I niezaleÂżnie od tego, czy Pirx jest kadetem bojÂącym siĂŞ oblaĂŚ u surowego profesora, czy komandorem dowodzÂącym kosmicznym liniowcem, pozostaje on maÂłym chÂłopcem, ktĂłry chce zobaczyĂŚ, co tyka w Âśrodku zegarka. Pirx jest dla mnie niezwykle trafnÂą metaforÂą ludzkiej ciekawoÂści. Tej ciekawoÂści, ktĂłra wydobyÂła nas ze Âświata zwierzĂŞcego, ktĂłra jest paliwem napĂŞdowym technologicznego rozwoju i ktĂłra BĂłg wie gdzie nas zaprowadzi.
Lem stawia Pirxa w sytuacjach ekstremalnych i testuje nie tylko jego ciekawoÂśĂŚ, ale i czÂłowieczeĂąstwo. Niczym eksperymentator w laboratorium nie szczĂŞdzi mu ciĂŞÂżkich prĂłb, aby zaobserwowaĂŚ, co siĂŞ z nim stanie. Lem wyraÂźnie lubi Pirxa. ByĂŚ moÂże nawet jest to jego wczesne alter ego, kiedy jeszcze byÂł w tej fazie twĂłrczoÂści, ktĂłrÂą moÂżna by nazwaĂŚ "technologicznym optymizmem", sceptycznym, ale jednak optymizmem.
Dzisiaj Lem jest bliski nastrojom katastroficznym. Gdyby zechciaÂł kontynuowaĂŚ przygody Pirxa, sÂądzĂŞ, Âże i jego bohater miaÂłby z grubsza podobne nastroje, choĂŚ nadal przede wszystkim byÂłby zawodowcem, rzetelnie wykonujÂącym swojÂą pracĂŞ. Ale juÂż w Ăłwczesnej fazie twĂłrczoÂści Lema wyraÂźnie byÂł obecny niepokĂłj. Technologia w Âświecie Pirxa pozwoliÂła opanowaĂŚ odlegÂłe zakÂątki Kosmosu, ale przecieÂż w Âżadnej mierze nie uwolniÂła go od stawania twarzÂą w twarz z TajemnicÂą. MoÂżna by powiedzieĂŚ, Âże Tajemnica zwielokrotniÂła siĂŞ, nabraÂła wielkoÂści kosmicznych.
W tym przesÂłaniu zawarta jest jakaÂś gÂłĂŞboka sokratejska prawda o czÂłowieku: widzieĂŚ wiĂŞcej i wiĂŞcej wiedzieĂŚ, to zarazem zdawaĂŚ sobie sprawĂŞ z ogromu wÂłasnej niewiedzy. CzÂłowiek bowiem wyruszajÂąc w nieznane gnany jest nie tylko bardzo ludzkÂą ciekawoÂściÂą zobaczenia, co kryje siĂŞ za horyzontem, ale takÂże marzeniem, Âże juÂż za najbliÂższym horyzontem znajdzie odpowiedÂź na podstawowe pytania. SÂłowem, Âże odkryta wreszcie zostanie tajemnica naszego istnienia.
Pirx, jako siĂŞ rzekÂło, jest zawodowcem, by nie powiedzieĂŚ - rzemieÂślnikiem Kosmosu. Prowadzenie statkĂłw kosmicznych jest jego ÂźrĂłdÂłem utrzymania, ale przecieÂż nie tylko o zapÂłatĂŞ chodzi. Praca, peÂłna zmagaĂą z oporem materii, instytucji i ludzi, jest zarazem polem doÂświadczeĂą zgoÂła metafizycznych: zetkniĂŞcia z wielkim milczeniem Kosmosu, ze zdarzeniami, ktĂłre wykraczajÂą poza wÂąsko racjonalistyczne pojmowanie Âświata. MoÂże i Pirx jest postaciÂą zmyÂślonÂą, ale jego Âżycie i przygody oddajÂą prawdĂŞ o losie czÂłowieka, rzuconego w Âśrodowisko nie dla niego stworzone. MĂłwi Pirx: "Dobre ksiÂąÂżki sÂą zawsze prawdziwe, nawet gdyby opisywaÂły rzeczy, ktĂłre nigdy nie wydarzyÂły siĂŞ i nie wydarzÂą. SÂą prawdziwe w innym sensie - jeÂśli mĂłwiÂą, powiedzmy, o kosmonautyce, to tak, Âże poznaje siĂŞ coÂś z tej ciszy, ktĂłra jest zupeÂłnie inna od ziemskiej, z tego spokoju, tak doskonale nieruchomego... Cokolwiek przedstawiajÂą, mĂłwiÂą zawsze to samo, Âże czÂłowiek, tam, nigdy nie bĂŞdzie u siebie." To wyznanie Pirxa rĂłwnie dobrze sÂłuÂżyĂŚ moÂże jako credo pisarskie jego twĂłrcy Lema.
Pirx jest dzielnym pilotem, ktĂłry w odrĂłÂżnieniu od wielu innych ludzi podobnej profesji daje sobie radĂŞ w najbardziej ekstremalnych sytuacjach, zgotowanych mu przez autora. Jednak Pirx nie jest Âżadnym supermanem, nie ma nadludzkiej postury ani umiejĂŞtnoÂści, ktĂłrych nie posiadaÂłyby rzesze jemu podobnych. A jednak jest inny. Bowiem obok bardzo dobrego opanowania rzemiosÂła kosmicznego, ma jeszcze to coÂś, o czym pisaÂł juÂż Joseph Conrad w swoich wielkich powieÂściach: silnie rozwiniĂŞty zmysÂł etyczny, wiernoÂśĂŚ powinnoÂściom wynikajÂącym z tego, Âże jest siĂŞ zarazem zawodowcem i mĂŞÂżczyznÂą. Klimat conradowski, mimo caÂłego sztafaÂżu twardej, technologicznej science fiction, jest obecny w kaÂżdej przygodzie pilota Pirxa. Nie jest to jednak epigoĂąstwo ani naÂśladownictwo. Pirx bowiem staje wobec wyzwaĂą, ktĂłre przekraczaÂły horyzont wyobraÂźni bohaterĂłw Conrada. I choĂŚ metafora bezbrzeÂżnego oceanu jest w swej istocie podobna do metafory niezmierzonego Kosmosu, bo i tu, i tam czÂłowiek staje twarzÂą w twarz z nieskoĂączonoÂściÂą, to jednak w tle przygĂłd racjonalisty Pirxa czai siĂŞ pytanie o Byt Absolutny.
Pirx naturalnie nie spotyka Go, ale w swoich podrĂłÂżach nieustannie potyka siĂŞ o Âślady, prowadzÂące ku tajemnicy, ktĂłrej nawet nie moÂżna dobrze zdefiniowaĂŚ; tajemnicy niewyobraÂżalnego ogromu WszechÂświata, niezmiennoÂści praw, a takÂże owej ciszy, przejmujÂącej, zupeÂłnie innej od ziemskiej.

EDMUND WNUK-LIPIĂSKI (ur. 1944) - socjolog, autor powieÂści science fiction, profesor w Instytucie StudiĂłw Politycznych PAN i w Collegium Civitas.

--
C
U
S

2006-04-05 10:18

Temat postu: Pytanie o Solaris

ciachu

forum admin
postów: 823

Magdalena Fikus
Pytanie o Solaris

Zapytana o ulubionÂą ksiÂąÂżkĂŞ Lema, nie mam chwili wahania - to "Solaris". Potem przychodzÂą mi na myÂśl "OpowieÂści o pilocie Pirxie". Te ksiÂąÂżki czytaÂłam w czasie, kiedy trzeba byÂło mieĂŚ znajomego ksiĂŞgarza, aby je kupiĂŚ, ja znaÂłam tylko znajomych i dlatego nie mam ich na pĂłÂłce. ZresztÂą czytaÂłam je na tyle dawno i w tak innej rzeczywistoÂści, Âże byÂłam nawet ciekawa, co pomyÂślĂŞ o nich teraz.
W antykwariacie "Solaris" akurat byÂła, a w ksiĂŞgarni znalazÂłam wznowienie "OpowieÂści" . ZaczĂŞÂłam zatem czytaĂŚ i... znowu mnie wciÂągnĂŞÂło tak, Âże choĂŚ lubiĂŞ czytaĂŚ kilka ksiÂąÂżek naraz, odÂłoÂżyÂłam inne. Potem jeszcze zobaczyÂło "Solaris" kilku uczestnikĂłw "SzkoÂły matematyki poglÂądowej" (miaÂłam tam wykÂład o genomice - proteomice, wiĂŞc w tematyce bliskiej "Solaris") i wspĂłlnie wymieniliÂśmy poglÂądy. Jeden z panĂłw wyrecytowaÂł z pamiĂŞci dÂługi wiersz, chyba z "Bajek robotĂłw".
KsiÂąÂżki Lema pozostaÂły zatem gÂłĂŞboko w pamiĂŞci niegdysiejszych czytelnikĂłw, co wiĂŞcej, nadal budzÂą zainteresowanie. Dla mnie oznacza to po prostu, Âże sÂą LiteraturÂą.
Obie moje lektury "Solaris" dzieli nie tylko formalnie czas, ale ja takÂże jestem dziÂś zupeÂłnie innym czÂłowiekiem niÂż byÂłam w poÂłowie lat 60. A wraÂżenie, ktĂłre pozostaÂło i wtedy, i teraz, wiÂąÂże siĂŞ z niedopowiedzeniem - o ktĂłre wĂłwczas miaÂłam do Pana Lema okropne pretensje: Âże nie wiemy w koĂącu, jak to byÂło z oceanem i czym siĂŞ wÂłaÂściwie ksiÂąÂżka koĂączy. DziÂś usiÂłujĂŞ sobie na te pytania odpowiedzieĂŚ sama. Mimo Âże o tyle lat starsza - nadal nie mam jednoznacznej odpowiedzi. Ale jakÂąÂż ten Lem ma wyobraÂźniĂŞ! Niedawno znalazÂłam podrĂŞcznik biochemii, na podstawie ktĂłrego zdawaÂłam egzaminy na studiach biochemicznych w tamtych latach. Syntezie biaÂłek jest w nim poÂświĂŞcone pĂłÂł baÂłamutnej strony (nic nie wiadomo), a kwasy nukleinowe omĂłwione sÂą jako jedna z nudniejszych chemicznie i zagadkowych substancji. Wielkie odkrycie Watsona-Cricka miaÂło 8 lat, w podrĂŞcznikach jeszcze o nim nie pisano.
ÂŚledzÂąc uwaÂżnie informacje o Harey, materialnym wytworze wspĂłlnego dziaÂłania mĂłzgu bohatera i oceanu, znajdujĂŞ wzmiankĂŞ zarĂłwno o biaÂłkach, jak i kwasach nukleinowych, ale ta wiedza nie jest konieczna, Âżeby mĂłc myÂśleĂŚ o tajemnicy Solaris. A kilka lat temu odkryto w Ameryce PĂłÂłnocnej najwiĂŞkszy wspĂłÂłczesny Âżywy organizm - jest to podziemna grzybnia rozprzestrzeniajÂąca siĂŞ na obszarze kilkuset (moÂże wiĂŞkszym) hektarĂłw. Wydaje siĂŞ jednak, Âże nie jest to grzybnia myÂślÂąca, a DNA na pewno zawiera.
"Solaris" dziÂś jest dla mnie Âświadectwem niemocy czÂłowieka w prĂłbach odejÂścia od antropocentrycznego sposobu patrzenia na Âświat. MĂłwi o tym jeden z bohaterĂłw ksiÂąÂżki: "nie szukamy [we WszechÂświecie] nikogo prĂłcz ludzi. Nie potrzeba nam innych ÂświatĂłw. Potrzeba nam luster... to majÂą byĂŚ globy, cywilizacje doskonalsze od naszej... Tymczasem po drugiej stronie jest coÂś, czego nie przyjmujemy, przed czym siĂŞ bronimy, a przecieÂż nie przywieÂźliÂśmy z Ziemi samego tylko destylatu cnĂłt... PrzylecieliÂśmy tu tacy, jacy jesteÂśmy naprawdĂŞ, a kiedy druga strona ukazuje nam tĂŞ prawdĂŞ - tĂŞ jej czĂŞÂśĂŚ, ktĂłrÂą przemilczamy - nie moÂżemy siĂŞ z tym zgodziĂŚ". I dlatego gorzkÂą wymowĂŞ ma tytuÂł jednego z rozdziaÂłĂłw: "Sukces", bowiem sukcesem okazuje siĂŞ nieodwracalne zniszczenie obrazu z drugiej strony lustra.
I chyba muszĂŞ siĂŞ jednak przyznaĂŚ, Âże nadal, podobnie jak przed laty, chciaÂłabym wiedzieĂŚ, jak to z tÂą planetÂą byÂło. Czy siĂŞ rodziÂła, czy umieraÂła? Czy chciaÂła nawiÂązaĂŚ kontakt, czy nie? Czy to byÂła inna forma Âżycia, czy inna forma trwania materii nieoÂżywionej? DraÂżni mnie moja Ăłwczesna i wspĂłÂłczesna tĂŞpota i to, Âże nie umiem udzieliĂŚ jednoznacznych wÂłasnych odpowiedzi. W koĂącu chodzi mi juÂż nie o ten kosmiczny kontakt, a o kontakt z mĂłzgiem StanisÂława Lema. Czy moÂżliwe, Âże On teÂż nie wiedziaÂł i tylko siĂŞ z nami przewrotnie zabawiÂł?

MAGDALENA FIKUS - biochemik i biolog molekularny, profesor w Instytucie Biochemii i Biofizyki PAN.

--
C
U
S

2006-04-05 10:20

Temat postu: Pisarz egzystencji

ciachu

forum admin
postów: 823

Adam Poprawa
Pisarz egzystencji

RozpocznĂŞ od zagadki. Kto jest autorem zdania: "Pojawiamy siĂŞ, peÂłni ufnoÂści, Âże jest tak, jak widzimy, Âże dzieje siĂŞ to, co poÂświadczajÂą naocznie zmysÂły, a potem, nie wiedzieĂŚ jak ani kiedy, okazuje siĂŞ, Âże dzieci dorastajÂą, a doroÂśli zaczynajÂą umieraĂŚ"? Wprawdzie okolicznoÂści publikacji niniejszego szkicu stanowiÂą aÂż nadto wystarczajÂącÂą podpowiedÂź, niemniej nie widzĂŞ powodĂłw, by rezygnowaĂŚ z tego maÂłego quizu. OdpowiedÂź bowiem, jak mniemam, moÂże byĂŚ zaskoczeniem. KtĂłÂż wiĂŞc? OczywiÂście Lem.
Tak, Lem, lecz wcale nie oczywiÂście. W przypadku stereotypowego odbioru tej twĂłrczoÂści, poprzestajÂącego na paru quasiinterpretacyjnych schematach, wynotowanej sentencji nie szukaÂłoby siĂŞ w szufladzie z napisem "Lem". Ci natomiast, ktĂłrzy majÂą za sobÂą solidny interpretacyjny namysÂł nad pisarstwem autora "Filozofii przypadku", wiedzÂą, Âże oczywistoÂśĂŚ nie stanowi kategorii przydatnej do badaĂą lemologicznych; czy to analizujÂących poszczegĂłlne ksiÂąÂżki, czy to konstruujÂących ogĂłlnÂą teoriĂŞ caÂłoÂści jego dzieÂła.
A zakoĂączenie jednego z rozdziaÂłĂłw "Wysokiego Zamku" wybraÂłem rĂłwnieÂż dla dwĂłch - tyleÂż ÂłÂączÂących siĂŞ, co rozbieÂżnych - celĂłw. Po pierwsze, zadziwienie niezauwaÂżalnym, choĂŚ boleÂśnie trwaÂłym, upÂływem czasu stanowi doÂświadczenie doÂśĂŚ powszechne. Czy da siĂŞ stÂąd wyciÂągnÂąĂŚ wniosek, Âże Lem jest pisarzem bliÂższym (jak to nazwaĂŚ?) codziennoÂści (?), powszednioÂści (?), Âżyciu (?!), niÂż by siĂŞ mogÂło wydawaĂŚ? A to zaleÂży. Nie da siĂŞ Lema nazwaĂŚ "Âżyciowym" pisarzem w tym sensie, Âże miaÂłby on byĂŚ autorem ksiÂąÂżek dla wszystkich (nie ma zresztÂą takich pisarzy w przyrodzie). Jednak Âświatowa popularnoÂśĂŚ pisarza jest faktem. I trudno przy tym przypuszczaĂŚ, Âże spoÂłecznoÂśĂŚ jego czytelnikĂłw skÂłada siĂŞ wyÂłÂącznie z metodologĂłw nauki tudzieÂż amatorĂłw science fiction. Owszem, sÂą niewÂątpliwie i takie motywacje czytelnicze, lecz, jak wolno zasadnie sÂądziĂŚ, Lem doczekaÂł siĂŞ aÂż tylu odbiorcĂłw, gdyÂż jest im potrzebny. Do czegoÂś waÂżnego.
Drugim z zapowiedzianych celĂłw sÂą zatem egzystencjalne walory prozy Lema. Jego dzieÂła sÂą fascynujÂącymi konstrukcjami intelektualnymi, wymagajÂącymi od czytelnikĂłw erudycyjnej kompetencji. SÂą rewelacyjnymi realizacjami literackimi, do ktĂłrych rozszyfrowania trzeba interpretacyjnej sprawnoÂści i pomysÂłowoÂści. I (wÂłaÂśnie "i", nie zaÂś jakieÂś "ale" czy "a mimo to") jest Lem przy tym pisarzem egzystencji. TakÂże w tym znaczeniu, Âże stawia problemy waÂżne teraz, dla mnie, nie zaÂś jedynie kiedyÂś, w przyszÂłoÂści i w kosmosie, przy ewentualnym kontakcie z obcymi.
Raz jeszcze warto wrĂłciĂŚ do cytatu z "Wysokiego Zamku". SÂłowa te kryjÂą milczÂący, wiĂŞc tym gwaÂłtowniejszy protest przeciw przemijaniu, ale znajduje siĂŞ tam teÂż coÂś wiĂŞcej. Postrzeganie dzieciĂŞce (wspomniany tom jest autobiograficznÂą opowieÂściÂą o dziecku) przyjmuje, "Âże jest tak, jak widzimy, Âże dzieje siĂŞ to, co poÂświadczajÂą naocznie zmysÂły". DojrzaÂłoÂśĂŚ polega, miĂŞdzy innymi, na oddalajÂącym uÂświadomieniu takiego zaÂłoÂżenia. A zatem proste odwzorowanie Âświata w umyÂśle jest iluzjÂą. Lub ostroÂżnie: i obraz Âświata w ÂświadomoÂści, i Âświat sam przestajÂą byĂŚ pewnikami.
W tym miejscu przyda siĂŞ dygresja. OtĂłÂż, od biedy, pisarzy moÂżna z grubsza podzieliĂŚ na dwie grupy (dla jeszcze wiĂŞkszej przejrzystoÂści pomijam tu autorĂłw, by tak rzec, jednozwrotnych, tych, ktĂłrych nieledwie wyÂłÂącznie zajmuje jedna z trzech dziedzin: "ja", inni, albo Âświat). Rodzaj pierwszy opisuje relacje "ja - inni", w skrajnej wersji "ja" okazuje siĂŞ wypadkowÂą innych. W podejÂściach mniej radykalnych "ona", "ty", "my" sÂą zjawiskami nie tylko istotnymi dla "ja", lecz "ja" wspĂłÂłkonstruujÂącymi. Model drugi natomiast to "ja - Âświat". Relacje "ja" z innymi ulegajÂą w tym wypadku znacznemu osÂłabieniu. Ludzie sÂą dla "ja" problemem poznawczym, podobnie jak reszta Âświata.
JeÂśli zgodziĂŚ siĂŞ na prowizorkĂŞ powyÂższego schematu, to Lema widziaÂłbym w grupie drugiej. Z zastrzeÂżeniami, jakÂżeby inaczej. Pewne - i rĂłÂżne - cechy tego pisarstwa sprawiajÂą tedy, Âże kwestie miĂŞdzyludzkie (w znaczeniu przede wszystkim psychologicznym i obyczajowym) nie sÂą w tych ksiÂąÂżkach najwaÂżniejsze. Mocna podmiotowoÂśĂŚ i wyrazista kreacja Ijona Tichego, pilota Pirxa czy innych gÂłĂłwnych bohaterĂłw ksiÂąÂżek Lema (przy wszystkich rĂłÂżnicach dzielÂących tĂŞ prozĂŞ), ich swoista samowystarczalnoÂśĂŚ - poniekÂąd odsuwajÂą innych bohaterĂłw na drugi plan, pomniejszajÂą wagĂŞ ich relacji z postaciÂą najwaÂżniejszÂą. Skutki konstrukcji tej postaci wzmacniane sÂą w Lemowych dzieÂłach przez realizacje gatunkowe: i w nawiÂązujÂącej do filozoficznej powiastki grotesce, i w fabularyzowanym eseju pozostali bohaterowie odgrywajÂą role raczej egzemplaryczne niÂż peÂłnoprawne (choĂŚ nieraz sÂą Âświetnymi, na swĂłj sposĂłb autonomicznymi, kreacjami literackimi, ale to by juÂż byÂło nastĂŞpne zagadnienie).
Zgoda, pamiĂŞtam na przykÂład o "Szpitalu Przemienienia", powieÂści respektujÂącej personalne implikacje realizmu; czytaÂłem "PamiĂŞtnik znaleziony w wannie", gdzie bohater porusza siĂŞ wyÂłÂącznie wÂśrĂłd ludzi z Gmachu; znam "Eden" z niewolnÂą od napiĂŞĂŚ wspĂłÂłpracÂą rozbitkĂłw; nie zapomniaÂłem wreszcie o opisywanych przez Lema wiĂŞziach uczuciowych. Idzie mi jednak o rozÂłoÂżenie akcentĂłw. Zasadniczo wiĂŞc mniej siĂŞ u tego pisarza liczy to, co siĂŞ dzieje miĂŞdzy "ja" a innym czÂłowiekiem, niÂż to, co dzieje siĂŞ miĂŞdzy "ja" a Âświatem, a problemami Âświata. Nawet w "Solaris" caÂłÂą historiĂŞ miĂŞdzy Krisem Kelvinem a Harey, ewokujÂącÂą niezwykle silne emocjonalne napiĂŞcie, moÂżna zredukowaĂŚ podmiotowo: kobieta, ktĂłrej samobĂłjcza ÂśmierĂŚ obciÂąÂża sumienie bohatera, powraca doĂą w postaci - zrodzonej w jego podÂświadomoÂści - projekcji, zmaterializowanej przez solaryjski ocean. Harey jest wiĂŞc zobiektywizowanym aspektem "ja". Prawda, nie broniÂłbym wyÂłÂącznoÂści takiej lektury: Harey otwiera w powieÂści semantykĂŞ o wiele bardziej zÂłoÂżonÂą. Z drugiej jednakÂże strony: czy nie jest znamienne, Âże w caÂłej twĂłrczoÂści Lema najsilniej (przynajmniej na mnie) oddziaÂłujÂącÂą kreacjÂą innego/drugiego czÂłowieka jest projekcyjny fantom?
Harey stanowi fantastyczny projekt, to znaczy postaĂŚ z powieÂści sf. Jest problemem arcywaÂżnym dla "ja", ktĂłrego (re)konstrukcja - i w Âświecie powieÂściowym, i w sensie pozaliterackim - pozostaje kwestiÂą jak najbardziej realnÂą. AnalogicznÂą sprawÂą staje siĂŞ poznanie relacyjnego odniesienia "ja", czyli Âświata. Nim jednak "ja" ruszy w Âświat, musi rozpoznaĂŚ siebie.
JuÂż na (prawdĂŞ powiedziawszy, ktĂłrymÂś z kolei) poczÂątku zaczynajÂą siĂŞ kÂłopoty. Zdaniem rozmĂłwcy Pirxa, "ÂświadomoÂśĂŚ to czĂŞÂśĂŚ procesĂłw mĂłzgowych, wyodrĂŞbniona z nich na tyle, Âże stanowi w subiektywnym odczuciu jednoÂśĂŚ, ale ta jednoÂśĂŚ jest zÂłudzeniem introspekcji" (,,Rozprawa"). W takim ujĂŞciu "ja" okazuje siĂŞ dynamicznÂą projekcjÂą. Jej wyprowadzenie z (pewnoÂści) anatomicznej czy biologicznej materii nie uniewaÂżnia jednak tego, iÂż rewersem wspomnianego dynamicznego charakteru jest niestaÂłoÂśĂŚ. Innymi sÂłowy, spĂłjnoÂśĂŚ czy samo istnienie "ja" sÂą nieustannie zagroÂżone. NiebezpieczeĂąstwa zwiĂŞkszajÂą siĂŞ wraz ze zmniejszaniem udziaÂłu Âświata. Skazanie "ja" na siebie staje siĂŞ prĂłbÂą nicoÂści.
Na tym wÂłaÂśnie poziomie rekonstruowaĂŚ naleÂży ostateczne znaczenia opisywanych w prozie Lema doÂświadczeĂą psychologicznych, ktĂłrym poddawani sÂą przyszli astronauci. Pirx w opowiadaniu "Odruch warunkowy" musi przejÂśĂŚ przez "wariackÂą kÂąpiel": unosi siĂŞ w zbiorniku z roztworem soli, po pewnym czasie przestaje odczuwaĂŚ wÂłasne ciaÂło. Z kolei Hal Bregg z "Powrotu z gwiazd" na jakiÂś czas zamkniĂŞty jest w "PaÂłacu DuchĂłw", czyli w imitujÂącym maÂłÂą rakietĂŞ pojemniku. Celem obu eksperymentĂłw jest maksymalne odciĂŞcie od bodÂźcĂłw zewnĂŞtrznych. DoÂświadczenia sÂą niebezpieczne. Nie idzie mi o opis psychologiczny. Oba epizody traktujĂŞ jako obrazy o szczegĂłlnie silnym nacechowaniu znaczeniowym. Problem nie wyczerpuje siĂŞ w tym, Âże eksperymentalnie wyodrĂŞbnione i odosobnione "ja" przestaje peÂłniĂŚ swe funkcje. Zaczyna produkowaĂŚ zjawy (przypadek zamkniĂŞtych w pojemniku) bÂądÂź, wraz z ciaÂłem, zdaje siĂŞ dÂąÂżyĂŚ do rozpadu (Pirx). Co waÂżne, te neantyzujÂące doznania Pirxa przypominajÂą rĂłwnie groÂźny wizyjny sen Kelvina z "Solaris".
Ale rĂłwnieÂż jak najbardziej bezpoÂśrednie skonfrontowanie "ja" z (wszech)Âświatem wydaje siĂŞ zadaniem niewykonalnym. Bregga (na tym polega eksperyment) pozostawiajÂą samotnego w prĂłÂżni, na okoÂłoziemskiej orbicie. Jego zadaniem jest jedynie czekaĂŚ na powrĂłt rakiety. Nie pomaga ÂświatÂło ziemi, ktĂłra wyglÂąda "jak piĂŞciokrotnie powiĂŞkszony ksiĂŞÂżyc", na nic teÂż widok gwiazd. "ByÂło to doÂświadczenie wiecznoÂści, wchodziÂła w czÂłowieka i dawaÂła mu poczuĂŚ swĂłj potworny smak".
Trudno przecieÂż z zestawienia obu ekstremalnych przeÂżyĂŚ wyciÂągnÂąĂŚ wniosek, w myÂśl ktĂłrego "ja" potrzebuje Âświata - tak w sam raz, skoro ani jego brak, ani nadmiar nie wychodzi na zdrowie. ByÂłaby to implikacja nazbyt prostoduszna.
Pewnym wyjÂściem dla "ja", okreÂślajÂącym i usensowniajÂącym, moÂże siĂŞ staĂŚ projekcja religijna. RozwiÂązanie takie nie miaÂłoby jednak byĂŚ ani siĂŞgniĂŞciem do transcendencji tradycyjnych, ani kultem "ja". Kris Kelvin myÂśli o Bogu kalekim, uÂłomnym. "To jedyny BĂłg, w ktĂłrego byÂłbym skÂłonny uwierzyĂŚ, ktĂłrego mĂŞka nie jest odkupieniem, niczego nie zbawia, nie sÂłuÂży niczemu, tylko jest". Koncepcja taka nie stanowiÂłaby gotowego wyjaÂśnienia przejĂŞtego przez "ja", jest natomiast kierunkiem dla "ja" immanentnym (w koĂącu Ăłw niedoskonaÂły BĂłg stanowi efekt poszukujÂącego pomysÂłu "ja"), jak rĂłwnieÂż, paradoksalnie, odniesieniem wobec "ja" zewnĂŞtrznym. Ten BĂłg jest zresztÂą doÂśĂŚ egzystencjalistyczny. Ale w koĂącu "Solaris" powstaÂła w latach 1959-1960. A egzystencjalistyczne koncepty posiadajÂą niewÂątpliwie swoje, juÂż pozafilozoficzne (w wÂąskim, historycznym sensie) i pozaliterackie, przyczyny oraz przedÂłuÂżenia.

ADAM POPRAWA (ur. 1959) - historyk literatury, krytyk literacki i muzyczny, pracuje w Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu WrocÂławskiego.

--
C
U
S

2006-04-05 10:21

Temat postu: W oczach przyjaciĂłÂł-Moskali

ciachu

forum admin
postów: 823

Marietta Czudakowa
MieszkaĂący nieistniejÂącej krainy

W dniu tak podniosÂłego jubileuszu nie bĂŞdĂŞ dywagowaĂŚ o niezliczonych tekstach stworzonych przez twĂłrczÂą pasjĂŞ oraz imponujÂący intelekt - ktĂłrego istnieniem szczyciĂŚ siĂŞ moÂże caÂła ludzkoÂśĂŚ, a przede wszystkim rodacy. Opowiem jedynie o tym, czym dla nas, Rosjan, staÂła siĂŞ twĂłrczoÂśĂŚ StanisÂława Lema.
W powojennym ZwiÂązku Radzieckim, gdzie zdarzyÂło siĂŞ nam ÂżyĂŚ, dopĂłki nie siadajÂąc do samolotu ani do pociÂągu nagle znaleÂźliÂśmy siĂŞ w caÂłkiem innym paĂąstwie - w wolnej Rosji, fantastykÂą przywykÂło siĂŞ nazywaĂŚ to, co dziÂś okreÂśla siĂŞ raczej jako kryminaÂł. JakieÂś wynalazki, zadziwiajÂąca myÂśl techniczna, a wokĂłÂł (poniewaÂż byÂł to radziecki kryminaÂł) szpiedzy, tropiÂący i wynalazek, i wynalazcĂŞ.
Biblioteczka, w ktĂłrej ukazywaÂły siĂŞ opasÂłe tomiki z tajemniczym plecionym ornamentem na oprawie, z poczÂątku pochopnie nazwana "BibliotekÂą Fantastyki i Przygody", juÂż po roku przemianowana zostaÂła na "BibliotekĂŞ Naukowej Fantastyki i PrzygĂłd". Literatura fantastyczna musiaÂła bowiem pozostawaĂŚ "naukowa"; fantastyka pozanaukowa sugerowaÂła istnienie elementu nadprzyrodzonego, a przecieÂż nie byÂło mowy, by literatura sÂłuÂżyÂła do Mszy... W serii tej ukazaÂła siĂŞ "Tajemnicza wyspa", a takÂże powieÂści caÂłkiem dziÂś zapomnianego NikoÂłaja Tomana, ktĂłry na przeÂłomie lat 40. i 50. zÂłowieszczym szeptem opowiadaÂł dzieciom o tym, "co siĂŞ dzieje w ciszy", jak gÂłosiÂł tytuÂł jednej z jego ksiÂąÂżek. W mÂłodszych klasach naÂłogowo chÂłonĂŞÂłam ksiÂąÂżki Tomana i jego towarzyszy, czujÂąc siĂŞ przy tym zarazem zbita z pantaÂłyku, jak gdyby oczekujÂąc od ksiÂąÂżki przygodowej czegoÂś zupeÂłnie odmiennego... DzieciĂŞcym smakiem nieÂświadomie odczuwaÂłam juÂż zapowiedÂź przyszÂłego rozumienia literatury.
Pewnego razu, pamiĂŞtam doskonale ten dzieĂą, wyczytaÂłam gdzieÂś, Âże czÂłowiek przez caÂłe swe Âżycie zdoÂła przeczytaĂŚ tyle a tyle (dziÂś nie pomnĂŞ ile) tysiĂŞcy ksiÂąÂżek. I nie wiĂŞcej! WstrzÂąsnĂŞÂło to mnÂą. OdkryÂłam prostÂą prawdĂŞ: czytajÂąc jednÂą ksiÂąÂżkĂŞ, pozbawiam siĂŞ moÂżliwoÂści przeczytania innej. Tego dnia daÂłam sobie sÂłowo: wiĂŞcej ani jednej stronicy literatury fantastycznej! PoÂżegnaÂłam siĂŞ z niÂą na wieki.
Ale oto innego dnia (znĂłw pamiĂŞĂŚ nie zawodzi, byÂło to tuÂż po obronie magisterium) mĂłj przyjaciel-matematyk wspomniaÂł o jakichÂś pisarzach fantastycznych. "Ja fantastyki nie czytam od szĂłstej klasy" - powiadam z dumÂą. "A to wielka szkoda". I usÂłyszaÂłam trzy nazwiska: StanisÂław Lem, Ray Bradbury i Isaac Asimov.
WkrĂłtce przeczytaÂłam dopiero co wydanÂą "FormuÂłĂŞ Lymphatera" StanisÂława Lema. ByÂło to w roku 1964. PrzeÂżyÂłam coÂś, co porĂłwnaĂŚ moÂżna jedynie z duchowym przewrotem. WstrzÂąsnĂŞÂła mnÂą do gÂłĂŞbi powaga rozwaÂżaĂą o globalnych, wiĂŞcej - o kosmicznych aspektach istnienia ludzkoÂści. Materialna, namacalna wprost potĂŞga ludzkiego umysÂłu wĂŞdrujÂącego od badania mrĂłwek ku temu, aby "wymyÂśliĂŚ to, czego nie zdoÂłaÂła uczyniĂŚ ewolucja". BudziÂło to natchnienie, pragnienie nadzwyczajnych czynĂłw... Jestem przekonana, Âże pan Lem niejako bezpoÂśrednio pomagaÂł mi w pracy, kiedy to postanowiÂłam, Âże pierwszÂą mojÂą ksiÂąÂżkĂŞ napiszĂŞ do szuflady. MiaÂła to byĂŚ praca poÂświĂŞcona literaturze radzieckiej. PowziĂŞÂłam decyzjĂŞ, Âże bĂŞdĂŞ pracowaĂŚ jak czÂłowiek wolny, nie zwaÂżajÂąc na cenzurĂŞ, Âże rozstrzygnĂŞ w niej waÂżne dla mnie problemy. Ale sprawy zaszÂły znacznie dalej. Pewnego cudownego poranku, w dzieĂą moich urodzin, nagle uÂświadomiÂłam sobie, Âże wcale nie pracujĂŞ nad owÂą powaÂżnÂą rozprawÂą, dla ktĂłrej dzieĂą w dzieĂą wykradaÂłam kaÂżdÂą wolnÂą chwilĂŞ ze swych obowiÂązkowych zajĂŞĂŚ, lecz Âże piszĂŞ opowiadanie fantastyczne! ZnĂłw doÂświadczyÂłam upojenia podobnego temu, jakie dawaÂła mi lektura Lema. To byÂła wÂłaÂśnie wolnoÂśĂŚ tworzenia, a o druku nawet nie pomyÂślaÂłam. KiedyÂś jednak starzy przyjaciele zabrali opowiadanie i zanieÂśli je do redakcji pisma "Znanije-SiÂła". Tam zaÂś podjĂŞto decyzjĂŞ jego opublikowania, choĂŚ tytuÂł opowiadania "Morderca" wydaÂł siĂŞ im niedopuszczalnie mroczny. ZatytuÂłowali je zatem "PrzestrzeĂą Âżycia" i od tego czasu regularnie otrzymywaÂłam zagraniczne antologie literatury fantastycznej, w ktĂłrych czĂŞsto przedrukowywano to moje jedyne opowiadanie, co za kaÂżdym razem niezmiernie mnie bawiÂło.
Przez piĂŞtnaÂście albo i dwadzieÂścia lat "FormuÂła Lymphatera" staÂła na najwaÂżniejszej pĂłÂłce mego ksiĂŞgozbioru, poÂśrĂłd najbardziej potrzebnych mi w pracy dzieÂł klasykĂłw filologii. UpodabniajÂąc siĂŞ do Friedricha Schillera, ktĂłrego wenĂŞ pobudzaÂł zapach zgniÂłych jabÂłek zawsze przechowywanych w szufladzie sekretery, podczas pracy siĂŞgaÂłam po ksiÂąÂżkĂŞ Lema, czytaÂłam kilka jej stronic, i niezmiennie ofiarowywaÂły mi one narkotyczne natchnienie.
Kiedy pierwszy raz przeczytaÂłam Lema, od kilku juÂż lat oddziaÂływaÂł on na umysÂły moich rodakĂłw. "Czy Pan istnieje, mister Johns?" i "Inwazja" w niewielkim wyborze pt. "Inwazja z Aldebarana" (1960) zaspokajaÂły nasze ÂżaÂłosne oczekiwania i potrzeby - moÂże nawet wiĂŞcej niÂż potrzeby: pragnienia. Czytelnicy radzieccy spotykali siĂŞ w nich z suwerennÂą, wolnÂą myÂślÂą, jaka jednoczyÂła bohaterĂłw i autora, obserwowali demonstracjĂŞ jej potĂŞgi, a byÂł to czas, kiedy potĂŞga myÂśli nie istniaÂła u nas jako wartoÂśĂŚ, bo uwaÂżano, Âże myÂśli za nas partia. KaÂżdÂą stronicÂą Lem przypominaÂł nam: cogito ergo sum! Tak, to on pomĂłgÂł nam trwaĂŚ, przypominajÂąc, Âże jesteÂśmy istotami myÂślÂącymi, a przynajmniej takimi byĂŚ powinniÂśmy. A potem zademonstrowaÂł bezprecedensowy aparat logiczny - w kraju, w ktĂłrym stÂłamszenie zdolnoÂści logicznego myÂślenia stanowiÂło jeden z najwaÂżniejszych, choĂŚ nigdy nie ujawnionych wprost, celĂłw potĂŞÂżnego aparatu radzieckiej propagandy.
W tych pierwszych latach istnienia Lema na radzieckiej niwie oficjalni krytycy starali siĂŞ oczywiÂście przedstawiĂŚ go jako "swojego", wymyÂślajÂąc to i owo za pisarza. StreszczajÂąc fragment "ObÂłoku Magellana" jeden z owych krytykĂłw pisaÂł w 1959: "Tak oto Lem dowodzi, Âże przez tysiÂące lat istnieĂŚ bĂŞdzie nie tylko komunizm, ale i komuniÂści - awangarda ludzkoÂści". Leonid Heller dokonaÂł analizy cenzuralnych ciĂŞĂŚ w rosyjskich przekÂładach Lema, porĂłwnujÂąc polskie i radzieckie wydania "Solaris". W przekÂładzie ocalaÂły prawie wszystkie waÂżne i niezmiernie ÂśmiaÂłe rozmyÂślania i rozmowy bohaterĂłw (z wyjÂątkiem ich rozwaÂżaĂą o Bogu), wyciĂŞto za to opisy fantastycznych snĂłw i widzeĂą, a wiĂŞc fragmenty, w ktĂłrych w tradycyjnÂą narracjĂŞ zakrada siĂŞ groza podÂświadomoÂści. Heller objaÂśnia owe ingerencje tym, Âże wedle niejawnego prawa cenzury szczegĂłlnie trudno byÂło przebrnÂąĂŚ przez niÂą ksiÂąÂżkom "pozbawionym wprawdzie jakiegokolwiek politycznego czy ideologicznego wydÂźwiĂŞku, lecz niezwykÂłym poprzez formĂŞ". SÂądzĂŞ jednak, Âże cenzurĂŞ prowokowaÂła raczej treÂśĂŚ: podÂświadomoÂśĂŚ - czyli to, co siĂŞ wymyka spod kontroli ÂświadomoÂści, a to znaczy spod wÂładzy tych, ktĂłrzy uzurpujÂą sobie kontrolĂŞ nad ÂświadomoÂściÂą caÂłego spoÂłeczeĂąstwa. Nasi wÂładcy nie zamierzali dzieliĂŚ siĂŞ wÂładzÂą ze StanisÂławem Lemem.
Wiele, wiele lat pĂłÂźniej BĂłg pozwoliÂł mi poznaĂŚ Lema. Rzecz jasna, to znajomoÂśĂŚ z rodzaju, o jakich siĂŞ powiada: - Pani zna tego a tego? - A jakÂże, znam go, lecz on mnie nie zna. Pan StanisÂław zapewne nie pamiĂŞta, jak 26 czerwca 1993 jego znakomity tÂłumacz Konstantin Duszenko przyprowadziÂł mnie do jego domu. ZdarzyÂło siĂŞ to podczas krakowskiej konferencji "Narody i stereotypy". PamiĂŞtam wszystko wyÂśmienicie. OkrÂągÂły, z Âżywymi piwnymi oczami, wesoÂły, odrobinĂŞ jowialny StanisÂław Lem prawiÂł duÂżo i porywajÂąco o przyszÂłoÂści ludzkoÂści, dalekiej i niedalekiej. Jako filologa bawiÂły mnie laurki, jakie wystawiaÂł prÂądom wspĂłÂłczesnej humanistyki:
- IstniejÂą dziÂś takie zjawiska jak Derrida, Lacan... To psychopatia.
- SÂądzi pan, Âże nic w tym nie ma?
- OczywiÂście, Âże nic!
JakÂże przyjemnie siedzÂąc dziÂś w Moskwie pisaĂŚ swobodnie, bez myÂśli o cenzurze, te uwagi o Lemie - i gratulowaĂŚ mu z caÂłej duszy. Na koniec zaÂś wyznaĂŚ, Âże pieriestrojka i wszystko co po niej nastÂąpiÂło, jest dzieÂłem jego czytelnikĂłw. Gdyby zabrakÂło Lema, nic by siĂŞ nie wydarzyÂło, bo komu przyszÂłoby do gÂłowy, Âże TO jest moÂżliwe?

TÂłum. Jan StrzaÂłka

Marietta Czudakowa ukoĂączyÂła filologiĂŞ na Uniwersytecie Moskiewskim, opracowywaÂła archiwa MichaiÂła BuÂłhakowa. Autorka ponad 300 prac, poÂświĂŞconych m.in. BuÂłhakowowi, Jurijowi Oleszy, MichaiÂłowi Zoszczence. Zajmuje siĂŞ m.in. poetykÂą, archiwistykÂą, tekstologiÂą, kulturologiÂą. Od 1985 profesor moskiewskiego Instytutu Literackiego, wykÂładaÂła teÂż na uniwersytetach w Stanford, w Ottawie, w Genewie oraz w koloĂąskim Instytucie Slawistyki. W ostatniej dekadzie zajĂŞÂła siĂŞ teÂż publicystykÂą politycznÂą i spoÂłecznÂą, od 1994 czÂłonek Komisji ds. Amnestii przy Prezydencie Rosji.

Feliks Szirokow
Oczarowanie

WkrĂłtce po II wojnie Âświatowej zaÂłoÂżono w Moskwie Wydawnictwo Literatury Zagranicznej. Jego spektrum byÂło niezwykle szerokie: od redakcji matematycznej po artystycznÂą. Kiedy skoĂączyÂłem matematykĂŞ na Uniwersytecie Moskiewskim, prof. Kuroszen zaproponowaÂł mi pracĂŞ w tym wÂłaÂśnie wydawnictwie w charakterze jego zastĂŞpcy w redakcji matematyki, mechaniki i astronomii.
WkrĂłtce w wydawnictwie powstaÂła nieformalna grupa przyjaciĂłÂł literatury polskiej. Literatury i rzecz jasna samej Polski. Polskie ksiÂąÂżki niesÂłychanie nas nĂŞciÂły. Przede wszystkim Marek HÂłasko z "Ăsmym dniem tygodnia", ale takÂże np. Ksawery PruszyĂąski. CzytaliÂśmy gazety i tygodniki: "KulturĂŞ" i "PolitykĂŞ", "DookoÂła ÂŚwiata" i "PrzekrĂłj". DziĂŞki recenzjom publikowanym w polskiej prasie poznawaliÂśmy literaturĂŞ zachodnioeuropejskÂą, pamiĂŞtam na przykÂład, Âże o "Blaszanym bĂŞbenku" Grassa dowiedziaÂłem siĂŞ wÂłaÂśnie stÂąd. Lecz Polska nie byÂła jedynie pomostem ÂłÂączÂącym nas z Zachodem, sama w sobie stanowiÂła ÂźrĂłdÂło wspaniaÂłej kultury. DuszÂą owej nieformalnej grupy byÂła Maja Koniewa, cĂłrka sÂławnego marszaÂłka Koniewa.
Do lat 60. zdÂąÂżyliÂśmy wydaĂŚ teÂż kilka ksiÂąÂżek StanisÂława Lema: "InwazjĂŞ z Aldebarana", "OpowieÂści o pilocie Pirxie" oraz wiele innych mniejszych utworĂłw. SÂądzĂŞ, Âże juÂż wĂłwczas zdoÂłaÂłem uchwyciĂŚ istotĂŞ lemowskiej "kaligrafii sÂłownej", jego wielotekstowoÂśĂŚ. Przede wszystkim zaÂś uwagĂŞ mojÂą przykuÂł bardzo powaÂżny ton, jakim Lem rozprawiaÂł o wspĂłÂłczesnej cybernetyce, a cybernetyka pojawia siĂŞ we wszystkich lemowskich "powiastkach".
Lema tÂłumaczyÂło wĂłwczas kilka konkurencyjnych grup. Na przykÂład Jewgienij Wajsbrot przeÂłoÂżyÂł "PowrĂłt z gwiazd", powieÂśĂŚ, ktĂłrÂą ceniĂŞ tak bardzo, Âże czasami wprost czujĂŞ siĂŞ jak jej bohater Hal Bregg. Warto przypomnieĂŚ, Âże juÂż w tej powieÂści Lem "przewidziaÂł" elektroniczne pieniÂądze, ktĂłre nazwaÂł itami, oraz teatr wirtualnej rzeczywistoÂści, nazwany przez pisarza Realem. Pisze teÂż Lem o napoju petro, spoÂżywanym w przyszÂłoÂści przez kobiety pragnÂące uwolniĂŚ siĂŞ od bioobrony, ktĂłra chroniĂŚ miaÂła pÂłeĂŚ piĂŞknÂą przed napastliwoÂściÂą mĂŞÂżczyzn. DziÂś niekiedy miewam wraÂżenie, Âże na naszych oczach speÂłnia siĂŞ i ta lemowska fantazja...
Na poczÂątku lutego 1968 otrzymaÂłem pismo z redakcji fantastyki oraz literatury popularno-naukowej wydawnictwa Mir, bo tak teraz nazywaÂło siĂŞ Wydawnictwo Literatury Zagranicznej. Proszono, bym przejrzaÂł kilka rozdziaÂłĂłw najnowszego, nie znanego jeszcze u nas utworu StanisÂława Lema. ByÂła to "Summa technologiae". Jej przekÂład przygotowaÂła grupa tÂłumaczy. KsiÂąÂżkĂŞ poprzedzono ideologicznym, marksistowskim wstĂŞpem, autorstwa doktora nauk filozoficznych. Ale co najgorsze, przekÂład okazaÂł siĂŞ fatalny.
W "Summie" opisana jest m. in. tzw. sfera Dysona, czyli olbrzymia cienkoÂścienna kula, ktĂłrej zbudowanie wokĂłÂł SÂłoĂąca pozwoliÂłoby na zuÂżytkowanie caÂłej jego mocy. Dla obserwatora z Kosmosu wyglÂądaÂłaby ona, pisze Lem, jak "Âłuna towarzyszÂąca nocÂą istnieniu wielkiej metropolii". PoniewaÂż jednak po rosyjsku "Âłuna" oznacza ksiĂŞÂżyc, zatem w tÂłumaczeniu znalazÂłem takie oto kuriozum: sfera miaÂła byĂŚ podobna "ksiĂŞÂżycowi oÂświetlajÂącemu sen wielkiego paĂąstwa". Na szczĂŞÂście Mir zdecydowaÂł siĂŞ na poprawki, a takÂże na bezprecedensowe posuniĂŞcie, usunÂąÂł mianowicie nazwiska niefortunnych tÂłumaczy z eksponowanego miejsca i umieÂściÂł je gdzieÂś na szarym koĂącu ksiÂąÂżki.
,,SummĂŞ" zaopatrzono w marksistowski wstĂŞp; niestety, ideologia wymagaÂła teÂż skrĂłtĂłw. PrzypomnĂŞ, Âże w owym czasie koĂączyÂła siĂŞ juÂż chruszczowowska "odwilÂż", a wÂładca Kremla waliÂł butem w mĂłwnicĂŞ podczas przemĂłwienia w ONZ. BolejÂąc nad skrĂłtami, naleÂżaÂło jednak wydaĂŚ "SummĂŞ" za kaÂżdÂą cenĂŞ. ZaczynaÂła siĂŞ bowiem epoka kosmiczna, a "Summa" byÂła najlepszym i najgÂłĂŞbszym dzieÂłem StanisÂława Lema. Przez osiem miesiĂŞcy redagowaÂłem owo fatalne tÂłumaczenie i nigdy w Âżyciu - ani wczeÂśniej, ani pĂłÂźniej - nie doÂświadczaÂłem podobnego upojenia intelektualnego. Oto bowiem odkrywaÂłem "prawdĂŞ w ostatniej instancji".
Oczarowaniu Lemem towarzyszyÂł pewien czynnik osobisty. Od pacholĂŞctwa czuÂłem niesÂłychany pociÂąg do polszczyzny. Pod koniec wojny nabyÂłem sÂłownik polsko-rosyjski i rosyjsko-polski, choĂŚ nie wiedziaÂłem jeszcze, do czego moÂże mi siĂŞ przydaĂŚ. Kiedy po wojnie w moskiewskich kioskach pojawiÂły siĂŞ polskie gazety, czytaÂłem je wszystkie od deski do deski. CaÂły czas szlifowaÂłem jĂŞzyk, ale kiedy odkrywaÂłem nowe sÂłowa, miaÂłem czĂŞsto wraÂżenie, jakbym je skÂądÂś juÂż znaÂł. Wiadomo, Âże pomiĂŞdzy systemem nerwowym matki a pÂłodu nie istnieje bezpoÂśredni kanaÂł informacyjny, ale przecieÂż znane sÂą przypadki, Âże dziecko wspomina wydarzenia, jakie siĂŞ rozegraÂły przed jego narodzinami. Co to jest? PamiĂŞĂŚ pokoleĂą?
Moja babka Aleksandra Farmakowska byÂła cĂłrkÂą polskiego generaÂła na carskiej sÂłuÂżbie. Babka Aleksandra byÂła ostatniÂą wÂłaÂścicielkÂą rodowego majÂątku pod SamarÂą, darowanego przez cara mojemu pradziadkowi za wiernÂą sÂłuÂżbĂŞ podczas kampanii krymskiej. Czy to dalekim przodkom zawdziĂŞczam zatem przekazanÂą w genach pamiĂŞĂŚ jĂŞzyka polskiego? We wspomnianym "Powrocie z gwiazd" kobiety pijÂąc napĂłj petro broniÂą siĂŞ przed prawdziwymi, nie wirtualnymi mĂŞÂżczyznami. Czy jeÂśli kiedyÂś speÂłni siĂŞ i ta wizja Lema, co czeka cywilizacjĂŞ przeszÂłoÂści? Czy nie zagrozi jej zguba? Kto przyszÂłym pokoleniom przekaÂże pamiĂŞĂŚ?
StanisÂławowi Lemowi skÂładam najserdeczniejsze Âżyczenia, przede wszystkim zaÂś ÂżyczĂŞ mu wielu sukcesĂłw twĂłrczych.

TÂłum. Jan StrzaÂłka

Feliks Szirokow - matematyk, cybernetyk, tÂłumacz literatury polskiej. Mieszka w Moskwie.

Konstantin Duszenko
Teolog "czĂŞÂściowo dozwolony"

W rozmowach ze StanisÂławem Beresiem Lem zauwaÂżyÂł:"Przygoda, ktĂłrÂą przeÂżyÂłem w ZSRR, jest niepodobna do niczego, jeÂśli chodzi o losy pisarzy polskich w tym kraju". W Rosji wydano ponad 6 mln egz. ksiÂąÂżek Lema, z czego poÂłowa ukazaÂła siĂŞ po roku 1986, to znaczy poczynajÂąc od czasĂłw pieriestrojki. Z polskich pisarzy Lema wyprzedziÂł tylko Sienkiewicz oraz, byĂŚ moÂże, Prus. Jednotomowe wydanie dzieÂł wybranych Lema z 1988 r. miaÂło nakÂład aÂż 600 tys. egz. NajpopularniejszÂą jego powieÂściÂą jest niewÂątpliwie "Solaris", dalej: "Dzienniki gwiazdowe", "NiezwyciĂŞÂżony" oraz "Maska".
SporzÂądzona przeze mnie lista przekÂładĂłw Lema na rosyjski liczy ponad 300 pozycji - i to tylko do roku 1987. DziÂś przetÂłumaczono prawie wszystkie utwory beletrystyczne Lema z wyjÂątkiem kilku wczesnych tekstĂłw (choĂŚ "CzÂłowiek z Marsa" miaÂł juÂż dwa wydania.) Znacznie gorzej rzecz siĂŞ ma z traktatami naukowo-filozoficznymi: w caÂłoÂści wydano tylko "SummĂŞ technologicznÂą". W roku nastĂŞpnym ma siĂŞ ukazaĂŚ "Fantastyka i futurologia" oraz "Filozofia przypadku".
Rzecz interesujÂąca: wÂśrĂłd rosyjskich tÂłumaczy Lema wcale nie przewaÂżajÂą zawodowi poloniÂści. Wielu z nich zaczĂŞÂło studiowaĂŚ polski wÂłaÂśnie po to, aby czytaĂŚ nie wydane po rosyjsku utwory Lema. Sam naleÂżĂŞ do tej grupy. SkoĂączyÂłem Technikum Automatyki i Telemechaniki, potem zaÂś studiowaÂłem historiĂŞ na uniwersytecie. HistoriĂŞ Polski wybraÂłem w znacznej mierze dlatego, Âże Lem pisze po polsku.
Lem bardzo szybko wszedÂł u nas do kanonu czytelnictwa, to znaczy do krĂŞgu pisarzy, ktĂłrych inteligentnemu czÂłowiekowi nie wypada nie znaĂŚ. Wachlarz tematyczny pism, ktĂłre drukowaÂły Lema, byÂł niesÂłychanie szeroki - od humorystycznego "Krokodyla" do jak najbardziej powaÂżnych "ZagadnieĂą Filozofii". Pod tym wzglĂŞdem Lem zapewne nie ma sobie rĂłwnych. PrĂłbujÂąc objaÂśniĂŚ przyczynĂŞ swego niesÂłychanego sukcesu w Rosji we wczesnych latach 60., Lem mĂłwi (w rozmowach z Beresiem): "Ja im pewnie zastĂŞpowaÂłem wszystkich: Camusa, Sartre’a, Joyce’a, KafkĂŞ. Bardzo to silnie kontrastowaÂło z tym, co byÂło w Polsce".
Ma racjĂŞ. Pod wzglĂŞdem rĂłÂżnorodnoÂści stylistycznej i problemowej Lem zajmuje pozycjĂŞ wyjÂątkowÂą. W latach 60. zastĂŞpowaÂł nie tylko zakazanych pisarzy, lecz takÂże zakazanych filozofĂłw - a nawet teologĂłw. W pewnym sensie Lem byÂł jedynym "czĂŞÂściowo dozwolonym" teologiem w ZSRR; mam na myÂśli takie jego utwory jak "Solaris", "GÂłos Pana", pierwsze opowiadania cyklu "Ze wspomnieĂą Ijona Tichego". Nawet po skreÂśleniach cenzuralnych zostawaÂł w nich spory Âładunek filozofii i teologii.
"GÂłos Pana" w przekÂładzie rosyjskim (r. 1970) zostaÂł okrojony dokÂładnie o jednÂą trzeciÂą; w dodatku tytuÂł zmieniono na "GÂłos Nieba". "Solaris" niemal do koĂąca lat 70. wydawano z drastycznymi skrĂłtami, zaÂś przedostatni rozdziaÂł usuniĂŞto prawie w caÂłoÂści. PrzypomnĂŞ, Âże jest to rozdziaÂł, w ktĂłrym pojawia siĂŞ hipoteza Oceanu jako uÂłomnego Boga. Cenzorzy i redaktorzy bali siĂŞ strasznie wszelkiej "metafizyki" oraz "mistyki". I prawie tak samo lĂŞkali siĂŞ pesymizmu ÂświatopoglÂądowego. Aby czytelnik odbieraÂł teksty lemowskie jak naleÂży, do wszystkich zawsze dodawano ideologicznie sÂłuszne przedmowy i posÂłowia. "Summa technologiczna" miaÂła aÂż dwie przedmowy, posÂłowie i do tego komentarz.
Niedawno ukazaÂł siĂŞ w druku nadzwyczaj ciekawy dokument. Jest to memoriaÂł WydziaÂłu Propagandy KC KPZR z poczÂątku lat 70. pod tytuÂłem "O powaÂżnych bÂłĂŞdach w dziedzinie wydawania literatury fantastyczno-naukowej". Jednym z dwĂłch autorĂłw owego memoriaÂłu byÂł zastĂŞpca szefa WydziaÂłu Propagandy Aleksander Jakowlew - w czasach pĂłÂźniejszych jeden z gÂłĂłwnych architektĂłw pieriestrojki. CytujĂŞ: "Zdaniem literatĂłw A. Gromowej, R. Nudelmana, Z. Fajnburga (tÂłumacze Lema), twĂłrcÂą tak zwanej fantastyki »filozoficznej« jest wspĂłÂłczesny polski pisarz StanisÂław Lem. W jego licznych powieÂściach - ktĂłre, nawiasem mĂłwiÂąc, wydaje siĂŞ gÂłĂłwnie w ZSRR - (...) przyszÂłe spoÂłeczeĂąstwo komunistyczne jest przedstawiane jako pozbawione perspektyw i degradujÂące. OtĂłÂż przedstawiciele ojczyÂźnianej fantastyki »filozoficznej« przyswoili sobie tĂŞ przesiÂąkniĂŞtÂą pesymizmem oraz niewiarÂą w potĂŞgĂŞ rozumu »filozofiĂŞ« i przystÂąpili do walki z ideami filozofii materialistycznej, z ideami komunizmu naukowego".
A propos: w 1974 r. znany i lubiany przez Lema amerykaĂąski pisarz fantastyczny Philip K. Dick napisaÂł list do Federalnego Biura ÂŚledczego, a wÂłaÂściwie nie list, lecz donos na Lema. Lem, wedÂług Dicka, uprawia na terenie SF dziaÂłalnoÂśĂŚ wywrotowÂą, antyamerykaĂąskÂą, prokomunistycznÂą. ZresztÂą Lem jako taki chyba w ogĂłle nie istnieje: "...jest najprawdopodobniej raczej spĂłÂłkÂą niÂż indywiduum, bo pisze rĂłÂżnymi stylami". Dodam, Âże dla mnie jako tÂłumacza w tym wÂłaÂśnie tkwi najwiĂŞkszy urok Lema.

Konstantin Duszenko (ur. 1946) ukoĂączyÂł historiĂŞ na Uniwersytecie Moskiewskim, pracownik naukowy Instytutu Informacji Naukowej Rosyjskiej Akademii Nauk, w 1977 obroniÂł pracĂŞ doktorskÂą poÂświĂŞconÂą ideologii pozytywizmu warszawskiego, tÂłumacz literatury polskiej. PrzeÂłoÂżyÂł m. in. "PamiĂŞtnik znaleziony w wannie", "Kongres futurologiczny", "WizjĂŞ lokalnÂą", "Golema XIV", a takÂże "MonizĂŞ Clavier" SÂławomira MroÂżka i prace Marii Ossowskiej, Jerzego Szackiego i Andrzeja Walickiego.

Jewgienij Wajsbrot
Sekrety syberyjskich pielmieni

"Tygodnik" zapytaÂł, ktĂłry z utworĂłw StanisÂława Lema ceniĂŞ najbardziej, ale sÂądzĂŞ, Âże oczekuje siĂŞ ode mnie takÂże odpowiedzi: dlaczego? ZwaÂżywszy na ogromny, niemalÂże kosmiczny rozmach twĂłrczoÂści pana StanisÂława, nie sposĂłb wybraĂŚ jednego utworu i powiedzieĂŚ: ten wÂłaÂśnie ceniĂŞ szczegĂłlnie.
Aby uÂłatwiĂŚ sobie zadanie, ograniczĂŞ siĂŞ do niewielkiej czĂŞÂści twĂłrczoÂści StanisÂława Lema, tej mianowicie, ktĂłrÂą tÂłumaczyÂłem na jĂŞzyk rosyjski. Praktycznie kaÂżda ksiÂąÂżka Mistrza byÂła "przeÂżuwana" przez niezliczonÂą rzeszĂŞ krytykĂłw, literaturo- i lemoznawcĂłw, sÂłuszniej wiĂŞc skupiĂŚ siĂŞ na tym, jak to czy inne dzieÂło pana StanisÂława trafiÂło na mĂłj warsztat i jaki pĂłÂźniej byÂł jego wydawniczy los.
Wszystko zaczĂŞÂło siĂŞ nieco komicznie. Pewnego razu usÂłyszaÂłem w radiu fragment "ObÂłoku Magellana". Fragment ten zainteresowaÂł mnie niebywale (w tym czasie z fantastykÂą w ZSRR byÂło krucho), toteÂż wkrĂłtce poprosiÂłem w moskiewskiej ksiĂŞgarni o nazwie "KsiÂąÂżki AutorĂłw z KrajĂłw Demokracji Ludowej" o jakÂąÂś ksiÂąÂżkĂŞ Lema, nie wiedzÂąc nawet, Âże jest on pisarzem polskim. KsiĂŞgarnia posiadaÂła jedynie pozycjĂŞ zatytuÂłowanÂą "Der Planet des Todes". ZdoÂłaÂłem przebrnÂąĂŚ przez poÂłowĂŞ - z niemieckim radziÂłem sobie jako-tako, bo podczas wojny byÂłem tÂłumaczem frontowym - kiedy okazaÂło siĂŞ, Âże trzymam w rĂŞkach niemiecki przekÂład polskiej powieÂści "Astronauci". I wÂłaÂśnie wtedy rozpoczĂŞÂła siĂŞ moja korespondencja z panem StanisÂławem.
WkrĂłtce nabyÂłem ksiÂąÂżkĂŞ "Czy Pan istnieje, mister Johns?", a w grudniu 1959 ukazaÂł siĂŞ mĂłj (pierwszy w Âżyciu) przekÂład. ByÂło to opowiadanie "Test" ze zbioru "OpowieÂści o pilocie Pirxie", ktĂłre opublikowaÂłem w piÂśmie "Smiena". Co prawda, nad przekÂładem solidnie pracowaÂł jeden z redaktorĂłw, znaczÂąco przy tym tekst skracajÂąc, niemniej ocalaÂła m.in. fraza "Boerst wriezaÂłsja w ÂŁunu" ("Boerst zderzyÂł siĂŞ z KsiĂŞÂżycem"), chyba trafna, bo pĂłÂźniej korzystali z niej kolejni tÂłumacze owego opowiadania.
A potem byÂła "Solaris", ktĂłrej nie przetÂłumaczyÂłem, poniewaÂż ku swemu wstydowi nie mogÂłem pojÂąĂŚ, z jakiej racji znalazÂły siĂŞ w niej mimoidy i dÂługonie. StaraÂłem siĂŞ za to przetÂłumaczyĂŚ "Eden", lecz dzieÂło to nie znalazÂło w Moskwie wydawcy. Jednak to wÂłaÂśnie "Eden" do dziÂś pozostaje dla mnie jednym z najwaÂżniejszych utworĂłw pana StanisÂława (choĂŚ on sam nie ceni go tak wysoko). DobrowolnÂą ÂśmierĂŚ dwĂłch edeĂąskich uczonych, ktĂłrzy ginÂą w pÂłomieniach startujÂącego pojazdu kosmicznego, odczuwaÂłem nieomal jak osobistÂą tragediĂŞ...
Nie zabraÂłem siĂŞ za pracĂŞ nad "NiezwyciĂŞÂżonym", poniewaÂż w tym czasie pan StanisÂław miaÂł juÂż "oficjalnego" tÂłumacza, dziÂś juÂż ÂświĂŞtej pamiĂŞci DimĂŞ Bruskina z Leningradu. PrzeÂłoÂżyÂłem "Terminusa", "PowrĂłt z gwiazd", "Wysoki Zamek". Aby wczuĂŚ siĂŞ w duchowÂą atmosferĂŞ "Wysokiego Zamku", wybraÂłem siĂŞ do Lwowa, zachodziÂłem do rodzinnego domu pisarza, do szkoÂły, w ktĂłrej pobieraÂł nauki, wÂłĂłczyÂłem siĂŞ po "lemowskich" ulicach.
W Âślad za Lemem pojawiÂło siĂŞ w Rosji wielu innych polskich pisarzy uprawiajÂących fantastykĂŞ i nieskromnie wyznam, Âże to wÂłaÂśnie ja przeÂłoÂżyÂłem wiĂŞkszoÂśĂŚ z ich utworĂłw. Na swoim koncie mam okoÂło stu piĂŞĂŚdziesiĂŞciu przekÂładĂłw nieomal wszystkich polskich pisarzy science fiction od lat 50. do 80.
Cokolwiek jednak bym tÂłumaczyÂł, i tak zawsze moim ulubionym bohaterem pozostaje "cudowne dziecko", czyli pilot Pirx. Uwielbiam takÂże Ijona Tichego i z ogromnÂą sympatiÂą traktujĂŞ profesora TarantogĂŞ wraz z jego "wyprawami", "czarnymi komnatami" i "godzinami przyjĂŞĂŚ" ("GodzinĂŞ przyjĂŞĂŚ profesora Tarantogi" opublikowaÂło pismo "Tiechnika MoÂłodioÂży" - ze skrĂłtami, za ktĂłre dostaÂła mi siĂŞ od pana StanisÂława solidna reprymenda).
UsiÂłowaÂłem takÂże zabraĂŚ siĂŞ za "SummĂŞ technologiae", lecz zrozumiaÂłem, Âże nie zdoÂłam jej przetÂłumaczyĂŚ, poniewaÂż istniaÂła i istnieje nadal ogromna przepaÂśĂŚ pomiĂŞdzy erudycjÂą Lema a moimi skromnymi moÂżliwoÂściami. PamiĂŞtam, jak podczas obiadu wydanego przez paĂąstwa BarbarĂŞ i StanisÂława LemĂłw, kiedy to krĂłtko bawiÂłem w Krakowie, nie znalazÂłem lepszego tematu do rozmowy niÂż wtajemniczanie moich gospodarzy w sekrety przygotowywania syberyjskich pielmieni...
I choĂŚ nie widzieliÂśmy siĂŞ od dawna, od dawna teÂż nie otrzymujĂŞ listĂłw od StanisÂława Lema, cieszĂŞ siĂŞ, Âże Mistrz obchodzi jubileusz i proszĂŞ go, by przyjÂąÂł moje najserdeczniejsze Âżyczenia.

TÂłum. Jan StrzaÂłka

Jewgienij Wajsbrot (ur. 1923 na Syberii), podczas II wojny Âświatowej ochotniczo wstÂąpiÂł do Armii Czerwonej, ciĂŞÂżko ranny; po wojnie skoĂączyÂł geodezjĂŞ, uczyÂł w szkoÂłach, wspĂłÂłpracowaÂł z wieloma pismami. DziÂś na emeryturze.

--
C
U
S

2006-04-05 10:21

Temat postu: Lem W "Tygodniku Powszechnym"

ciachu

forum admin
postów: 823

Lem W "Tygodniku Powszechnym"

Rok 1946
- Obcy [opowiadanie], nr 43
- DzieĂą siĂłdmy [proza poetycka], nr 45
- Dzieje jednego odkrycia [opowiadanie], nr 51-52

Rok 1947
- OgrĂłd ciemnoÂści [opowiadanie], nr 14-15
- PiÂątkÂą przez KrakĂłw; Noc; MiÂłoÂśĂŚ; Katedra [wiersze], nr 20
- Triolet [wiersz], nr 32
- xxx ["W ÂścieÂżkach orlich..."; wiersz], nr 38
- xxx ["GoÂłĂŞbie wpisywaÂły..."; wiersz], nr 43
- Cmentarz polny [wiersz], nr 44
- Wiersze RĂłÂżewicza [rec. z tomu "NiepokĂłj"], nr 45

Rok 1948
- ZamilkÂły poeta [rec. z tomu K. K. BaczyĂąskiego "ÂŚpiew z poÂżogi"], nr 1
- Jasne Âłany, czyli ciemne strony Filmu Polskiego [rec. z filmu "Jasne Âłany"], nr 3
- xxx ["Nie wiem, czy rĂŞka Âślepca..."; wiersz], nr 7
- Jeszcze "Ostatni etap" [list do redakcji], nr 20
- Z cyklu "Owady" [wiersze], nr 21
- xxx ["Zawsze byÂła daleka..."; wiersze], nr 27
- List miÂłosny [wiersz], nr 37
- MaÂłe wiersze, nr 39
- Valse triste [wiersz], nr 41
- UmarÂłym [wiersz], nr 45
- Beethovena Symfonia PiÂąta [wiersz], nr 46

Rok 1964
- Rozmowa ze StanisÂławem Lemem (rozmawia WiesÂław PaweÂł SzymaĂąski), nr 16

Rok 1980
- List do Jana JĂłzefa SzczepaĂąskiego, nr 35

Rok 1989
- StanisÂław Lem, Jerzy JarzĂŞbski, Odwet profesora Pimki [Rozmowa o ksiÂąÂżce Tadeusza KĂŞpiĂąskiego "Witold
Gombrowicz - studium portretowe], nr 10

Rok 1990
- Nie jestem wrĂłÂżbitÂą. Ze StanisÂławem Lemem rozmawiajÂą Witold BereÂś i Adam Szostkiewicz, nr 26

Rok 1991
- Cykl "ÂŚwiat wedÂług Lema", nr 49, 51/52

Rok 1992
- Cykl "ÂŚwiat wedÂług Lema", nr 1 - 35
- Ojczyzna, nr 8
- ÂŚmierĂŚ w Âśrodku Âżycia (Noemi Madejska-Ostaszewska), nr 21
- KÂłopoty z planetÂą (Szczyt Ziemi w Rio), nr 25
- Sex Wars (LudzkoÂśĂŚ XXI wieku), nr 38
- Dlaczego zamilkÂłem?, nr 47

Rok 1994
- StanisÂław Lem i Jan JĂłzef SzczepaĂąski, Rozmowa na koniec wieku, nr 8
- Cykl "ÂŚwiat wedÂług Lema", nr 20 - 51/52

Rok 1995
- Cykl "ÂŚwiat wedÂług Lema", nr 1 - 52/53

Rok 1996
- Cykl "ÂŚwiat wedÂług Lema", nr 1 - 51/52
- W komputerowym labiryncie, nr 42 ("Kontrapunkt" nr 9)
- Danie miesiÂąca [Saul Bellow, "Planeta pana Sammlera"], nr 50 ("Kontrapunkt" nr 12)

Rok 1997
- Cykl "ÂŚwiat wedÂług Lema", nr 1 - 17

Rok 1998
- Niekoniecznie uÂświadomiona lekcja, nr 45 ("Apokryf" nr 13)
- ÂŚwiat bez krawĂŞdzi, nr 51/52 ("Kontrapunkt nr 13/14)

Rok 1999
- ÂŻegluga [po Âśmierci Jerzego Turowicza], nr 6
- Przemiany, nr 13
- Czy staniemy siĂŞ nieÂśmiertelni?, nr 15
- W kotle, nr 16
- Koniec wieku, nr 18
- Przewagi autokracji, nr 19
- Nad otchÂłaniÂą, nr 20
- Broda Fidela, nr 21
- Honor potwora, nr 22

Rok 2000
- Rewersy globalizacji, nr 5
- Putin czyli niepokoje, nr 15
- KsiÂąÂżĂŞ niezÂłomny [po Âśmierci Jerzego Giedroycia], nr 39
- O zagranicznych podrĂłÂżach, rosyjskich przygodach i olbrzymiej kuropatwie. Ze StanisÂławem Lemem rozmawia
Tomasz FiaÂłkowski, nr 43
- Energetyczne dylematy, nr 47

Rok 2001
- Spojrzenie z progu, nr 1
- PĂŞpek i Âświat, nr 4
- MiĂŞdzy WenerÂą a Marsem, nr 5
- Sprawa krwawego bÂłota, nr 6
- Sferomachia, nr 7
- Muzyka genĂłw, nr 8
- WĂŞdrĂłwka po grani, nr 10
- Pod kuratelÂą podkoszulka, nr 11
- Przedwczesny eksperyment, nr 12
- Zmierzch niewinnoÂści, nr 14
- Niepokoje, nr 15
- GÂłos z otchÂłani, nr 16
- PowrĂłt do atomu, nr 18
- Iluminacja i mĂłzg, nr 19
- Widziane z paradyzu, nr 21
- SplÂątany kÂłĂŞbek, nr 23
- Na horyzoncie, nr 25
- MĂłj MiÂłosz [wypowiedÂź w ankiecie], nr 26 ("Apokryf" nr 16)
- Przemiany, nr 27
- W cieniu Wielkiego Brata, nr 29
- Biogenetyczne nadzieje, nr 30
- Komputer i mĂłzg, nr 31
- Biogenetyczne bitwy, nr 32
- Repetycja, nr 34
- ÂŚwiat zapoÂśredniczony, nr 36

O StanisÂławie Lemie

Rok 1952
- Zofia Starowieyska-Morstinowa, W kosmicznej prĂłÂżni [rec. "AstronautĂłw"], nr 22

Rok 1959
- MichaÂł SprusiĂąski, Fantastyka i wspĂłÂłczesnoÂśĂŚ [rec. "Inwazji z Aldebarana"], nr 19

Rok 1962
- Zofia Starowieyska-Morstinowa, Z notatnika recenzenta [rec. "WejÂścia na orbitĂŞ" i "PamiĂŞtnika znalezionego
w wannie"], nr 34

Rok 1963
- WiesÂław SzymaĂąski, StanisÂław Lem:
"Noc ksiĂŞÂżycowa", nr 38

Rok 1965
- Jacek ÂŁukasiewicz, StanisÂław Lem: "Polowanie", "Cyberiada", nr 45

Rok 1971
- Henryk Krzeczkowski, KsiÂąÂżki niepotrzebne czyli nieistniejÂące [rec. "DoskonaÂłej prĂłÂżni"], nr 25
Rok 1973
- Piotr Myszkowski, Fantomologia - nauka o naszym myÂśleniu, nr 27

Rok 1996
- Jerzy JarzĂŞbski, Czy Âświat da siĂŞ lubiĂŚ (StanisÂławowi Lemowi na jubileusz), nr 37
- Jan BÂłoĂąski, Prawdziwe baÂśnie, nr 37
- StanisÂław BaraĂączak, Prezent, nr 37
- Jan JĂłzef SzczepaĂąski, MĂłj noblista, nr 37

Rok 1997
- WiesÂław ÂŁukaszewski: WszechÂświat w gÂłowie [doktorat honoris causa Uniwersytetu Opolskiego dla St. Lema],
nr 51/52

Rok 1998
- Jan BÂłoĂąski: Gra w Âświat [doktorat honoris causa Uniwersytetu JagielloĂąskiego dla St. Lema], nr 45

Rok 1999
- Jerzy JarzĂŞbski: Lem - klasyk [o sesji na UJ "StanisÂław Lem - pisarz, myÂśliciel, filozof], nr 50

--
C
U
S

2006-04-10 12:19

Temat postu: Rozmowa na koniec wieku

ciachu

forum admin
postów: 823

Rozmowa na koniec wieku

W styczniu 1994 roku Jan JĂłzef SzczepaĂąski obchodziÂł 75. urodziny. Jubileusz pisarza, ktĂłry przez lata byÂł wiernym Âświadkiem szaleĂąstw dwudziestego stulecia, byÂł dobrÂą okazjÂą do zastanowienia siĂŞ nad bilansem doÂświadczeĂą zmierzchajÂącej epoki. PoprosiliÂśmy o jego dokonanie dwĂłch wybitnych i skrajnie rĂłÂżnych w swych temperamentach pisarskich twĂłrcĂłw, zarazem bliskich przyjaciĂłÂł. Przypomniana tu rozmowa ukazaÂła siĂŞ pierwotnie w "TP" nr 9/04. RedakcjĂŞ reprezentowali Tomasz FiaÂłkowski i MichaÂł OkoĂąski.

StanisÂław Lem i Jan JĂłzef SzczepaĂąski / 2006-04-04

STANISÂŁAW LEM: - OglÂądaÂłem w polskiej telewizji "GodzinĂŞ szczeroÂści" z TobÂą, Jasiu. ByÂło to coÂś poÂśredniego miĂŞdzy jubileuszem wedÂług Boya-ÂŻelenskiego a "HoÂłÂdem Pruskim". Takich programĂłw nie naleÂży chyba robiĂŚ wyÂłÂącznie z odczytywania listĂłw gratulacyjnych, jakie nadsyÂłaÂły rozmaite remizy straÂżackie ze ZÂłoczowa. PodziwiaÂłem stoicyzm, z jakim Ty to znosiÂłeÂś - pomyÂślaÂłem sobie, Âże gdybym byÂł na Twoim miejscu, to chyba by mnie szlag trafiÂł. No bo przecieÂż jak czÂłowieka chwalÂą, to jest dla niego bardzo gÂłupia sytuacja - nie wiadomo co powiedzieĂŚ. "Istotnie, jest siĂŞ tym geniuszem".

Powiedz: kiedy my siĂŞ poznaliÂśmy? Nie pamiĂŞtam CiĂŞ z redakcji "Tygodnika" z tych najwczeÂśniejszych lat.

JAN JĂZEF SZCZEPAĂSKI: - To byÂło chyba w Kole MÂłodych, do ktĂłrego zresztÂą nie naleÂżaÂłem, ale siĂŞ zaplÂątaÂłem przy jakiejÂś okazji. To byÂły pĂłÂźne czterdzieste lata.

PamiĂŞĂŚ i guziki

LEM: - KtoÂś powiedziaÂł, Âże nie wszystko byÂło zÂłe w PRL- u, takÂże nie wszystko byÂło zÂłe w Kole MÂłodych. MieliÂśmy minimum organizacyjne, a potem wszyscy siĂŞ usamoÂdzielniali. Jedni wybierali sÂłuÂżbĂŞ dworskÂą, inni nie. Tych drugich byÂła wÂłaÂściwie liczba pojedyncza, czyli Ty. Jak mÂłodzi ludzie zaczynajÂą malowaĂŚ albo uprawiaĂŚ literaturĂŞ, przypomina to maraton. Jest jedno okrÂąÂżenie, potem drugie, a potem pojedynczo zaczynajÂą odpadaĂŚ. Trzeba byĂŚ silnym, takÂże biologicznie, Âżeby siĂŞ w tym maratonie krĂŞciĂŚ. Sam fakt, Âże czÂłowiek jest w maratonie juÂż od bardzo dawna, daje poczucie, Âże on coÂś sobÂą reprezentuje.

Ale Ty jesteÂś jakimÂś nieludzkim wyjÂątkiem. Bo to nie jest ludzkie, o czym powiedziaÂł Jerzy Turowicz, Âże Ty siĂŞ nie musisz wstydziĂŚ ani jednego zdania, ktĂłre napisaÂłeÂś. Ja nie wiem, czy jest drugi pisarz w Polsce, ktĂłry mĂłgÂłby to samo powiedzieĂŚ.

SZCZEPAĂSKI: - Staszku, ale Ty kontynuujesz tĂŞ panichidĂŞ...

LEM: - Nie, ja chcĂŞ tylko powiedzieĂŚ, Âże ze mnÂą tak dobrze nie byÂło. Ale chciaÂłem zapytaĂŚ o co innego.

JesteÂśmy ostatnim pokoleniem ludzi, ktĂłrzy pamiĂŞtajÂą PolskĂŞ przedwojennÂą. Polska przedwojenna dla 90 proc. ludzi dziÂś ÂżyjÂących w Polsce jest wyÂłÂącznie mitem. W "Dialogu" - tym, co jest w nim "MiÂłoÂśĂŚ na Krymie" MroÂżka - jest wielka dyskusja redakcyjna o tym, Âże mÂłodzieÂż caÂłkiem straciÂła poczucie historycznej przeszÂłoÂści, Âże nic nie wie. JeÂżeli ktoÂś mĂłwi, Âże Gierek to byÂł taki kardynaÂł, to rzeczywiÂście budzi to grozĂŞ. Nawet w jakimÂś plemieniu MaorysĂłw przeszÂłoÂśĂŚ mityczna w gÂłowach siĂŞ koÂłacze, a tu nic.

Ja siĂŞ utoÂżsamiaÂłem z tym, co Beck powiedziaÂł, Âże ani guzika nie oddamy. PowiedziaÂł teÂż, Âże w Polsce jest pewna rzecz, ktĂłra ma najwyÂższÂą cenĂŞ - tÂą rzeczÂą jest honor. No, tĂŞ wypowiedÂź moÂżna wÂłoÂżyĂŚ do lamusa tradycji, choĂŚ z tymi guzikami ja siĂŞ ciÂągle w zupeÂłnoÂści zgadzam.

SZCZEPAĂSKI: - Mam pewnÂą wÂątpliwoÂśĂŚ: przypominam sobie ze swoich czasĂłw gimnazjalnych rodzaj takiego fasonu, szpanu, Âże my nie mamy nic wspĂłlnego z tym caÂłym romantyzmem, z wieszczami. Ale potem to oczywiÂście pĂŞkÂło i caÂła poezja okupacyjna z BaczyĂąskim na czele byÂła powrotem do romantyzmu i do tych wszystkich wÂątkĂłw, ktĂłrych myÂśmy siĂŞ wstydzili, wyrzekli.

TYGODNIK POWSZECHNY: - Ale przecieÂż schyÂłek lat 70. i tzw. pierwsza "SolidarnoÂśĂŚ" byÂły okresem odÂżycia na nowo zbiorowej mitologii, i to wÂłaÂśnie w mÂłodym pokoleniu. WiĂŞc jeÂżeli moÂżna mĂłwiĂŚ o zerwaniu, to dopiero w drugiej poÂłowie lat 80.?

SZCZEPAĂSKI: - Gdyby ktoÂś siĂŞ zajÂąÂł zbadaniem trwaÂłoÂści tych wÂątkĂłw i stereotypĂłw, to rĂłÂżnie to wyglÂąda w rĂłÂżnych Âśrodowiskach. W paÂździerniku byÂłem na zÂłotym weselu naszych sÂąsiadĂłw w Kasince MaÂłej. To Âśrodowisko wiejskie, zebraÂła siĂŞ caÂła rodzina, bardzo piĂŞkna uroczystoÂśĂŚ i pĂłÂźniej zaczĂŞÂły siĂŞ Âśpiewy, i co Âśpiewali? PieÂśni legionowe, pieÂśni akowskie, pieÂśni harcerskie.

LEM: - JednÂą czĂŞÂśĂŚ inteligencji wykoĂączyÂła nam okupacja hitlerowska, a potem o resztĂŞ Sowieci siĂŞ postarali.

WieÂś musiaÂła wejÂśĂŚ do miasta, a poniewaÂż ja jestem zwolennikiem postĂŞpowej teorii, Âże dystrybucja inteligencji jest taka sama mniej wiĂŞcej wszĂŞdzie, myÂślĂŞ, Âże nic specjalnie siĂŞ nie staÂło, jeÂżeli chodzi o iloraz inteligencji. Natomiast zatracie ulegÂł pewnego rodzaju savoir vivre, obyczajowoÂśĂŚ. Ojciec BocheĂąski po wizycie tutaj powiedziaÂł, Âże najbarÂdziej uderzyÂło go w Polsce chamstwo.

Szkielety w szafie

- Czy Panowie zgodziliby siĂŞ z tezÂą, Âże to, co siĂŞ dzieje po upadku muru w caÂłym wÂłaÂściwie Âświecie zachodnim, to jest powtĂłrka z lat 30.?

SZCZEPAĂSKI: - Ja siĂŞ naiwnie ÂłudziÂłem, Âże po upadku imperium radzieckiego skoĂączyÂł siĂŞ okres fascynacji totalitaryzmem i teraz wyksztaÂłci siĂŞ jakaÂś nowa mentalnoÂśĂŚ. TymÂczasem to, co widzimy - proliferacje maleĂąkich StalinkĂłw, HitlerkĂłw, jakichÂś MiloszeviciĂłw, ÂŻyrynowskich i innych... To dla mnie jest przeraÂżajÂące i niezrozumiaÂłe.

LEM: - KiedyÂś totalizmy byÂły pokryte grubÂą warstwÂą ideologii, a teraz jest tak, jak napisaÂł Josif Brodski w "Heraldzie": w BoÂśni chodzi jedynie o to - mordowaĂŚ, Âżeby mordowaĂŚ, ÂżerujÂąc na instynktach plemiennych.

WidziaÂłem w Telewizji Polskiej ÂŻyrynowskiego, ktĂłry mĂłwiÂł: my SÂłowianie, wy SÂłowianie, my siĂŞ porozumiemy, a jak chcecie LwĂłw, to ja wam oddam. Moja Âżona twierdzi, Âże jak on to powiedziaÂł, to mnie siĂŞ gĂŞba rozjaÂśniÂła. No ale w moim przypadku to jest odruch warunkowy, na ktĂłry nic nie moÂżna poradziĂŚ; LwĂłw to moje miasto...

- W latach 30. krytykowano LigĂŞ NarodĂłw, ktĂłra wÂłaÂściwie nie potrafiÂła niczemu zapobiec: kolejne agresje - choĂŚby Abisynia, CzechosÂłowacja - spotykaÂły siĂŞ z biernoÂściÂą Âświata. Czy ta sytuacja nie jest w tej chwili dokÂładnie powtĂłrzona, choĂŚ integracja Âświata zachodnioeuropejskiego poszÂła o wiele dalej?

LEM: - Jak siĂŞ ma w szafie same szkielety zamiast garniturĂłw...

- MoÂże wiĂŞc jest tak, Âże Fukuyama siĂŞ sprawdziÂł, ale dokÂładnie na odwrĂłt? On przecieÂż twierdziÂł, Âże bĂŞdzie koniec historii i nastanie wieczna demokracja typu zachodniego, a tymczasem okaÂże siĂŞ, Âże jest koniec pokoju i koniec demokracji.

LEM: - I przede wszystkim koniec Fukuyamy. NaprawdĂŞ naleÂży to nazwisko zasypaĂŚ gdzieÂś gÂłĂŞboko, w jakimÂś doÂłku.

- Czy to wszystko oznacza, Âże cywilizacja europejska jest w fazie zmierzchu?

LEM: - JuÂż trzydzieÂści lat temu czytaÂłem o manewrach w Beneluksie, po ktĂłrych byÂły skargi oddziaÂłĂłw atakujÂących, Âże zmotoryzowane bufety nie nadÂąÂżaÂły za pierwÂszymi liniami i Âże ÂżoÂłnierze nie mogli siĂŞ dobrze poÂżywiĂŚ w czasie przerw w boju. PomyÂślaÂłem sobie - to juÂż jest koniec. Jak pierwszy raz przyjechaÂłem do Berlina - jeszcze wtedy nie byÂło muru - i zobaczyÂłem policjanta kierujÂącego ruchem, ktĂłremu piĂŞknie utrefione i zaondulowane loki spÂływaÂły na ramiona, pomyÂślaÂłem: koniec.

SZCZEPAĂSKI: - PamiĂŞtam z partyzantki: zrzucili nam skoczka, ktĂłry braÂł udziaÂł w kampanii afrykaĂąskiej i wÂłoskiej...

LEM: - Czy to byÂł ten, co nie chciaÂł jeÂśĂŚ grzybkĂłw?

SZCZEPAĂSKI: - Nie, to inny... PamiĂŞtam, jak on opowiadaÂł, Âże w jednej z dywizji amerykaĂąskich batalion piechoty zastrajkowaÂł, bo nie dowieÂźli im prysznicĂłw. Oni powiedzieli: to nie pĂłjdziemy strzelaĂŚ, bo prysznicĂłw nie ma.

LEM: - Ale wyjdÂźmy z wielkiej polityki. RozpowszechniÂł siĂŞ - diabli wiedzÂą skÂąd - taki poglÂąd, Âże od 1944 r. do ,,SolidarnoÂści" byÂła czarna dziura w dziedzinie ducha polskiego, kultury. Ja siĂŞ z tym absolutnie nie zgadzam.

SZCZEPAĂSKI: - Ja teÂż.

LEM: - No to dobrze.

Zawracanie Niagary

- No wiĂŞc jak byÂło pisarzom w PRL-u? I jak jest dzisiaj?

LEM: - Przed wojnÂą Zofia NaÂłkowska pÂływaÂła na cieniusieĂąkiej bÂłonce napiĂŞcia powierzchniowego: to byÂły elity, smokingi, prezydent MoÂścicki wisiaÂł na Âścianie. Ale jak nagle przyszÂła niemiecka okupacja i ona musiaÂła ÂżyĂŚ z tego, Âże sprzedawaÂła w trafice papierosy, to nagle zobaczyÂła, Âże zapada siĂŞ w gÂłÂąb Polski, o ktĂłrej istnieniu nic nie wiedziaÂła.

W PRL-u istniaÂły pozory masowego czytelnictwa, ale dziÂś nakÂłady u nas spadÂły akuratnie do tego poziomu, jak przed wojnÂą. Wydanie w piĂŞciu tysiÂącach nakÂładu juÂż jest bestsellerem i wszyscy sÂą uÂśmiechniĂŞci. Spodlenie gustĂłw jest bardzo smutne.

SZCZEPAĂSKI: - Zawsze tak byÂło i trzeba przestaĂŚ siĂŞ ÂłudziĂŚ, Âże kultura jest zjawiskiem masowym. Kultura sama w sobie nie jest sprawÂą masowÂą. Zawsze sÂą elity. A na co moÂżna liczyĂŚ? Przede wszystkim na snobizm, naÂśladowanie elit.

LEM: - WrĂłĂŚmy do gustĂłw. MiĂŞdzy drugÂą a czwartÂą w nocy budzĂŞ siĂŞ i nie mogĂŞ spaĂŚ. SchodzĂŞ na dĂłÂł, wÂłÂączam miskĂŞ anteny satelitarnej i oglÂądam stare filmy. Jak jest stary francuski film gangsterski, to jest dosyĂŚ miÂło: wszyscy widzÂą tĂŞ jawnÂą umownoÂśĂŚ, jak ktoÂś jest trafiony kulÂą, to siĂŞ przewraca i umiera w sposĂłb taki, Âże wszyscy wiedzÂą, Âże zaraz wstanie i pĂłjdzie siĂŞ napiĂŚ. A teraz czekam z trwogÂą chwili, kiedy siĂŞ pokaÂże rozmaite kawaÂłki rÂąk, nĂłg i mĂłzgu. PokazujÂą trupy z Sarajewa a za chwilĂŞ widaĂŚ urocze dziewczĂŞ, ktĂłre spoÂżywa budyĂą oblany ÂśmietanÂą z truskawkÂą na wierzchu. Jak moÂżna takie rzeczy znosiĂŚ?

SZCZEPAĂSKI: - To siĂŞ zaczyna od tego, Âże przed wojnÂą nie byÂło telewizji.

LEM: - Ale mĂłwiÂą niektĂłrzy, Âże caÂły Hitler to byÂł teatr radiowy.

- MiÂłosz ostatnio dwukrotnie zabieraÂł gÂłos w podobnym duchu. Raz na konferencji "Literatura i demokracja" i drugi raz w tekÂście drukowanym w "TP", ktĂłry siĂŞ nazywa "W skĂłrze maÂłpy". Prorok wystĂŞpujÂący przeciw kulturze masowej...

LEM: - To jest rozpaczliwe, jak zawracanie Niagary kijem. Gdzie jest lekarstwo?

SZCZEPAĂSKI: - Lekarstwo to jest wiek. Ja parĂŞ lat temu dostaÂłem numer "Newsweeka" caÂły poÂświĂŞcony sprawie tego, co siĂŞ staÂło z hippisami lat 60. To sÂą stateczni, starsi panowie, pracujÂą w bankach...

- Jeden zostaÂł prezydentem USA...

LEM: - Nie oskarÂża siĂŞ klimatu, nie mĂłwi siĂŞ: robimy demonstracje przeciwko powodzi, bo to nic nie pomoÂże, ale mĂłwi siĂŞ: nie naleÂży obetonowywaĂŚ koryt rzecznych, bo to powoduje, Âże jak woda przeskoczy tĂŞ tamĂŞ, to juÂż jest taka powĂłdÂź... Z drugiej strony nie chodzi teÂż o to, Âżeby nie regulowaĂŚ rzeki, chodzi o to, Âżeby znaleÂźĂŚ jakiÂś rozsÂądny kompromis w tej sprawie. JeÂśli chodzi o kulturĂŞ, nie naleÂży oczekiwaĂŚ zmiÂłowania, Âże rzÂąd uchwali jakÂąÂś takÂą generalnÂą kontrybucjĂŞ, Âżeby moÂżna byÂło wydawaĂŚ ksiÂąÂżki dobre i taki nieznany areopag bĂŞdzie decydowaÂł, co jest dobre, a co nie, bo wtedy siĂŞ robi zamordyzm.

Bez zÂłudzeĂą

- Tyrmand pisaÂł w "Dzienniku 1954", Âże SzczepaĂąski ma cztery ksiÂąÂżki gotowe w szufladzie... Jak to byÂło? Pan StanisÂław wygÂłaszajÂąc tu laudacjĂŞ powiedziaÂł, Âże Pan nie napisaÂł zdania, ktĂłrego musiaÂłby siĂŞ wstydziĂŚ, a rĂłwnoczeÂśnie z niezachwianÂą pewnoÂściÂą, Âże coÂś z tego potem bĂŞdzie, pisaÂł Pan przez te wszystkie lata do szuflady. A przecieÂż wszyscy mieli przekonanie, Âże to bĂŞdzie trwaÂło nie wiadomo jak dÂługo; w 1952-53 roku raczej nikt nie sÂądziÂł, Âże stalinizm tak szybko siĂŞ skoĂączy.

LEM: - SzczepaĂąski nigdy nie byÂł zewnÂątrzsterowny...

- Ale nawet nie bĂŞdÂąc zĂŞwnÂątrzsterownym, moÂżna straciĂŚ ochotĂŞ na cokolwiek, kiedy siĂŞ dochodzi do wniosku, Âże to jeszcze potrwa ze 25 lat. Bo jeÂżeli potrwa, to wÂłaÂściwie, po co ja bĂŞdĂŞ pisaÂł te ksiÂąÂżki?

SZCZEPAĂSKI: - MyÂślĂŞ, Âże miaÂłem ogromne szczĂŞÂście, bo gdyby siĂŞ tak zdarzyÂło, a w koĂącu nie byÂło to wykluczone, Âże byÂłbym wydaÂł przed wojnÂą ksiÂąÂżkĂŞ... No i ja rzeczywiÂście nie braÂłem pod uwagĂŞ moÂżliwoÂści, Âże zostanĂŞ pisarzem, Âże bĂŞdĂŞ z tego ÂżyÂł. PisaÂłem, bo mnie to interesowaÂło, bo mnie to w jakiÂś sposĂłb bawiÂło.

- PublikowaÂł Pan jednak w latach 40. w "Tygodniku" i zobaczyÂł Pan swoje teksty w druku...

LEM: - Ale to nie jest to samo. Ja teÂż debiutowaÂłem w "Tygodniku" - wierszami i prozÂą, a potem miaÂłem trudnoÂści. OczywiÂście, ja siĂŞ nie przyrĂłwnujĂŞ do Jasia, ale w 1953 r. miaÂłem skoĂączone "Dialogi" i nawet nie szedÂłem do Âżadnego wydawcy, bo uwaÂżaÂłem, Âże bez sensu jest pisaĂŚ na siebie donosy.

Pewien filozof z Essen wydaÂł w RFN ksiÂąÂżkĂŞ, gdzie zacytowaÂł moje sÂłowa o paĂąstwie centralistycznym, i pyta: jak to jest moÂżliwe - chyba cenzor rozum straciÂł. Ja mu napisaÂłem: cenzor rozumu nie straciÂł, cenzorzy po PaÂździerniku 1956 r. zwrĂłcili siĂŞ do wÂładz, Âżeby ich rozwiÂązano. MyÂśmy ze SzczepaĂąskim poszli wtedy wyrzucaĂŚ Machejka z redakcji "ÂŻycia Literackiego", ale on powiedziaÂł: mnie tu KC posadziÂło, i tylko KC mnie stÂąd wyrzuci.

SZCZEPAĂSKI: - Ale nie wszyscy cenzorzy byli idiotami...

LEM: - MyÂśmy byli naiwni, ale ja chcĂŞ powiedzieĂŚ, Âże jednak tyÂś siĂŞ Jasiu pĂłÂźniej niÂż ja przekonaÂł o tym, Âże to jest ponury drab, ten caÂły Machejek. Mnie zrobiÂło siĂŞ go Âżal dopiero potem, jak go zobaczyÂłem na przystanku tramwajowym. On juÂż nie byÂł taki, jak wtedy, gdy siĂŞ lubieÂżnie ocieraÂł o kaÂżdego kolejnego premiera PRL.

PĂłÂźniej siĂŞ to wszystko nagle rozlazÂło. ChoĂŚ, gdy zobaczyÂłem nazwisko Bisztygi, ostatniego rzecznika KC jako doradcy nowego rzÂądu, to jednak lekka cholera mnie ogarnĂŞÂła.

SZCZEPAĂSKI: - Gdy Kantor wystawiaÂł ,,MÂątwĂŞ" - to byÂł pierwszy spektakl teatru Cricot 2 - wtedy na prĂłbĂŞ generalnÂą wÂładze przysÂłaÂły PolewkĂŞ, zwykÂły cenzor juÂż nie wystarczaÂł i Polewka miaÂł wydaĂŚ opiniĂŞ: czy to jest bÂłagonadioÂżne, czy nie. Potem podszedÂł do Balewicza i powiedziaÂł: sÂłuchajcie, ja wiem kto to jest Hyrkan, ale nie mĂłwcie nikomu, Âże ja wiem.

LEM: - Nawet u Sofoklesa czy innych tragikĂłw staroÂżytnych nasza cenzura odnajdywaÂła aluzje do PRL-u.

WidzĂŞ kiedyÂś, Âże w ,,Polityce" pytali, co siĂŞ komu podobaÂło w telewizji i Lam mĂłwi, Âże to i to. NiewaÂżne nawet co, ale ja osobiÂście jednak przy caÂłej nadprzyrodzonej ÂłagodnoÂści widziaÂłbym Lama z KoÂźniewskim albo spĂŞtanych i wciÂągniĂŞtych w jakiÂś kierat, albo w jakiejÂś piwnicy dobrze zakorkowanej... Bo teraz to nie sÂą nawet Âżadne nawrĂłcenia. Owszem, jak ktoÂś juÂż umrze, to ja go mogĂŞ poÂżaÂłowaĂŚ, proszĂŞ bardzo, ale jak dÂługo Âżyje, to nie. Okrutny jestem po prostu.

SZCZEPAĂSKI: - Nigdy nie miaÂłem zÂłudzeĂą, Âże pisaniem mogĂŞ wpÂłynÂąĂŚ na losy Âświata. Nie dlatego pisaÂłem. PisaÂłem, bo uwaÂżaÂłem, Âże jest to jedyna rzecz, ktĂłrÂą potrafiĂŞ jako tako robiĂŚ. ChoĂŚ coraz trudniej mi to przychodzi. Dawniej, gdy miaÂłem jakiÂś pomysÂł - to mnie drĂŞczyÂło, ÂśniÂło mi siĂŞ po nocach. A teraz, gdy mam pomysÂł, przez chwilĂŞ mnie jakoÂś zafascynuje, ale po chwili zapominam, co to byÂło.

LEM: - O zapominaniu to ja mogĂŞ duÂżo powiedzieĂŚ. PamiĂŞtam jak mi siĂŞ kiedyÂś ÂśniÂło, Âże byÂłem mÂłodym wyÂświĂŞconym ksiĂŞdzem, miaÂłem w czasie Mszy wygÂłosiĂŚ kazanie i miaÂłem takÂą potwornÂą tremĂŞ w tym Âśnie. Co najdziwniejsze, nie dziwiÂłem siĂŞ, Âże miaÂłem w tym Âśnie takÂą przeszÂłoÂśĂŚ, jakiej w rzeczywistoÂści nigdy nie miaÂłem i Âże moja podÂświadomoÂśĂŚ dorobiÂła mi w tym Âśnie tĂŞ przeszÂłoÂśĂŚ. Ja siĂŞ w tym momencie w ogĂłle nie zastanawiaÂłem, czy jestem wierzÂącym ksiĂŞdzem, czy niewierzÂącym, tylko miaÂłem wygÂłosiĂŚ kazanie i strasznie siĂŞ stremowaÂłem.

Nie bojĂŞ siĂŞ wystĂŞpowaĂŚ przed ludÂźmi, chcĂŞ wiĂŞc powiedzieĂŚ, Âże sen moÂże nadawaĂŚ innÂą osobowoÂśĂŚ. Nie wiem, czy to jest przyrodzona wÂłaÂściwoÂśĂŚ pisarzy. NieÂżyjÂąca juÂż niestety Noemi Madeyska, psychiatra, zarĂłwno SzczepaĂąskiego, jak i mnie poddaÂła dziaÂłaniu psylocybiny.

Ty wtedy, Jasiu, mĂłwiÂłeÂś do obrazu?

SZCZEPAĂSKI: - Nie, to obraz mĂłwiÂł do mnie. WÂłaÂściwie nie mĂłwiÂł, tylko mnie kokietowaÂł w sposĂłb taki bardzo wyrafinowany i dwuznaczny. To byÂł portrecik jakiejÂś mÂłodej kobiety, chyba babki Pani Doktor i ona mnie prowokowaÂła, straszyÂła, wabiÂła i ja byÂłem tak tym zafascynowany, zajĂŞty, Âże jak kazaÂła mi pani Maria zamknÂąĂŚ oczy, skupiĂŚ i zaÂżÂądaĂŚ, Âżeby ten obrazek siĂŞ uspokoiÂł, ja siĂŞ poddaÂłem temu, zamknÂąÂłem oczy, zmobilizowaÂłem siĂŞ, otworzyÂłem oczy - a ta, jak nie skoczy na mnie!

LEM: - A ja wziÂąÂłem jakÂąÂś ksiÂąÂżeczkĂŞ do rĂŞki, ktĂłra miaÂła taka gÂładkÂą powierzchniĂŞ i zobaczyÂłem, Âże to jest sala teatralna ze spuszczonÂą kurtynÂą, sÂłyszaÂłem szmer gÂłosĂłw na tej sali. Kiedy to nagle odeszÂło, z obrzydzeniem odrzuciÂłem tĂŞ ksiÂąÂżkĂŞ. Potem, gdy znĂłw proponowaÂła mi powtĂłrzenie eksperymentu, to ja juÂż nie chciaÂłem. Nie chciaÂłem, Âżeby jakaÂś substancja zapanowaÂła nad moim umysÂłem. Ty, Jasiu, teÂż nie zaÂżywasz narkotykĂłw i to wskazuje na to, Âże nam to jest niepotrzebne po prostu. Ja nie wiem, po co to ludzie robiÂą, mnie to przeraÂża, te kompoty...

SZCZEPAĂSKI: - Mnie siĂŞ zdaje, Âże to jest takie Âżycie zastĂŞpcze: ktoÂś Âżyje w pustce, beznadziei - to sobie takÂą protezĂŞ dorabia. My mieliÂśmy Âżycie dosyĂŚ wypeÂłnione.

LEM: - To jest prawda. Ale ja nie rozumiem: np. dzisiaj pokazywali w telewizji kilkunastu mÂłodych ludzi zÂłapanych przy podpalaniu lasĂłw dookoÂła Sydney. MĂłwi siĂŞ "piromani", ale nie mogĂŞ pojÂąĂŚ motywu, bo te terroryzmy majÂą jeszcze jakieÂś pretekstowe ideologie; Baskowie, IRA - ale po co, na miÂłoÂśĂŚ BoskÂą, podpalaĂŚ lasy...

SZCZEPAĂSKI: - ÂŻeby coÂś siĂŞ dziaÂło.

LEM: - W kulturze masowej jest duÂża potrzeba pojawienia siĂŞ monstrum, to jest stara sprawa, Frankenstein, dr Mabuse... PamiĂŞtasz doktora Mabuse?

SZCZEPAĂSKI: - Tak.

LEM: - A Fu-Man-Tchu? Taki ChiĂączyk z wÂąsami. Przedwczoraj niemal ze Âłzami wzruszenia w oczach zobaczyÂłem go w telewizji satelitarnej. Fu-Man-Tchu, ktĂłry chciaÂł zniszczyĂŚ Âświat. To wÂłaÂściwie jest niesamowite: oglÂądamy takie ĂŚmoje-boje, podczas gdy na Âświecie naprawdĂŞ dziejÂą siĂŞ straszne rzeczy: tu jest powĂłdÂź, tu trzĂŞsienie ziemi, tu wybierajÂą ÂŻyrynowskiego.

Wczoraj w telewizji naszej pokazywano zwierzĂŞta ukochane najrozmaitszych ludzi, od psĂłw za szesnaÂście milionĂłw, potem caÂła rodzina ma boa dusiciela, cztery metry dÂługoÂści, ktĂłry Âśpi z wÂłaÂścicielem, przytula siĂŞ do niego, a ma takie Âśliskie, zimne ciaÂło, a na zakoĂączenie pokazywali pana, ktĂłry nachylaÂł siĂŞ do paszczy krokodyla i serdecznie uÂśmiechaÂł siĂŞ do kamery. WiĂŞc ja zastanowiÂłem siĂŞ, skupiÂłem i doszedÂłem do wniosku, Âże jest tylko jeden rodzaj monstrĂłw na tej planecie - sÂą to ludzie, a te wszystkie inne monstra to jest lipa i zawracanie gÂłowy.

Obaj mieliÂśmy niesÂłychane szczĂŞÂście do wariatĂłw. Nie wiem, skÂąd to siĂŞ wziĂŞÂło. Niedawno przyszedÂł tutaj jeden facet, na szczĂŞÂście spaÂłem, wiĂŞc to mnie uratowaÂło, ale Âżona mi mĂłwiÂła, Âże chciaÂł mi powiedzieĂŚ coÂś bardzo waÂżnego na temat Marsjan. PrzyjechaÂł dziesiĂŞĂŚ kilometrĂłw z miasta, Âżeby mojej Âżonie powiedzieĂŚ coÂś o Marsjanach.

- Do nas do redakcji przychodzi taki, ktĂłry za drobnÂą opÂłatÂą jest gotĂłw zneutralizowaĂŚ "Âświatowe centrum zÂła".

SZCZEPAĂSKI: - Podejrzewam, Âże on teÂż do mnie przychodzi. Jest teoretykiem zÂła, psychologiem z wyksztaÂłcenia, napisaÂł dwa dzieÂła. Twierdzi, Âże zÂło jest chorobÂą, ktĂłrÂą moÂżna leczyĂŚ i wymyÂśliÂł caÂłÂą terapiĂŞ.

- To pocieszajÂąca teoria.

LEM: - JeÂżeli to jest choroba, to chorujÂą na niÂą prawie wszyscy.

RĂŞkopisy nie pÂłonÂą

- Panie StanisÂławie, kim byÂł dla Pana SzczepaĂąski-pisarz?

LEM: - Ja siĂŞ zastanawiaÂłem nad sÂłowami Turowicza: dlaczego ty masz takie zÂłe, sÂłabe kursy na gieÂłdach krytyki, na "salonach literackich". KiedyÂś pytam dziekana krytyki polskiej, Jasia BÂłoĂąskiego, dlaczego nie napisaÂł o tobie sÂąÂżnistej rozprawy, ale on siĂŞ wykrĂŞcaÂł. WiedziaÂłem, Âże siĂŞ nie dowiem, muszĂŞ sam wymyÂśliĂŚ i mam wraÂżenie takie w kategoriach alpinizmu: Âże ty jesteÂś Âściana bez chwytĂłw. ÂŚciana jest cholerna, ale gÂładka. Do Gombrowicza czy Witkacego sÂą bardzo wyraÂźne chwyty, moÂżna siĂŞ powspinaĂŚ...

SZCZEPAĂSKI: - Ale jak dÂługo oni czekali na to, Âżeby ktoÂś zaczÂąÂł siĂŞ na nich wspinaĂŚ.

LEM: - Ty nie masz teÂż takich ostrych koĂącĂłw na Âłokciach, Âżeby siĂŞ rozpychaĂŚ, to zresztÂą jest moim zdaniem nareszcie jakiÂś powaÂżny brak, ktĂłry w tobie znajdujĂŞ. Malwersantem nie jesteÂś, aferzystÂą nie jesteÂś, nie jesteÂś malkontentem, nie jesteÂś zwyrodnialcem - co to za literat?

Nie chodzi o to, ÂżebyÂś to wszystko robiÂł osobiÂście, moÂżesz robiĂŚ per procura, za poÂśrednictwem swoich bohaterĂłw. A bohaterowie Jasia, to jakiÂś taki szlachetny mÂłody czÂłowiek, ktĂłry strzela do cara. A to powinien byĂŚ taki fest degenerat, taki sÂąÂżnisty, to jest oczywiÂście kolosalna wada.

Zdaje mi siĂŞ, Âże pierwszy rĂŞkopis twojej "Polskiej jesieni" zginÂąÂł?

SZCZEPAĂSKI: - Tak. Ja to odtwarzaÂłem, ale to zginĂŞÂło w czasie wojny, a nie w PRL-u.

LEM: - Ale gdybyÂś Ty to miaÂł juÂż w 1945 r., to moÂżna by to byÂło wydaĂŚ. To byÂł ten czas, kiedy wyszÂło "Ocalenie" MiÂłosza, pierwsze ksiÂąÂżki...

SZCZEPAĂSKI: - No wiesz, ale ja prĂłbowaÂłem to wydaĂŚ w 1948 r.

LEM: - Gdzie?

SZCZEPAĂSKI: - W "Czytelniku".

LEM: - No, ale wtedy juÂż nie byÂło szans. Ja poszedÂłem wtedy ze "Szpitalem przemienienia" do Gebethnera, powiedzieli Âże to bardzo dobra ksiÂąÂżka, po czym caÂły Gebethner zostaÂł w oka mgnieniu zwiniĂŞty. No i zaczĂŞÂły siĂŞ moje peregrynacje z tÂą ksiÂąÂżkÂą, czterdziesty Ăłsmy, czterdziesty dziewiÂąty, piĂŞĂŚdziesiÂąty - osiem lat czekaÂłem na wydanie.

- Jak byÂło z tym 1945 rokiem? Obaj Panowie mieli odmienne doÂświadczenia: pan StanisÂław ze Lwowa, a pan Jan z partyzantki.

SZCZEPAĂSKI: - Dla mnie to byÂł straszny szok, bo wtedy jeszcze miaÂłem skÂłonnoÂści do naiwnego optymizmu, zupeÂłnie inaczej sobie wyobraÂżaÂłem koniec wojny. Bardzo ciĂŞÂżko przeÂżyÂłem "wyzwolenie", pamiĂŞtam jak tutaj, w Krakowie, po kapitulacji Niemiec byÂła ta strzelanina na ulicach, Ruscy palili ognie, to ja chodziÂłem jak struty.

- A oczekiwaÂł Pan bardzo szybko trzeciej wojny?

SZCZEPAĂSKI: - Tego do koĂąca nie pamiĂŞtam. Z poczÂątku oczywiÂście tak, wszyscy ludzie w moim wieku na to liczyli.

LEM: - "Truman, Truman spuÂśĂŚ ta bania, bo tu nie do wytrzymania".

SZCZEPAĂSKI: - Ale bardzo szybko te zÂłudzenia wyparowaÂły.

LEM: - Ja odwrotnie, bo mnie wylano z kÂąpieli sowieckiej i wylÂądowaÂłem tutaj o wiele Âłagodniej. Co tu duÂżo mĂłwiĂŚ - ja byÂłem taki durnowaty, Âże jeszcze we Lwowie robiÂłem sobie maÂłe modele czoÂłgĂłw i armat, potem sfotografowaÂłem je sobie i zaniosÂłem do zakÂładu, Âżeby mi zrobili odbitki. Ojciec mĂłwiÂł - nie rĂłb tego, mogÂą byĂŚ przykroÂści. No i poszedÂłem po odbiĂłr i fotograf mĂłwi mi uÂśmiechajÂąc siĂŞ, Âże na piĂŞtrze czeka taki jeden pan. I tam siedziaÂł oficer NKWD, ktĂłry pyta: "a eta szto takoje?". A ja mĂłwiĂŞ, Âże takie zabawki. Wtedy mnie wypuÂściÂł, a potem zauwaÂżyÂłem, Âże nie naleÂży jednak robiĂŚ sobie takich igraszek z zabawkami.

Tak wiĂŞc nasze poczÂątki Âżyciowe mocno siĂŞ rĂłÂżniÂły: ty wyszedÂłeÂś z lasu i myÂślaÂłeÂś, Âże bĂŞdzie Polska, a ja przyjechaÂłem tutaj w wagonie towarowym, zupeÂłnie goÂły.

Ale ja siĂŞ zastanawiaÂłem przed naszÂą rozmowÂą, co nas bliÂżej poÂłÂączyÂło? Nasze zainteresowania sÂą przecieÂż przeciwstawne, ja siĂŞ zajmujĂŞ kosmosem, czÂłowiek jest dla mnie zjawiskiem w skali biologicznej planety. Ale jest coÂś takiego we mnie, Âże kiedy mam podjÂąĂŚ jakÂąÂś waÂżnÂą decyzjĂŞ, to myÂślĂŞ sobie: jak SzczepaĂąski by na to patrzyÂł? Jakbym spoglÂądaÂł na kompas, ktĂłry, jak wiadomo, zawsze ten sam kierunek wskazuje. I o tobie ja to wiem.

A nasza jedyna sprzeczka to byÂła chyba na temat ksiÂąÂżki Schuberta. Ja napisaÂłem wtedy do "Tygodnika"... Ale on zdaje siĂŞ naleÂży do tej gromadki, ktĂłrÂą Bereza wykryÂł...

SZCZEPAĂSKI: - I ja nadal twierdzĂŞ, Âże on naleÂży do ciekawszych wynalazkĂłw Berezy. Ty wiesz, Âże on handluje jarzynami na targu w Poznaniu? Ma taki kramik.

LEM: - Nie moÂże byĂŚ! Ale to przecieÂż nie haĂąbi...

SZCZEPAĂSKI: - Moim zdaniem to go nawet podnosi.

"Ho, ho - hej, hej - ha, ha!"

- WiĂŞc jak to jest z przyjaÂźniÂą PanĂłw? Podobne wartoÂści, odmienne temperamenty?

SZCZEPAĂSKI: - Staszek tu takie pochwaÂły pod moim adresem wygaduje, a mnie on sam fascynowaÂł. Ja nie jestem intelektualista, raczej jestem taki emocjonalny. Staszek fascynowaÂł mnie swoim aparatem mĂłzgowym, swoim myÂśleniem. Ja nie spotkaÂłem nikogo drugiego, kto potrafiÂłby tyle wiedzieĂŚ i tak logicznie ten Âświat analizowaĂŚ.

LEM: - Poza tym ty miaÂłeÂś KasinkĂŞ: to, Âże tam jeÂździliÂśmy, wychodziliÂśmy na gĂłrĂŞ, teÂż nie byÂło bez znaczenia. Ja nie wiem, na czym to polega, ale tam zawsze byÂło bardzo miÂło.

SZCZEPAĂSKI: - Ja mam caÂłÂą kolekcjĂŞ wierszykĂłw, ktĂłre Staszek tam ukÂładaÂł. Potwornie zasapany wychodziÂł na gĂłrĂŞ i w bÂłyskawicznym tempie ukÂładaÂł wierszyki.

LEM: - Do tego miaÂłem zawsze nadmiernÂą ÂłatwoÂśĂŚ, wiec wystrzegaÂłem siĂŞ publikacji.

Ale swojÂą drogÂą to, co teraz uchodzi za poezjĂŞ, bardzo mi siĂŞ nie podoba. Jestem czcicielem LeÂśmiana, najmÂłodszego MiÂłosza. WspaniaÂła wersyfikacja, rytm...

SZCZEPAĂSKI: - A SzymborskÂą lubisz?

LEM: - To dla mnie jest raczej filozoficzna aforystyka. Takie rzeczy pisaÂł Schopenhauer.

SZCZEPAĂSKI: - No nie, poza wszystkim to jest bardzo wysokiej klasy poezja.

LEM: - No wiĂŞc wÂłaÂśnie: dla mnie jak nie ma rymĂłw i rytmu takiego wyraÂźnego, to ja siĂŞ gubiĂŞ.

Mnie siĂŞ wydawaÂło, Âże najwiĂŞkszym niemieckim poetÂą naszego stulecia byÂł Rilke. A potem dostaÂłem Celana w tÂłumaczeniu Feliksa Przybylaka. I choĂŚ to nie jest rymowane, to jednak mi siĂŞ podobaÂło.

Czy my jesteÂśmy jednakowo gÂłusi na muzykĂŞ, Jasiu?

SZCZEPAĂSKI: - Mnie siĂŞ jednak wydaje, Âże ja jestem mniej gÂłuchy od ciebie.

LEM: - Mnie siĂŞ teÂż tak zdaje. Moja Âżona siĂŞ skarÂżyÂła, Âże do czasu, kiedy wyszÂła za mnie (ponad czterdzieÂści lat temu), to chodziÂła na koncerty. Podczas gdy mnie w koncertach zawsze interesowaÂła gÂłĂłwnie motoryka panĂłw, ktĂłrzy poruszajÂą skrzypcami.

SZCZEPAĂSKI: - Do tej pory ogromnie ÂżaÂłujĂŞ, Âże siĂŞ nie nauczyÂłem graĂŚ na fortepianie. Mimo Âże moja matka bardzo usilnie prĂłbowaÂła mnie nauczyĂŚ, ale nic z tego nie wyszÂło: kiedy tylko siadaÂłem do fortepianu, zaczynaÂły mnie swĂŞdzieĂŚ plecy i musiaÂłem siĂŞ drapaĂŚ zamiast przebieraĂŚ palcami po klawiszach.

LEM: - Nie kaÂżdy rodzi siĂŞ Paganinim. Ja graÂłem tylko na harmonijce ustnej, na przysposobieniu wojskowym, ale to byÂł 1937 rok. DosyĂŚ dawno.

Ale kocham PiÂątÂą i DziewiÂątÂą Beethovena i to jest mĂłj puÂłap. Czajkowski wydaje mi siĂŞ jakiÂś taki za sÂłodki i sentymentalny. I w ogĂłle jestem w mordĂŞdze: KrzyÂś Meyer skomponowaÂł kiedyÂś operĂŞ wedÂług mojej "Cyberiady", po czym zaprosiÂł nas do domu i puÂściÂł nam to. Jakby ktoÂś wziÂąÂł duÂżÂą iloÂśĂŚ naczyĂą kuchennych i przy pomocy rozmaitych twardych instrumentĂłw obrabiaÂł je boleÂśnie. Tyle sÂłyszaÂłem. PowiedziaÂłem mu, Âże to jest Âświetne, ale ja siĂŞ na tym nie znam. NaprawdĂŞ siĂŞ nie znam. Ja staram siĂŞ nie kÂłamaĂŚ w sposĂłb centralny. No, ale opera, z ktĂłrej nie moÂżna zagwizdaĂŚ albo zanuciĂŚ Âżadnej melodyjki, nie jest Âżadna operÂą.

Ale ty malowaÂłeÂś...

SZCZEPAĂSKI: - Tak, nawet chodziÂłem do szkoÂły malarskiej w Katowicach.

LEM: - No i co?

SZCZEPAĂSKI: - No i malowaÂłem. PamiĂŞtam, Âże mieliÂśmy wystawĂŞ i jeden z recenzentĂłw wymieniÂł potem moje nazwisko. Ale potem przestaÂłem.

LEM: - Ale jak siĂŞ jest zbyt rozstrzelonym w uzdolnieniach: tu malarstwo, tu literatura, tu muzyka, tu, nie daj BoÂże rzeÂźba, to wtedy Âłatwo siĂŞ zagubiĂŚ. No ale w twoim przypadku Jasiu, juÂż jest za pĂłÂźno: jesteÂś tym pisarzem, nic siĂŞ nie da zrobiĂŚ.

SZCZEPAĂSKI: - Ale ta moja nauka malowania nie zostaÂła caÂłkiem zmarnowana. Wprawdzie nie kontynuowaÂłem jej nigdy, ale w jakiÂś sposĂłb siĂŞ nauczyÂłem patrzeĂŚ.

LEM: - Ty zawsze bardzo ceniÂłeÂś obrazy Brzozowskiego. Podczas gdy ja patrzyÂłem na ten obraz: widzĂŞ, no pewnie, Âże widzĂŞ. Tu jest spuchniĂŞta wÂątroba, a to wybrzuszenie tutaj, to peÂłen kamieni woreczek ÂżĂłÂłciowy. To widaĂŚ. No, ale ja mam oko anatoma.

SZCZEPAĂSKI: - Ja do dziÂś dnia pamiĂŞtam jako wielkie przeÂżycie, jak wyszedÂłem po pierwszej lekcji malowania. To byÂł ÂŚlÂąsk, jesieĂą, wszystko szare i brudne. A ta lekcja polegaÂła na uÂłoÂżeniu farb na palecie. TÂłumaczono nam, dlaczego w takiej kolejnoÂści, Âże tu sÂą ciepÂłe, tu sÂą zimne, jak moÂżna mieszaĂŚ. I ja wtedy wyszedÂłem na tĂŞ ciemnÂą i brudnÂą ulicĂŞ, i zobaczyÂłem, Âże ten Âświat jest peÂłen kolorĂłw. Czarny dach ma w sobie fiolety. I to mi zostaÂło. Nie Âże: brÂązowe-brÂązowe, biaÂłe-biaÂłe.

LEM: - No pewnie. Ja jestem po prostu niewraÂżliwy na abstrakcje. Co robiÂł Vermeer, Âże malowaÂł powietrze - nie wiem, ale malowaÂł.

PamiĂŞtam, jak rozmawialiÂśmy o tym Niemcu, Beuysie. Ty powiedziaÂłeÂś, Âże to szarlatan, co mnie bardzo ucieszyÂło. On braÂł stare krzesÂło, waliÂł na to kupĂŞ towotu i to teraz kosztuje 50 000 marek. I faÂłszujÂą go - biorÂą stoÂłek i smarujÂą towotem. Robotnicy robili porzÂądki w jego pracowni i wynosili jakieÂś Âśmieci: okazaÂło siĂŞ, Âże to byÂły dzieÂła sztuki. Granica zostaÂła niestety zatarta.

PrzysÂłali mi teraz nowy "bruLion". Nie bĂŞdĂŞ CiĂŞ zanudzaÂł odczytywaniem tych wierszy, ale jeden zaczyna siĂŞ "ho ho, hej hej, ha ha", a koĂączy siĂŞ "hu hu". I nic tam wiĂŞcej nie ma. Jedyne, co mnie tam interesuje, to kryterium odrzucania innych wierszy.

SZCZEPAĂSKI: - To jest drugi biegun kultury masowej.

LEM: - ÂŚmietnisko?

SZCZEPAĂSKI: - Z jednej strony Âśmietnisko i z drugiej strony Âśmietnisko.

--
C
U
S

2006-04-10 12:23

Temat postu: Zebrane ...

ciachu

forum admin
postów: 823

PrzyzwoitoÂśĂŚ

Etyka Lema

Wraz z odejÂściem StanisÂława Lema Âświat (mĂłj? nasz?) nie pozostanie juÂż taki jak wprzĂłdy. Strzaskaniu ulegÂł jeden z filarĂłw podtrzymujÂących ÂŁad.

Jerzy JarzĂŞbski / 2006-04-03

Nie ma juÂż moÂże ludzi, ktĂłrzy takiego zadania mogliby siĂŞ, jak Lem, podjÂąĂŚ w pojedynkĂŞ, bez wsparcia ze strony instytucji, ktĂłre na siebie biorÂą zazwyczaj wspieranie poczucia kosmicznego porzÂądku. Co oznacza jednak to dziaÂłanie samopas w obronie owego ÂŁadu?

Kiedy myÂślĂŞ o pisarzu in articulo mortis, na pierwszy plan wysuwa mi siĂŞ jego niewiara. MoÂże to niestosowne, bo piszĂŞ o nim na Âłamach katolickiego tygodnika, z ktĂłrym do ostatka swych dni stale wspĂłÂłpracowaÂł. Dlaczego to robiÂł? "Bo tam sÂą ludzie przyzwoici" - mawiaÂł. Czy nie naleÂży zatem wyjaÂśniĂŚ, co ÂłÂączy przyzwoitoÂśĂŚ wierzÂących z przyzwoitoÂściÂą ateisty?

OdrzuĂŚmy to wszystko, co w terminie "przyzwoitoÂśĂŚ" brzmi banalnie i daje siĂŞ sprowadziĂŚ do prostych reguÂł postĂŞpowania. MyÂślĂŞ, Âże Lem nadawaÂł temu sÂłowu znaczenie bez porĂłwnania bardziej fundamentalne. CzÂłowiek przyzwoity to nie jest tylko czÂłowiek przestrzegajÂący najprostszych zasad moralnoÂści. To przede wszystkim czÂłowiek troszczÂący siĂŞ o caÂłoÂśĂŚ Bytu, o sens wszechÂświata i sens ludzkiego Âżycia - inaczej przepisy rzÂądzÂące jego zachowaniem zawisÂłyby w powietrzu lub dawaÂłyby siĂŞ zmieniaĂŚ z caÂłkowitÂą dowolnoÂściÂą.

WierzÂący katolik nie moÂże poprzestaĂŚ na przestrzeganiu dziesiĂŞciu przykazaĂą: musi je uwierzytelniĂŚ poprzez caÂłÂą wizjĂŞ Boga i wszechÂświata, jaka wynika z jego religii. NiewierzÂący czÂłowiek przyzwoity musi kosztem niewyobraÂżalnego wysiÂłku zbudowaĂŚ gmach kosmosu i gmach sensu na wÂłasnÂą rĂŞkĂŞ. Czy to przypadek, Âże ostatnia, najbardziej fundamentalna powieÂśĂŚ ateisty Gombrowicza nosiÂła tytuÂł: "Kosmos"? Czy to przypadek, Âże i Lem przez caÂłe Âżycie budowaÂł w swej prozie kosmiczne wizje? W nieobecnoÂści Boga czÂłowiek przyzwoity musi wziÂąĂŚ na siebie realizacjĂŞ caÂłoÂści projektu istnienia, jakkolwiek trudne byÂłoby to zadanie.

Troska o wszystko

CzytajÂąc ksiÂąÂżki Lema, mam wraÂżenie, Âże ich autor troszczyÂł siĂŞ wrĂŞcz o wszystko. PrzeÂśledÂźmy gÂłĂłwne tematy, w ktĂłrych ta troska siĂŞ przejawia. Jest to przede wszystkim troska o czas: czas historii ludzkiej i czas kosmiczny.

Mam wraÂżenie, Âże "entropijna" wizja koĂąca wszechÂświata sprawiaÂła Lemowi wrĂŞcz osobistÂą przykroÂśĂŚ: przyszÂłoÂśĂŚ kosmosu jako gigantycznego garnka, pod ktĂłrym stopniowo przestanie buzowaĂŚ ogieĂą i wszystkie temperatury wyrĂłwnajÂą siĂŞ, a wraz z nimi zaniknie ruch, zmiana i Âżycie, nie mogÂła budziĂŚ w nim entuzjazmu, jest bowiem takÂą wizjÂą koĂąca, w ktĂłrej najtrudniej doszukaĂŚ siĂŞ sensu. StÂąd moÂże tak wielki nacisk, jaki Lem kÂładzie na czynniki negentropijne we wszechÂświecie - na ewolucjĂŞ biologicznÂą, na rozwĂłj ludzkiej kultury, wreszcie na Rozum, ktĂłry w najogĂłlniejszym z moÂżliwych sensie dziaÂła po prostu przeciw entropii. Kosmos, w ktĂłrym caÂłe galaktyki mogÂą "myÂśleĂŚ" i ksztaÂłtowaĂŚ swojÂą strukturĂŞ wedle jakiegoÂś planu (a taka wizja pojawia siĂŞ u Lema), to wÂłaÂśnie Kosmos, ktĂłry pokonaÂł entropijne fatum. Jeszcze inaczej w przypadku znanego z "Nowej Kosmogonii" pomysÂłu na Kosmos-grĂŞ, w ktĂłrÂą grajÂą konstruktorzy z innego ontologicznego poziomu wszechÂświata. To juÂż istoty w stosunku do nas nieomal "boskie", choĂŚ pozbawione wszechmocy i pewnie niekoniecznie dobre.

Tak obmyÂślany Kosmos moÂże wiĂŞc zapaÂśĂŚ siĂŞ u Lema w nicoÂśĂŚ w jakiejÂś gigantycznej katastrofie, ale zawsze jest z niego ujÂście do innego Âświata. NiewaÂżne, jak skonstruuje pisarz wizjĂŞ swego uniwersum - zawsze jest w niej droga ucieczki (choĂŚby tylko dla myÂśli) w Âświat inny, owa "dziura w Kosmosie", ktĂłrÂą kiedyÂś opisywaÂłem na wielu rĂłÂżnych konkretnych przykÂładach z dzieÂł Lema. Ten ateista bardzo mocno jednak optowaÂł za jakÂąÂś ÂświeckÂą wersjÂą transcendencji, za jakimÂś bytem umieszczonym poza znanym nam Âświatem, ktĂłry jest niezbĂŞdny, aby ten Âświat zyskaÂł jakiÂś sens. DowĂłd na istnienie tej transcendencji nie tyle z Anzelma z Canterbury, co raczej z GĂśdla, nie zmienia to jednak faktu, Âże nawet istnienie Boga - Boga dziwnego, bo pomyÂślanego trochĂŞ po gnostycku jako pozbawiony jakichkolwiek cech poza samym istnieniem idealny "punkt" poza Âświatem - pojawia siĂŞ u Lema jako postulat w "PodrĂłÂży dwudziestej pierwszej" z "DziennikĂłw gwiazdowych".

Troska, pragnienie sensu obejmuje wiĂŞc u Lema caÂły wszechÂświat i jego historiĂŞ, nie moÂże jednak nie objÂąĂŚ takÂże czÂłowieka i jego z kolei dziejĂłw. TÂą kwestiÂą zajmuje siĂŞ pisarz na niejako dwa gÂłĂłwne sposoby: zastanawia siĂŞ nad przyszÂłoÂściÂą czÂłowieka jako istoty dÂąÂżÂącej do coraz sprawniejszego panowania nad Âświatem i coraz wiĂŞkszego zakresu poznania, a obok modeluje rĂłÂżne wersje rozwoju spoÂłeczeĂąstw. Ta pierwsza sfera obejmuje te wszystkie historie opowiadane przez Lema, w ktĂłrych pojawiajÂą siĂŞ istoty ludzkie coraz to bardziej wymyÂślnie przeksztaÂłcane, opatrywane dodatkowymi urzÂądzeniami czy wrĂŞcz przez nie - w myÂśleniu i poznaniu - zastĂŞpowane.

Wiele tu pomysÂłĂłw co siĂŞ zowie rewolucyjnych technologicznie, choĂŚ nie wszystko moÂże budziĂŚ nasz entuzjazm: Lem wyprĂłbowuje niejako wytrzymaÂłoÂśĂŚ czÂłowieka jako istoty wspierajÂącej siĂŞ w dziaÂłaniu na tradycji, na te wszystkie projekty ulepszeĂą, ktĂłre stanowiÂłyby zamach na jego gatunkowÂą specyfikĂŞ. ÂŁatwo bowiem wymyÂśliĂŚ np. rĂłÂżne zastosowania cyborgizacji, pod warunkiem jednak, Âże bycie cyborgiem spodoba siĂŞ czÂłowiekowi jako pomysÂł na lepszÂą egzystencjĂŞ. ÂŁatwo - za Wellsem - krzewiĂŚ hasÂło "ludzie jak bogowie", trudniej rozwaÂżyĂŚ, czy przyjĂŞcie na siebie "boskiej" odpowiedzialnoÂści za Âświat nie jest dla czÂłowieka przypadkiem ciĂŞÂżarem nie do udÂźwigniĂŞcia.

Inaczej nieco przedstawia siĂŞ u Lema troska o pozytywnÂą ewolucjĂŞ spoÂłecznych urzÂądzeĂą. DuÂżo w jego opowiadaniach zÂłoÂśliwoÂści pod adresem niedowarzonych "uzdrowicieli" spoÂłeczeĂąstw, ktĂłrzy chcÂą Âżycie zbiorowe naprawiaĂŚ przy pomocy jakichÂś (zbyt) prostych recept, ale w zasadzie problem ewolucji ludzkich zrzeszeĂą nieustannie pisarza zajmuje i skÂłania do coraz to nowych refleksji. CĂłÂż bardziej godnego wysiÂłku, jak prĂłby wyeliminowania z Âżycia spoÂłeczeĂąstw agresji, chorĂłb, niedostatku i innych nieszczĂŞÂśĂŚ dotykajÂących czasem caÂłe narody?

"PowrĂłt z gwiazd", "Wizja lokalna", "PokĂłj na ziemi" - to sÂą caÂłkiem powaÂżne ksiÂąÂżki traktujÂące o trudach, kÂłopotach i niezwalczonych antynomiach, ktĂłre napotyka na swej drodze ktoÂś, kto chce naprawiaĂŚ spoÂłeczeĂąstwa. SzczegĂłlnie w tej drugiej powieÂści autor stara siĂŞ zaprojektowaĂŚ naturalne/sztuczne Âśrodowisko mieszkaĂącĂłw odlegÂłej planety tak, aby ono zawieraÂło na poziomie atomowym urzÂądzenia funkcjonujÂące niczym mechaniczna "OpatrznoÂśĂŚ" - mniejsza z tym, jakie miaÂłyby byĂŚ skutki uboczne ich dziaÂłania. "Co technologia zepsuÂła, tylko technologia moÂże naprawiĂŚ" - powiadaÂł Lem czĂŞsto. To nie oznacza jakiejÂś Âślepej wiary w moÂżliwoÂści technologii, tylko przeÂświadczenie, Âże obciÂąÂża jÂą zawsze odpowiedzialnoÂśĂŚ za skutki swych dziaÂłaĂą.

Jednym z najistotniejszych tematĂłw Lema jest od poczÂątku kwestia relacji pomiĂŞdzy NaturÂą a KulturÂą, rozumianÂą najogĂłlniej jako sfera tego, co zostaÂło stworzone intencjonalnie, przez jakiÂś Âświadomy zamysÂł. Natura bez stojÂącego za niÂą Boga jest sferÂą istnienia intrygujÂącÂą i jakoÂś groÂźnÂą, bo choĂŚ rzÂądzi siĂŞ okreÂślonymi prawidÂłami, niepodobna przypisaĂŚ jej Âżadnych zamiarĂłw, sprawia wraÂżenie rozpĂŞdzonej maszyny, ktĂłra w kaÂżdej chwili, bezwiednie i bezrozumnie, moÂże skruszyĂŚ zaplÂątane w jej trzewia istoty. Dlatego chyba jednym z najwaÂżniejszych twĂłrczych zamierzeĂą Lema jest prĂłba skonstruowania takiego Âświata, w ktĂłrym podziaÂł na naturalne i sztuczne okazuje siĂŞ podziaÂłem pozornym.

Z jednej strony ciÂąÂży ku temu wizja kosmosu jako pola gry (gdzie wszystko jest intencjonalne, bo za wszystkim stojÂą "gracze", ale intencjonalnoÂśĂŚ jest ukryta, niepostrzegalna) - z drugiej strony w tym kierunku zmierzajÂą opisy takich dziaÂłaĂą bohaterĂłw Lemowych fabuÂł, ktĂłre majÂą na celu przebudowĂŞ naturalnego Âśrodowiska tak, aby staÂło siĂŞ ono z zasady przychylne bytujÂącym w nim jednostkom. W ten sposĂłb pomyÂślana jest "etykosfera" ze wspomnianej juÂż "Wizji lokalnej". W tĂŞ stronĂŞ idÂą takÂże niezwykÂłe pomysÂły konstruktorskie zamieszczone w zasadniczym Lema eseju filozoficzno-futurologicznym, jakim byÂła "Summa technologiae".

Etyka demiurga

Wszystkie te prĂłby "denaturalizacji" wszechÂświata wiÂąÂżÂą siĂŞ ze swoistym oswajaniem przez Lema roli demiurga, tego "gorszego Boga", ktĂłry pomnaÂża istnienie. Demiurgiem jest Corcoran konstruujÂący myÂślÂące skrzynie, dla ktĂłrych jest "bogiem", w tej samej roli wystĂŞpuje profesor Dobb z "Non serviam", ktĂłry moÂże nawet wysÂłuchaĂŚ dyskusji swych komputerowych stworzeĂą, dywagujÂących, czy istnieje i jakie ma przymioty, swe miniaturowe Âświaty stwarzajÂą konstruktorzy z "Cyberiady": Trurl i Klapaucjusz. Z kolei jako "boskie niemowlĂŞ" postrzegajÂą przez chwilĂŞ ocean z "Solaris" dyskutujÂący o nim kosmonauci. Najciekawszy z tego jest moÂże dyskurs z "Non serviam", poniewaÂż stawia przed StwĂłrcÂą wymagania moralne: u Lema to demiurg ma obowiÂązek troszczyĂŚ siĂŞ o swe kreatury, one zaÂś nie muszÂą go czciĂŚ i kochaĂŚ ani nawet wierzyĂŚ w jego istnienie.

Profesor Dobb pÂłaci zatem pokornie rosnÂące rachunki za prÂąd. Punktem wyjÂścia etyki u Lema zdaje siĂŞ byĂŚ etyka demiurga, ktĂłry podejmuje odpowiedzialnoÂśĂŚ za to, co stworzyÂł. Ma ona wiele rĂłÂżnych odmian i wiele w prozie Lema literackich wcieleĂą - bo jego postacie sÂą stwĂłrcami na rĂłÂżne sposoby: poczÂąwszy od sztuki (pisarskiej, muzycznej czy plastycznej), poprzez twĂłrczoÂśĂŚ w dziedzinie konstruktorskiej i technologicznej, kreowanie urzÂądzeĂą spoÂłecznych i politycznych - aÂż po ÂświatostwĂłrstwo na wielkÂą, bo kosmicznÂą skalĂŞ. Lem chĂŞtnie teÂż naÂśladuje "gÂłosy wyÂższych istot": genialnych uczonych, superkomputera - aÂż po monolog przeksztaÂłconej w gigantyczny elektromĂłzg planety, choĂŚ ta akurat - w opowiadaniu "PamiĂŞtnik" - roi tak o sobie wskutek popadniĂŞcia w osobliwe, spowodowane uszkodzeniem szaleĂąstwo.

OdwoÂłujÂąc siĂŞ do tytuÂłu znanego eseju Lema, moÂżna powiedzieĂŚ, Âże fascynuje go "etyka technologii", czyli taka etyka, ktĂłra siĂŞ rodzi poÂśrĂłd ludzi (istot?) zajmujÂących siĂŞ stwarzaniem niejako zawodowo. Ale za niÂą przychodzi "technologia etyki", czyli zespĂłÂł dziaÂłaĂą, ktĂłre etyczny Âład wspomagajÂą czy wrĂŞcz wspĂłÂłtworzÂą. SzukajÂąc punktu odniesienia dla etyki, Lem znajduje go zatem w twĂłrczoÂści.

StanisÂław Lem, czyli Âżycie speÂłnione

OdszedÂł na kilka miesiĂŞcy przed osiemdziesiÂątymi piÂątymi urodzinami. Ostatni felieton dla "Tygodnika" podyktowaÂł 9 lutego, w przeddzieĂą ataku choroby, ktĂłrej lekarze nie zdoÂłali juÂż opanowaĂŚ. StanisÂław Lem - pisarz, mĂŞdrzec, wizjoner. Dla nas takÂże - autor i przyjaciel, ktĂłry na tych Âłamach debiutowaÂł blisko szeÂśĂŚdziesiÂąt lat temu.

Tomasz FiaÂłkowski / 2006-04-04

1.

Rodzice przyszÂłego pisarza zarĂŞczyli siĂŞ jeszcze przed I wojnÂą ÂświatowÂą, Âślub jednak musiaÂł zostaĂŚ odÂłoÂżony, bowiem Samuel Lem, lwowski lekarz, zmobilizowany zostaÂł do armii austriackiej i po upadku twierdzy PrzemyÂśl trafiÂł do niewoli rosyjskiej, do obozu jenieckiego w Azji ÂŚrodkowej. Po powrocie do Lwowa zostaÂł asystentem na Wydziale Medycznym Uniwersytetu Jana Kazimierza. ByÂł cenionym laryngologiem, za mÂłodu zaÂś - jak wspominaÂł syn - paraÂł siĂŞ takÂże literaturÂą; publikowaÂł wiersze i prozĂŞ w lwowskiej prasie.

StanisÂław, jedyne dziecko Sabiny i Samuela LemĂłw, przyszedÂł na Âświat 12 wrzeÂśnia 1921 roku w lwowskim mieszkaniu przy Brajerowskiej 4. Znamy to mieszkanie doskonale z kart "Wysokiego Zamku", niezwykÂłej ksiÂąÂżki autobiograficznej. Przenosi nas ona w pieczoÂłowicie odmalowany "kraj lat dziecinnych" przyszÂłego pisarza, stanowiÂąc zarazem udanÂą prĂłbĂŞ odtworzenia ÂświadomoÂści dziecka, a potem chÂłopca. "Dziecko, ktĂłrym byÂłem, interesuje mnie i zarazem niepokoi. Zapewne, nie mordowaÂłem nikogo, oprĂłcz lalek i gramofonĂłw, niemniej naleÂży wziÂąĂŚ pod uwagĂŞ, Âże byÂłem sÂłaby fizycznie i obawiaÂłem siĂŞ represji ze strony dorosÂłych... Gdyby czteroletnie dzieci dorĂłwnywaÂły wszakÂże siÂłÂą rodzicom, Âświat nasz wyglÂądaÂłby inaczej. TworzÂą doprawdy gatunek wcale odmienny, na pewno nie sÂą mniej skomplikowane od ludzi dojrzaÂłych - a tylko ta komplikacja tkwi u nich w innym miejscu".

Dziecko z destrukcyjnymi nieco instynktami, potem chÂłopiec w mundurku Gimnazjum im. Szajnochy, koneser chaÂłwy, kolekcjoner "wszelakich rupieci elektryczno-mechanicznych", zapalony konstruktor elektrycznych aparatĂłw, projektant wynalazkĂłw (niektĂłre, o czym nie wiedziaÂł, juÂż wynaleziono) i nieistniejÂących zwierzÂąt, przede wszystkim zaÂś twĂłrca budowanego w ukryciu biurokratycznego "krĂłlestwa legitymacyjnego" - bohater "Wysokiego Zamku" Âżyje w bezpiecznym, nieruchomym Âświecie mieszczaĂąskiego dostatku. Jedynym Âśladem innej rzeczywistoÂści jest dziurka w szklanym Âświetliku - Âślad po zabÂłÂąkanej kuli z czasĂłw walk polsko-ukraiĂąskich w roku 1918... Nawet opisane we wspomnieniach zajĂŞcia z przysposobienia obronnego i letni obĂłz wojskowy w Delatynie nad Prutem nie sÂą niczym wiĂŞcej niÂż zabawÂą i okazjÂą do wykazania siĂŞ umiejĂŞtnoÂściami strzeleckimi.

2.

We wrzeÂśniu 1939 roku ÂświeÂżo upieczony maturzysta i posiadacz zdobytego wÂłaÂśnie prawa jazdy staÂł siĂŞ Âświadkiem klĂŞski tego pozornie stabilnego Âświata. Wielokrotnie potem wracaÂł do najokropniejszego, jak mĂłwiÂł, przeÂżycia: "PatrzyliÂśmy, jak puÂłk artylerii zjeÂżdÂżaÂł z Cytadeli, rozwiniĂŞty na caÂłÂą dÂługoÂśĂŚ Sykstuskiej. Z bocznych ulic wyjechali na koniach sowieccy ÂżoÂłnierze... Kazali naszym zdjÂąĂŚ pasy, zostawiĂŚ jaszcze, armaty i konie i iÂśĂŚ sobie. To byÂło straszne: widzieĂŚ jak Polska upada, widzieĂŚ to naprawdĂŞ. Straszniejsze niÂż przegrana bitwa, bo wszystko odbywaÂło siĂŞ w jakiejÂś cmentarnej ciszy: wszyscyÂśmy stali w milczeniu i pÂłakali...".

NieprzyjĂŞty na PolitechnikĂŞ z powodu "burÂżuazyjnego pochodzenia", mÂłody Lem rozpoczyna w 1940 roku studia na wydziale lekarskim Uniwersytetu, przemianowanym pod rzÂądami sowieckimi na Instytut Medyczny. Gdy koĂączy pierwszy rok, do Lwowa wkraczajÂą Niemcy. Studia zamieniĂŚ trzeba na pracĂŞ mechanika w garaÂżach niemieckiej firmy Rohstofferfassung, zajmujÂącej siĂŞ odzyskiwaniem surowcĂłw. "W tym okresie - pisaÂł po latach w "Autobiografii" - w sposĂłb bardzo bezpoÂśredni i »praktyczny« dowiedziaÂłem siĂŞ, Âże nie jestem »Aryjczykiem«. Moi przodkowie byli ÂŻydami, choĂŚ ja nie miaÂłem pojĂŞcia ani o judaizmie, ani, niestety, o kulturze Âżydowskiej. WÂłaÂściwie dopiero nazistowskiemu ustawodawstwu zawdziĂŞczam ÂświadomoÂśĂŚ, Âże w moich ÂżyÂłach pÂłynie Âżydowska krew. UdaÂło nam siĂŞ jednak uniknÂąĂŚ uwiĂŞzienia w getcie - dziĂŞki faÂłszywym dokumentom zdoÂłaÂłem przetrwaĂŚ ten czas wraz z rodzicami".

CiÂągÂłe zagroÂżenie, zwiÂązane takÂże ze wspĂłÂłpracÂą z ruchem oporu poprzez przekazywanie mu amunicji wykradanej z niemieckich skÂładĂłw, unaoczniÂło Lemowi znaczenie kategorii przypadku, tak waÂżnej potem w jego dziele. "PrzekonaÂłem siĂŞ - czytamy w "Autobiografii" - Âże rĂłÂżnica miĂŞdzy Âżyciem a ÂśmierciÂą moÂże zaleÂżeĂŚ od drobiazgĂłw - od wyboru ulicy, ktĂłrÂą pĂłjdzie siĂŞ do pracy, od decyzji, czy przyjaciela odwiedzi siĂŞ o pierwszej, czy dwadzieÂścia minut pĂłÂźniej, od tego, czy drzwi zastanie siĂŞ otwarte, czy zamkniĂŞte". Pisarz chĂŞtnie teÂż przypominaÂł, Âże podobny przypadek umoÂżliwiÂł w ogĂłle jego pojawienie siĂŞ na Âświecie. PrzecieÂż Samuel Lem, wracajÂąc z rosyjskiej niewoli, zginÂąÂłby niechybnie z rÂąk bolszewikĂłw, a tym samym nie mĂłgÂłby poczÂąĂŚ syna, gdyby przypadek nie postawiÂł na jego drodze pewnego fryzjera, ktĂłry znaÂł doktora ze Lwowa, a teraz w ukraiĂąskim miasteczku byÂł golibrodÂą bolszewickiego komendanta...

3.

Gdy Armia Czerwona w 1944 roku ponownie zajmuje LwĂłw, Lem wraca na krĂłtko na studia. ZbliÂża siĂŞ jednak nieodwoÂłalnie czas wyboru. "Rodzice moi, a zwÂłaszcza ojciec, tak mocno wierzyli w aliantĂłw, ktĂłrzy uratujÂą dla Polski LwĂłw, Âże siedzieliÂśmy tam o wiele za dÂługo. WyjechaliÂśmy dopiero, gdy nam powiedziano: albo jedziecie do Polski, albo bierzecie sowieckie paszporty". WyjeÂżdÂżajÂą wiĂŞc - z kilkoma skrzyniami bagaÂżu, utraciwszy dorobek caÂłego dotychczasowego Âżycia.

Ukochanego miasta rodzinnego StanisÂław Lem nigdy juÂż nie zobaczy. ÂŚwiadomie zresztÂą z takiej moÂżliwoÂści zrezygnuje. "Kiedy bywaÂłem w Moskwie jako popularny w ZwiÂązku Sowieckim autor, proponowano mi, Âże jeÂśli tylko zechcĂŞ - mogĂŞ odwiedziĂŚ LwĂłw... ja jednak nie chciaÂłem. TÂłumaczyÂłem, Âże czujĂŞ siĂŞ tak, jakbym miaÂł bliskÂą sobie kobietĂŞ, ktĂłrÂą ktoÂś porwaÂł. Teraz ona ma inne Âżycie, ma nawet dzieci z tym drugim - po co jÂą odwiedzaĂŚ? To by zanadto bolaÂło". Pewien ukraiĂąski wielbiciel Lema po przeczytaniu "Wysokiego Zamku" odnalazÂł kamienicĂŞ przy Brajerowskiej, obfotografowaÂł jÂą z zewnÂątrz i od Âśrodka, a nastĂŞpnie posÂłaÂł fotografie pisarzowi. "Nagle ze wzruszeniem zobaczyÂłem sufit ze stiukami w formie dĂŞbowych liÂści i ÂżoÂłĂŞdzi - najwczeÂśniejszy z zapamiĂŞtanych przeze mnie obrazĂłw, oglÂądany kiedyÂś z dziecinnego ÂłĂłÂżeczka".

4.

W roku 1946 rodzina LemĂłw osiedla siĂŞ w Krakowie, w niewielkim mieszkaniu przy ul. ÂŚlÂąskiej. Doktor Lem, mimo zaawansowanego wieku i choroby serca, musi podjÂąĂŚ pracĂŞ w szpitalu. Jego syn zapisuje siĂŞ na medycynĂŞ na Uniwersytecie JagielloĂąskim (nie zÂłoÂży jednak w 1948 roku ostatnich egzaminĂłw i nie zdobĂŞdzie dyplomu lekarza). Stara siĂŞ wesprzeĂŚ skromny budÂżet rodzinny, ogÂłaszajÂąc w "Nowym ÂŚwiecie PrzygĂłd" napisanego jeszcze we Lwowie "CzÂłowieka z Marsa", pierwszy swĂłj utwĂłr z gatunku fantastyki naukowej, ktĂłry wydania ksiÂąÂżkowego doczeka siĂŞ dopiero pĂłÂł wieku pĂłÂźniej. Pisze teÂż... fraszki dla ÂślÂąskiego "Kocyndra". Drukuje w "KuÂźnicy" i "ÂŻoÂłnierzu Polskim". I trafia do redakcji "Tygodnika Powszechnego".

Pierwsze jego teksty w "Tygodniku", opowiadania "Obcy" i "Dzieje jednego odkrycia" oraz proza poetycka "DzieĂą siĂłdmy", ukazaÂły siĂŞ pod koniec 1946 roku. Przez nastĂŞpne dwa lata Lem publikuje tu sporo: przede wszystkim wiersze (przypomniane zostanÂą po latach, choĂŚ nie wszystkie, w "Wierszach mÂłodzieĂączych" doÂłÂączonych do wznowienia "Wysokiego Zamku"), a takÂże kolejne opowiadanie oraz recenzje: z wierszy RĂłÂżewicza i BaczyĂąskiego, z socrealistycznego filmu "Jasne Âłany"... Zawsze bĂŞdzie ciepÂło wspominaÂł pierwszÂą redakcjĂŞ "Tygodnika": ksiĂŞdza Piwowarczyka, ktĂłry z powodu wiersza dedykowanego pewnej Marysi wyrzucaÂł Lemowi, Âże uÂżywa ÂłamĂłw katolickiego pisma do uwodzenia dziewczÂąt; GoÂłubiewa i JasienicĂŞ porozumiewajÂących siĂŞ cytatami z "Trylogii" (Lem takÂże, do ostatnich niemal dni, chĂŞtnie do niej wracaÂł); "nadludzko dobrÂą" paniÂą StarowieyskÂą-MorstinowÂą, ktĂłra w "Astronautach" dostrzegÂła "Âślad lwiego pazura"... A o Jerzym Turowiczu napisze po jego Âśmierci w 1999 r., Âże naleÂżaÂł do "maÂłej garstki ludzi prawdziwie niezastÂąpionych".

W 1948 roku powstaje "Szpital Przemienienia" - pierwsze wybitne dzieÂło Lema, odbicie jego refleksji nad naturÂą czÂłowieka wywoÂłanych doÂświadczeniami wojennymi. Historia Stefana Trzynieckiego, ktĂłry w drugim roku wojny zaczyna pracĂŞ w szpitalu psychiatrycznym w BieÂżyĂącu, zdradza inspiracje "CzarodziejskÂą GĂłrÂą", a rĂłwnoczeÂśnie wpisuje siĂŞ w rozrachunkowy nurt powojennej polskiej prozy. Czy raczej wpisywaÂłaby siĂŞ, gdyby dotarÂła do czytelnika we wÂłaÂściwym czasie. Niestety, nim oficyna Gebethnera zdÂąÂżyÂła jÂą wydaĂŚ, przyszÂło zaostrzenie kursu i proklamowanie socrealizmu jako jedynej obowiÂązujÂącej doktryny twĂłrczej, a rĂłwnoczeÂśnie - likwidacja prywatnych wydawnictw. Maszynopis trafiÂł do Warszawy i rozpoczĂŞÂły siĂŞ niekoĂączÂące siĂŞ rozmowy na temat niewÂłaÂściwego wydÂźwiĂŞku ideowego powieÂści i koniecznoÂści stworzenia stosownej przeciwwagi. OkazaÂło siĂŞ teÂż, Âże wspĂłÂłpraca z "Tygodnikiem" Âźle wpÂływa na szanse ksiÂąÂżki.

5.

W rezultacie autor przestaÂł drukowaĂŚ w "Tygodniku" i dopisaÂł do "Szpitala..." dwie dalsze czĂŞÂści, ale caÂłoÂśĂŚ, jako "Czas nieutracony", ukazaÂła siĂŞ dopiero na progu odwilÂży, w 1955 roku. Hybrydyczna trylogia zostaÂła pĂłÂźniej rozmontowana: Lem usunÂąÂł z kanonu swej twĂłrczoÂści wymuszone na nim dodatki. W "DzieÂłach zebranych" przedrukowano z nich jedynie dwa rozdziaÂły, w tym pochodzÂący z tomu drugiego surowy i mocny w wyrazie opis wywĂłzki ÂŻydĂłw lwowskich.

Kiedy ukazaÂł siĂŞ "Czas nieutracony", Lem byÂł juÂż pisarzem znanym i popularnym, a to za sprawÂą wydanych w 1951 r. "AstronautĂłw". RĂłwnolegle z "Czasem..." pojawiÂło siĂŞ nastĂŞpne dzieÂło Lema z gatunku science fiction - "ObÂłok Magellana". I choĂŚ pisarz obu tych powieÂści nie lubiÂł, skazujÂąc je na wieloletniÂą banicjĂŞ i po dÂługich dopiero naleganiach godzÂąc siĂŞ niedawno na ich przedruk w "DzieÂłach", staÂły siĂŞ poczÂątkiem jego sÂławy. Czytane dzisiaj - broniÂą siĂŞ; danina zÂłoÂżona ideologii jest na tyle skromna, Âże nie przeszkadza delektowaĂŚ siĂŞ wyobraÂźniÂą autora i prometejskim duchem opowieÂści. DodaĂŚ zresztÂą trzeba, Âże "Astronauci" stali siĂŞ przedmiotem krytyki ze strony socrealistycznych straÂżnikĂłw ideologicznej czystoÂści, a w "ObÂłoku..." recenzent wewnĂŞtrzny wytropiÂł ukrytÂą pochwaÂłĂŞ cybernetyki, uwaÂżanej wtedy za "burÂżuazyjnÂą pseudonaukĂŞ".

Najbardziej socrealistyczne ksiÂąÂżki Lema to wydany w 1954 r. tom opowiadaĂą "Sezam" i wczeÂśniejszy o trzy lata, pisany wraz z Romanem Hussarskim dramat "Jacht »Paradise«". Od razu dodaĂŚ jednak trzeba, Âże w "Sezamie" sÂą juÂż pierwsze utwory ze znakomitego cyklu "Dzienniki gwiazdowe Ijona Tichego", a poza tym - Âże w poÂłowie lat 50. Lem napisaÂł, dla siebie i najbliÂższych, inny utwĂłr sceniczny: groteskowÂą operĂŞ o Stalinie, w ktĂłrej pojawiaÂły siĂŞ takie postacie, jak Miczurenko, syn ÂŁysiurina, albo enkawudysta o brzmiÂącym z gruziĂąska nazwisku "AnichwilitegonieradzĂŞ"...

Pierwsza poÂłowa lat 50. znaczona jest teÂż waÂżnymi wydarzeniami w prywatnym Âżyciu pisarza. Poznaje wtedy mÂłodÂą studentkĂŞ medycyny BarbarĂŞ LeÂśniak i bierze z niÂą Âślub. ÂŚlub koÂścielny odbyÂł siĂŞ w lutym 1954 roku w przeraÂźliwie zimnym koÂściele ÂśÂś. Piotra i PawÂła; "wypowiadaliÂśmy sÂłowa przysiĂŞgi, nieomal szczĂŞkajÂąc zĂŞbami - wspominaÂł Lem, i dodawaÂł: - przez pewien czas byÂłem zresztÂą mĂŞÂżem tramwajowo dojeÂżdÂżajÂącym, ze ÂŚlÂąskiej na Sarego, gdzie Âżona mieszkaÂła wraz z siostrÂą". Rok 1954 to takÂże rok Âśmierci ojca: "w ktĂłreÂś popoÂłudnie wyszedÂł z naszego mieszkania na pocztĂŞ, ktĂłra byÂła zaraz za rogiem, przy alei SÂłowackiego - i z tej poczty przyniesiono go juÂż martwego". I jeszcze jedno: w tamtych wÂłaÂśnie latach ma swĂłj poczÂątek przyjaÂźĂą StanisÂława Lema z Janem JĂłzefem SzczepaĂąskim. PrzyjaÂźĂą bardzo waÂżna dla obu tak Âświetnych i tak bardzo rĂłÂżnych pisarzy.

6.

Ze Lwowa Lem przywiĂłzÂł nie tylko "CzÂłowieka z Marsa", ale rĂłwnieÂż ambitnie zakrojonÂą "TeoriĂŞ funkcji mĂłzgu" - juÂż u korzeni jego twĂłrczoÂści widaĂŚ znamiennÂą dwutorowoÂśĂŚ, rozdarcie pomiĂŞdzy fabuÂłĂŞ a refleksjĂŞ naukowo-filozoficznÂą. W Krakowie pokazaÂł "TeoriĂŞ..." doktorowi MieczysÂławowi Choynowskiemu - filozofowi, przyjacielowi Witkacego. Choynowski nie byÂł, delikatnie mĂłwiÂąc, tym dzieÂłem zachwycony, ale zatrudniÂł goÂścia w zaÂłoÂżonym przez siebie Konwersatorium Naukoznawczym, a nastĂŞpne powierzyÂł mu pisanie przeglÂądĂłw prasy w "ÂŻyciu Nauki".

"StaÂł siĂŞ moim preceptorem, gdyÂż nie tylko musiaÂłem pod jego nadzorem studiowaĂŚ logikĂŞ podÂług Dubislava, ale rĂłwnoczeÂśnie wgryzaĂŚ siĂŞ w jĂŞzyk angielski... roztaczaÂł aurĂŞ niepodlegÂłej Âżadnym naciskom suwerennoÂści" - wspominaÂł Lem w 2001 roku. Sprowadzane przez Choynowskiego zachodnie dzieÂła naukowe byÂły dla mÂłodego Lema ÂźrĂłdÂłem bezcennym - ze sÂłownikiem w rĂŞku przegryzaÂł siĂŞ przez prace twĂłrcy cybernetyki Norberta Wienera. A dyskusje toczone w krĂŞgu uczestnikĂłw Konwersatorium daÂły poczÂątek wydanym w 1957 roku "Dialogom".

NawiÂązujÂące do sÂławnego dzieÂła biskupa Berkeleya, "Dialogi" zawierajÂą, prĂłcz rozwaÂżaĂą nad perspektywami cybernetyki, takÂże krytycznÂą analizĂŞ panujÂącego systemu politycznego. W dyskurs "odwilÂżowy" wpisuje siĂŞ rĂłwnieÂż utwĂłr zupeÂłnie innego gatunku: sprawozdanie z kolejnej podrĂłÂży Ijona Tichego, kosmicznego MĂźnchhausena, tym razem do planet Pinty i Panty. "PodrĂłÂż dwunasta" przynosi precyzyjnie naszkicowany model dwĂłch systemĂłw totalitarnych - "Swobodna Rybicja Pinty" i "Wolna Anielicja Panty" budzÂą tyleÂż Âśmiech, co dreszcz zgrozy...

W tomie "Dzienniki gwiazdowe" (1957) znajdziemy rĂłwnieÂż inne arcydzieÂłko: relacjĂŞ z podrĂłÂży Tichego na planetĂŞ o nazwie Enteropia. To wÂłaÂśnie na Enteropii Tichy zetknie siĂŞ z dwuznacznÂą tajemnicÂą sepulek, ktĂłra pozostanie na zawsze przedmiotem niekoĂączÂących siĂŞ dywagacji Lemowych czytelnikĂłw. W tymÂże tomie przedrukowano po raz ostatni "PodrĂłÂż dwudziestÂą szĂłstÂą", krwawÂą antyamerykaĂąskÂą satyrĂŞ. We wstĂŞpie do kolejnych wydaĂą, sygnowanym przez innego z bohaterĂłw Lema, profesora TarantogĂŞ, przeczytamy, Âże podrĂłÂż ta "okazaÂła siĂŞ ostatecznie apokryfem"...

7.

Teraz powinna siĂŞ zaczÂąĂŚ solidna praca monograficzna, wkraczamy bowiem w lata najwiĂŞkszej dla StanisÂława Lema pisarskiej obfitoÂści. Szkic biograficzny nie roÂści sobie jednak takich pretensji, choĂŚ biografia staje siĂŞ w przypadku Lema coraz bardziej toÂżsama z dzieÂłem wÂłaÂśnie. Owszem, trudno nie wspomnieĂŚ kolejnych wydarzeĂą w Âżyciu osobistym pisarza: przeprowadzki na osiedle Kliny poÂłoÂżone na poÂłudniowych obrzeÂżach Krakowa, przede wszystkim zaÂś narodzin syna w 1968 roku. ByÂły teÂż podrĂłÂże zwiÂązane z rosnÂącÂą miĂŞdzynarodowÂą sÂławÂą czy uczestnictwo w rozmaitych naukowych gremiach - wszystko to jednak dotyczy autora juÂż uksztaÂłtowanego, na ktĂłrego wydarzenia zewnĂŞtrzne majÂą wpÂływ minimalny.

WrĂłĂŚmy do chronologii. W roku 1959 ukazujÂą siĂŞ trzy ksiÂąÂżki Lema: powieÂści "Eden" i "ÂŚledztwo" oraz tom opowiadaĂą "Inwazja z Aldebarana". W roku 1961 - dwa Lemowe arcydzieÂła, czyli "PamiĂŞtnik znaleziony w wannie" i "Solaris" oraz "PowrĂłt z gwiazd". W roku 1964 - "Bajki robotĂłw", "NiezwyciĂŞÂżony" i "Summa technologiae". W roku nastĂŞpnym - "Cyberiada" i "Polowanie". W roku 1966 - "Wysoki Zamek". W roku 1968 - "GÂłos Pana". Dodajmy tom szkicĂłw "WejÂście na orbitĂŞ" (1962) oraz zbiĂłr opowiadaĂą i sÂłuchowisk "Noc ksiĂŞÂżycowa" (1963), a otrzymamy obraz nieprawdopodobnej aktywnoÂści twĂłrczej, obejmujÂącej rĂłÂżnorodne gatunki i mnogoÂśĂŚ tematĂłw.

Od klasycznej powieÂści s-f podejmujÂącej temat niemoÂżnoÂści nawiÂązania kontaktu z Obcym ("Eden", "Solaris", "NiezwyciĂŞÂżony") przechodzimy do groteski wykorzystujÂącej schemat baÂśni czy oÂświeceniowej powiastki, gdzie "przyszÂłoÂściowe" realia kontrastujÂą z jĂŞzykiem dostojnie archaicznym ("Bajki robotĂłw" i "Cyberiada"). Od "ÂŚledztwa" opartego na schemacie powieÂści kryminalnej i kafkowskiego "PamiĂŞtnika..." do profetycznego traktatu o perspektywach ewolucji technologicznej, jakim byÂła niezrozumiana wtedy naleÂżycie "Summa technologiae". Mamy teÂż kolejny powrĂłt do tematu Kontaktu, tym razem w formie szczegĂłlnie wyrafinowanej ("GÂłos Pana").

WiĂŞkszoÂśĂŚ tych utworĂłw jest wielowarstwowa i pozwala na rĂłÂżnorodne odczytania. Najlepszym dowodem - bogactwo interpretacji "Solaris", ale przykÂładem mogÂą byĂŚ teÂż dwa skromne opowiadania z tomu "Inwazja z Aldebarana": "Przyjaciel" oraz "CiemnoÂśĂŚ i pleÂśĂą". SÂą rĂłwnoczeÂśnie przestrogÂą przed niebezpieczeĂąstwem, jakie moÂże groziĂŚ ze strony sztucznej inteligencji czy teÂż nowych broni - i psychologicznym studium samotnoÂści, a skonstruowane zostaÂły jak thriller. "Cyberiada", ktĂłrÂą sam pisarz uwaÂżaÂł za jednÂą z najlepszych swoich ksiÂąÂżek, jest nie tylko peÂłnym humoru popisem wirtuozerii jĂŞzykowej i stylistycznej, ale teÂż zbiorem powiastek filozoficznych dotykajÂących najwaÂżniejszych problemĂłw kondycji ludzkiej.

Trudno siĂŞ wiĂŞc dziwiĂŚ irytacji Lema, kiedy polscy krytycy traktowali go w najlepszym razie jako specjalistĂŞ od prozy fantastyczno-naukowej, w najgorszym - jako autora piszÂącego dla mÂłodzieÂży, "jednego z krakowskiej trĂłjcy Bunsch - Lem - Meissner", jak sam konstatowaÂł ironicznie i nie bez goryczy. Za to Rosjanie wczeÂśnie zaczĂŞli dostrzegaĂŚ w polskim pisarzu nieledwie proroka; czytali go rosyjscy kosmonauci i uczeni, wielu teÂż szukaÂło w prozie tego agnostyka i racjonalisty lekarstwa na gÂłĂłd metafizyki.

Z drugiej strony - etykieta pisarza popularnego pomagaÂła byĂŚ moÂże uÂśpiĂŚ czujnoÂśĂŚ polskiej cenzury. PrzecieÂż i "Dialogi", i "PodrĂłÂż dwunasta", i "Eden", i "PamiĂŞtnik znaleziony w wannie", i niektĂłre z powiastek "Cyberiady" zawierajÂą wyraÂźne akcenty krytyczne wobec systemu. A juÂż ogÂłoszona w 1976 roku "OpowieÂśĂŚ pierwszego odmroÂżeĂąca" to po prostu zjadliwa i bardzo Âśmieszna satyra nie tylko na system realnego socjalizmu, przedstawiony jako orkiestra, ktĂłra rzekomo realizuje HarmoniĂŞ Sfer, choĂŚ w istocie Âżaden jej instrument nie jest sprawny, ale i na sowieckiego Wielkiego Brata, sportretowanego w postaci Goryllium... KÂłopotĂłw z cenzurÂą nie miaÂł teÂż "Wysoki Zamek", choĂŚ o polskim Lwowie raczej siĂŞ w latach 60. nie pisaÂło. ByÂła to bodaj pierwsza ksiÂąÂżka na ten temat w Peerelu, nie liczÂąc opowiadaĂą Parandowskiego z tomu "Zegar sÂłoneczny", nic wiĂŞc dziwnego, Âże zapewniÂła autorowi dozgonnÂą miÂłoÂśĂŚ wypĂŞdzonych lwowiakĂłw.

8.

U schyÂłku lat 60. i w latach 70. narasta u Lema jakby znuÂżenie nie tyle wymyÂślaniem fabuÂł, ile ich rozwijaniem. PowstajÂą jeszcze, owszem, utwory tak Âświetne, jak "Kongres futurologiczny" (1971), z groteskowÂą i przeraÂżajÂącÂą wizjÂą przyszÂłoÂści, w ktĂłrej ponure realia przesÂłania wirtualny pÂłaszcz; jak "Maska" (1976), traktat o wolnej woli ukryty pod postaciÂą opowieÂści o robocie przyobleczonym w kuszÂące kobiece ksztaÂłty i stopniowo rozpoznajÂącym swojÂą toÂżsamoÂśĂŚ oraz cel, dla ktĂłrego zostaÂł stworzony; jak "Katar" (takÂże 1976), powieÂśĂŚ kryminalna z trupami, ale bez mordercy. Pisarz jednak coraz chĂŞtniej wyprawia siĂŞ w nowe rejony i eksperymentuje z nowymi gatunkami.

Obok eseistycznego traktatu z dziedziny teorii literatury ("Filozofia przypadku", 1968) i miaÂżdÂżÂącej rozprawy z fantastykÂą naukowÂą ("Fantastyka i futurologia", 1970) pojawiajÂą siĂŞ wiĂŞc zbiory recenzji z ksiÂąÂżek nieistniejÂących ("DoskonaÂła prĂłÂżnia", 1971) i wstĂŞpĂłw do nich ("WielkoÂśĂŚ urojona", 1973). Owe recenzje i wstĂŞpy czasem sÂą Âżartem, czĂŞÂściej jednak sÂłuÂżÂą polemice z pewnymi tendencjami we wspĂłÂłczesnej kulturze albo teÂż naszkicowaniu autorskich w istocie pomysÂłĂłw czy prognoz.

Jak fundamentalnÂą tematykĂŞ udÂźwignÂąĂŚ moÂże podobna formuÂła, Âświadczy pisana w latach 1979-80 "Prowokacja", obszerny esej poÂświĂŞcony nieistniejÂącej pracy o HolokauÂście autorstwa zmyÂślonego uczonego niemieckiego nazwiskiem Horst Aspernicus. Po ogÂłoszeniu "Prowokacji" na Âłamach "Odry" na mistyfikacjĂŞ Lema - dokonanÂą zresztÂą z najgÂłĂŞbszÂą powagÂą i w zboÂżnym celu - daÂł siĂŞ nabraĂŚ takÂże i "Tygodnik Powszechny"...

Czas poszukiwaĂą nowych formuÂł pisarskich zbiega siĂŞ ze wzrostem napiĂŞĂŚ politycznych. Lem staraÂł siĂŞ za Peerelu zachowaĂŚ dystans do bieÂżÂących wydarzeĂą politycznych, pod koniec lat 70. jednak coraz trudniej to byÂło czyniĂŚ. Pisarz - co wiemy z dziennikĂłw Artura MiĂŞdzyrzeckiego - sygnuje w 1976 r. jeden z protestĂłw przeciw zmianom w Konstytucji, wprowadzajÂącym zapis o kierowniczej roli PZPR i sojuszu z ZSRR. Potem wprawdzie odmawia podpisania deklaracji niezaleÂżnego Towarzystwa KursĂłw Naukowych ("baÂłem siĂŞ, Âże mÂłodzieÂż bĂŞdzie bita w tyÂłek i wyrzucana z uczelni, podczas gdy utworzony nad niÂą parasol w postaci czÂłonkĂłw rzeczywistych Akademii Nauk bĂŞdzie istotnie bezpieczny"), ale za poÂśrednictwem Jana JĂłzefa SzczepaĂąskiego nawiÂązuje wspĂłÂłpracĂŞ z Polskim Porozumieniem NiepodlegÂłoÂściowym i pisze dla niego anonimowo analizy; jedna z nich, zatytuÂłowana "Prognozy ChochoÂła", otworzy jeden z numerĂłw paryskiej "Kultury".

9.

Stosunek Lema do opozycji, a nastĂŞpnie "SolidarnoÂści" naznaczony jest pewnÂą ambiwalencjÂą; Âślad jej znajdziemy w rozmowach pisarza ze StanisÂławem Beresiem. Rozmowy te, prowadzone miĂŞdzy listopadem 1981 a sierpniem 1982, opublikowane w postaci ocenzurowanej dopiero piĂŞĂŚ lat pĂłÂźniej, a w peÂłnym ksztaÂłcie i z dodaniem obszernego suplementu - w roku 2002, pozostajÂą nie tylko najlepszym autokomentarzem pisarza do wÂłasnej twĂłrczoÂści i poglÂądĂłw, ale i Âświadectwem tamtego czasu.

WkrĂłtce po zakoĂączeniu rozmĂłw z Beresiem Lem wyjechaÂł z rodzinÂą za granicĂŞ: najpierw na roczne stypendium do Berlina Zachodniego, potem na kilka lat do Austrii. Z Wiednia rozpoczÂąÂł wspĂłÂłpracĂŞ z "KulturÂą", ktĂłrej pilnym czytelnikiem byÂł juÂż od dawna; opublikowaÂł w niej kilka artykuÂłĂłw pod pseudonimem "P. Znawca". Do Polski wrĂłciÂł w roku 1988, uwierzywszy - jak siĂŞ okazaÂło, sÂłusznie - w gorbaczowowskÂą pierestrojkĂŞ; zresztÂą juÂż katastrofa w Czarnobylu byÂła dlaĂą znakiem schyÂłku Imperium.

Lata 80. to ukoronowanie i zarazem zam-kniĂŞcie dzieÂła Lema-powieÂściopisarza. PowstajÂą wtedy trzy utwory, w ktĂłrych powracajÂą znane wÂątki i postacie, wykorzystane jednak w nowy sposĂłb. "Wizja lokalna" (nawiÂązujÂąca do "PodrĂłÂży czternastej" z "DziennikĂłw gwiazdowych") ukoĂączona zostaÂła w marcu 1981, "PokĂłj na Ziemi" - w maju 1984. Ostatnie jest "Fiasko", naleÂżÂące do najbardziej mrocznych dzieÂł Lema, jeszcze jedna historia o prĂłbie Kontaktu zakoĂączonej totalnÂą katastrofÂą; Âżegnamy siĂŞ w niej ze szlachetnym pilotem Pirxem, bohaterem popularnego cyklu sprzed lat. Potem pisarz Âłamie wÂłaÂściwie piĂłro jako beletrysta; napisze jeszcze kilka opowiadaĂą, bez wiĂŞkszego jednak znaczenia. WypowiadaĂŚ siĂŞ odtÂąd bĂŞdzie jako felietonista i eseista.

10.

Pod koniec roku 1991 na Âłamach "Tygodnika" ukazaÂł siĂŞ pierwszy felieton pod nagÂłĂłwkiem "ÂŚwiat wedÂług Lema". OdtÂąd felietony StanisÂława Lema bĂŞdÂą siĂŞ u nas pojawiaÂły w miarĂŞ regularnie - w miarĂŞ, bo z przerwami rozmaitej dÂługoÂści - niemal do Âśmierci pisarza, od 1998 roku juÂż bez nadtytuÂłu.

WczeÂśniej, owszem, odwiedzaÂł czĂŞsto redakcjĂŞ, by porozmawiaĂŚ z Jerzym Turowiczem i MieczysÂławem Pszonem, zwÂłaszcza w chwilach politycznych kryzysĂłw - nie darmo w pochodzÂącej z przeÂłomu lat 70. i 80. esbeckiej instrukcji dla operatora podsÂłuchu, ktĂłry zainstalowano w gabinecie Redaktora Naczelnego, zaleca siĂŞ spisywanie peÂłnej treÂści rozmĂłw w przypadku wizyt WÂładysÂława Bartoszewskiego, Jana JĂłzefa SzczepaĂąskiego i Lema wÂłaÂśnie. Nazwisko autora "Solaris" pojawiaÂło siĂŞ jednak w popaÂździernikowym "Tygodniku" bardzo rzadko, a spektakularna prĂłba powrotu na Âłamy "TP" zostaÂła rĂłwnie spektakularnie udaremniona; wiosnÂą 1968 roku cenzura skonfiskowaÂła w caÂłoÂści obszerny esej Lema poÂświĂŞcony powieÂści Andrzeja Kijowskiego "Dziecko przez ptaka przyniesione".

Teraz pisarz, otwarcie deklarujÂący siĂŞ jako agnostyk, zostaÂł felietonistÂą katolickiego tygodnika. RĂłÂżnice poglÂądĂłw czasem dawaÂły o sobie znaĂŚ: artykuÂł "Sex Wars" wydrukowano z polemicznym gÂłosem biskupa ÂŻyciĂąskiego, a po krytycznym skomentowaniu przez redakcjĂŞ jednego z felietonĂłw Lem zerwaÂł wspĂłÂłpracĂŞ na czas dÂłuÂższy. "Tygodnik" nie byÂł zresztÂą jedynÂą jego trybunÂą; prĂłcz neutralnej "Odry", w ktĂłrej ogÂłaszaÂł swe "RozwaÂżania sylwiczne", nawiÂązaÂł teÂż wspĂłÂłpracĂŞ z lewicowym "PrzeglÂądem", a eseje poÂświĂŞcone informatyce, zebrane potem w "Tajemnicy chiĂąskiego pokoju", ukazywaÂły siĂŞ w "PC Magazine". Dla nas jednak staÂł siĂŞ jednym z najwaÂżniejszych autorĂłw.

Nikt inny przecieÂż nie ogarniaÂł horyzontu tak rozlegÂłego, nie przechodziÂł z takÂą swobodÂą od zagadek Kosmosu do bieÂżÂącej polityki, od analizy zmian klimatycznych do problemĂłw mÂłodej literatury, od nadziei i zagroÂżeĂą zwiÂązanych z biotechnologiÂą do nadziei i zagroÂżeĂą dla niepodlegÂłej znowu Polski. Nic zresztÂą nie irytowaÂło Lema bardziej, aniÂżeli czĂŞsty u PolakĂłw brak ÂświadomoÂści faktu, Âże ta niepodlegÂłoÂśĂŚ jest wÂłaÂściwie cudem i Âże nie wolno jej traktowaĂŚ jako czegoÂś zwyczajnego i danego na zawsze.

On sam po raz pierwszy mĂłgÂł mĂłwiĂŚ wprost wszystko, co myÂśli. Ale publicystyczna aktywnoÂśĂŚ Lema w minionych kilkunastu latach - gdyby zebraĂŚ wszystkie jego wypowiedzi z tego czasu, wypeÂłniÂłyby kilka tomĂłw - wiÂązaÂła siĂŞ nie tylko ze znikniĂŞciem cenzury. WpÂływ na niÂą miaÂła chyba takÂże rezygnacja z ukÂładania fabuÂł. Energie twĂłrcze, ktĂłre w nim tkwiÂły, musiaÂły przecieÂż znaleÂźĂŚ ujÂście. ChĂŞtnie teÂż powracaÂł do dawnych dzieÂł, zwÂłaszcza do "Summy technologicznej", konstatujÂąc z mieszaninÂą satysfakcji i zgrozy, Âże jego przewidywania dotyczÂące na przykÂład biotechnologii czy rzeczywistoÂści wirtualnej, ktĂłrÂą w "Summie" nazwaÂł "fantomatykÂą", sprawdzajÂą siĂŞ szybciej niÂż sÂądziÂł. Rekapitulacji poglÂądĂłw na temat splotu ewolucji naturalnej i technologicznej poÂświĂŞciÂł "Okamgnienie", ostatniÂą swojÂą ksiÂąÂżkĂŞ, jeÂśli pominÂąĂŚ zbiory felietonĂłw i esejĂłw.

11.

Lata 90. i poczÂątek nowego tysiÂąclecia byÂły dla StanisÂława Lema czasem zasÂłuÂżonych nagrĂłd. W Niemczech i za oceanem powstawaÂły prace naukowe o Lemie-filozofie, co najbardziej go cieszyÂło; obsypywano go teÂż rozmaitymi honorami. ZostaÂł kawalerem Orderu OrÂła BiaÂłego (1996) i honorowym obywatelem Krakowa (1997). JuÂż w roku 1981 tytuÂłem doktora honoris causa obdarzyÂła go Politechnika WrocÂławska, teraz doÂłÂączyÂły do niej Uniwersytet Opolski (1997), Uniwersytet JagielloĂąski i lwowski Uniwersytet Medyczny (1998) oraz uniwersytet w Bielefeld (2003).

WrĂŞczenie tego ostatniego doktoratu otrzymaÂło szczegĂłlnÂą oprawĂŞ: szacownÂą aulĂŞ krakowskiego Collegium Maius, gdzie znajdowaÂł siĂŞ Lem i przybyli z Niemiec goÂście, poÂłÂączono telemostem z nowoczesnÂą siedzibÂą uczelni bielefeldzkiej, dziĂŞki czemu niemieccy studenci i naukowcy mogli uczestniczyĂŚ w ceremonii... Za to obchody 80-lecia pisarza przybraÂły ksztaÂłt dramatyczny: zaplanowano je na popoÂłudnie 11 wrzeÂśnia 2001 roku, godzinĂŞ wczeÂśniej runĂŞÂły nowojorskie WieÂże...

Pisarstwo Lema nigdy nie przestaÂło byĂŚ obecne w Âświecie, zwÂłaszcza w Niemczech i w Rosji. Jednak ekranizacja "Solaris" dokonana w 2002 roku przez Stevena Soderbergha, z udziaÂłem hollywoodzkiego gwiazdora George'a Clooneya i Âświetnej Natashy McElhone, daÂła popularnoÂści pisarza nowy impuls. Film nie odniĂłsÂł wprawdzie finansowego sukcesu, a sam Lem, choĂŚ taktownie milczaÂł, byÂł wobec niego rĂłwnie krytyczny jak kiedyÂś wobec dzieÂła Andrieja Tarkowskiego (spoÂśrĂłd licznych ekranizacji swoich ksiÂąÂżek ceniÂł jedynie "PrzekÂładaniec" Andrzeja Wajdy z BogumiÂłem KobielÂą), posypaÂły siĂŞ jednak wznowienia i nowe przekÂłady nie tylko "Solaris".

12.

Liczba jĂŞzykĂłw, na ktĂłre Lema tÂłumaczono, przekroczyÂła czterdzieÂści, a ÂłÂączny nakÂład jego ksiÂąÂżek - trzydzieÂści milionĂłw; drugÂą z tych liczb trudno precyzyjnie okreÂśliĂŚ, zwaÂżywszy dodruki i wydania pirackie. W ostatnich latach nie byÂło miesiÂąca, by do domu na Klinach nie przychodziÂły kolejne paczki z egzemplarzami okazowymi: oczywiÂście Niemcy i Rosja, takÂże Ukraina, ale teÂż Brazylia, Portugalia, Hiszpania, WĂŞgry, Czechy, Turcja, kraje Dalekiego Wschodu...

Pisarz przyglÂądaÂł siĂŞ temu nie bez satysfakcji, ale i z nutÂą melancholijnego zdziwienia. "Zastanawiam siĂŞ czasem - mĂłwiÂł niedawno dla "Tygodnika" - czy to, co napisaÂłem - a napisaÂłem sporo - miaÂło jakikolwiek wpÂływ na ludzkie zbiorowoÂści. MyÂślĂŞ, Âże mikroskopijny, jak to zwykle bywa z literaturÂą. CoÂś jednak zostaje: kiedy siĂŞ wrzuci kamieĂą do wody, fale rozchodzÂą siĂŞ krĂŞgami i podobnie dzieje siĂŞ dziÂś z mojÂą twĂłrczoÂściÂą. (...) Nie odczuwam szczegĂłlnego szacunku wobec niej, raczej zdziwienie, Âże aÂż tak daleko ksiÂąÂżki moje zaszÂły: do Chin, Japonii, na Tajwan. Mam teÂż poczucie, Âże dobra poÂłowa wszystkiego, co napisaÂłem, zasÂługuje na zapomnienie. Co moÂże przetrwaĂŚ? ChwalÂą mnie za »Solaris«, ale ja wcale nie uwaÂżam, Âżeby ta powieÂśĂŚ byÂła taka Âświetna, wolĂŞ raczej »CyberiadĂŞ« albo »PamiĂŞtnik znaleziony w wannie«. Kilka jest jeszcze moich pozycji, przy ktĂłrych nie odczuwam wstydu, biorÂąc je do rĂŞki. Trzeba mieĂŚ poczucie pewnej skromnoÂści: to najrozsÂądniejsza nauka, jakÂą moÂżna wyciÂągnÂąĂŚ z szeÂśĂŚdziesiĂŞciokilkuletniej pisarskiej kariery".

W ostatnich latach coraz rzadziej opuszczaÂł dom i choĂŚ strumieĂą zaproszeĂą na rozmaite imprezy nie malaÂł, nie braÂł juÂż w nich udziaÂłu; nigdy zresztÂą tego nie lubiÂł. W 2005 roku zgodziÂł siĂŞ jeszcze uczestniczyĂŚ w spotkaniu z okazji ukoĂączenia edycji "DzieÂł zebranych"; byÂł jednym z niewielu pisarzy polskich, ktĂłrzy takiej edycji doczekali za Âżycia. Secesyjna Sala Mehofferowska dawnej Izby PrzemysÂłowo-Handlowej, gdzie ma dziÂś siedzibĂŞ Wydawnictwo Literackie, peÂłna byÂła ludzi, a na trybunie prezydialnej stanÂąÂł prawdziwy mur z ksiÂąÂżek: ponad trzydzieÂści oprawnych woluminĂłw ustawionych w pĂłÂłkole. WÂśrĂłd goÂści znalazÂło siĂŞ wielu tÂłumaczy Lema; tÂłumacz japoĂąski mĂłwiÂł - ze wschodniÂą kurtuazjÂą, ale i autentycznym wzruszeniem - Âże to najwaÂżniejszy dzieĂą w jego Âżyciu...

13.

PrzyjeÂżdÂżaÂłem na Kliny z reguÂły co dwa tygodnie, zawsze we czwartek o czwartej. Furtka z tabliczkÂą ostrzegajÂącÂą przed zÂłymi psami (byÂły to kolejne generacje haÂłaÂśliwych i bardzo przyjaznych jamnikĂłw), potem schody na piĂŞtro i gabinet z antresolÂą pod pochyÂłym dachem. Trzy Âściany zabudowane szafami bibliotecznymi, czwarta otwierajÂąca siĂŞ wielkim balkonowym oknem obroÂśniĂŞtym winem na modrzewie i sosny, nieuÂżywany kominek, globus ksiĂŞÂżycowy. Na biurku, obok stert ksiÂąÂżek i czasopism, staÂła maszyna elektrostatyczna. Stara maszyna do pisania, sÂłuÂżÂąca pisarzowi przez wiele lat, oddana zostaÂła na jakÂąÂś aukcjĂŞ dobroczynnÂą - teraz juÂż tylko dyktowaÂł.

A pod oknem, na kanapie z szarym obiciem - StanisÂław Lem, zawsze z tym samym bÂłyskiem w oku i ÂżywoÂściÂą reakcji, od pierwszej chwili rozpoczynajÂący monolog peÂłen pasji, humoru, a czasem i furii. I choĂŚ wiedziaÂłem, Âże z jego zdrowiem nie jest dobrze, Âże zdarzajÂą siĂŞ zapaÂści krÂąÂżeniowe, z ktĂłrych lekarze z trudem go wydobywajÂą - po jednej z nich powitaÂł mnie wesoÂło: Wie Pan? TrochĂŞ umarÂłem, ale nie do koĂąca! - irracjonalnie wierzyÂłem, czy raczej chciaÂłem wierzyĂŚ, Âże te spotkania bĂŞdÂą trwaÂły jeszcze dÂługo. Coraz kruchsze ciaÂło wiĂŞziÂło przecieÂż umysÂł wciÂąÂż tak samo chÂłonny, wielostronny i ciekawy Âświata. MiaÂłem zresztÂą czasem wraÂżenie, Âże pisarz zmienia siĂŞ z wolna w jednÂą z wykreowanych przez siebie istot...

14.

Ostatni z tych czwartkĂłw wypadÂł 9 lutego. Kiedy przyjechaÂłem, StanisÂław Lem byÂł wyraÂźnie poruszony. Jeden z rosyjskich portali internetowych zaprosiÂł uÂżytkownikĂłw do zadawania pisarzowi pytaĂą i wÂłaÂśnie przyszÂła pierwsza porcja gÂłosĂłw. Prawie wszystkie pochwalne, niektĂłre niemal wyznawcze. "Grad pochwaÂł zupeÂłnie mnie oszoÂłomiÂł, choĂŚ domyÂślam siĂŞ, Âże te gÂłosy zostaÂły odcedzone z wiĂŞkszej liczby" - mĂłwiÂł. I prĂłbowaÂł, bardzo serio, odpowiedzieĂŚ na niektĂłre z pytaĂą: o wspĂłÂłczesne lĂŞki ludzkoÂści, o wojnĂŞ w Iraku, o swoje miejsce w polskiej kulturze i swĂłj stosunek do Lwowa...

NastĂŞpnego dnia znalazÂł siĂŞ w szpitalu. Potem byÂły kolejne tygodnie bezskutecznych zmagaĂą lekarzy o jego Âżycie i wreszcie przyszedÂł poniedziaÂłek 27 marca. SiĂŞgnÂąÂłem wtedy po "Tygodnik" z tym ostatnim felietonem i znalazÂłem w nim wypowiedÂź jednego z rosyjskich internautĂłw, ktĂłry najpierw cytuje zdanie Lema, Âże Âświat naleÂży zmieniaĂŚ, w przeciwnym razie on zacznie w niekontrolowany sposĂłb zmieniaĂŚ nas, a potem tak je komentuje: "Nie bĂŞdĂŞ odpowiadaĂŚ za caÂły Âświat, ale mnie zmieniÂł Pan na pewno. Na lepsze, oczywiÂście!". MyÂślĂŞ, Âże niejeden czytelnik StanisÂława Lema mĂłgÂłby siĂŞ pod tym komentarzem podpisaĂŚ.

Wykorzystane w tekÂście wypowiedzi StanisÂława Lema pochodzÂą z nastĂŞpujÂących ÂźrĂłdeÂł: "Autobiografia" (napisana dla "New Yorkera" w lutym 1983), cyt. za publikacjÂą w "Gazecie Wyborczej" z 1-2 IV 2006, tÂłum. Tomasz Lem; "ÂŚwiat na krawĂŞdzi". Ze StanisÂławem Lemem rozmawia Tomasz FiaÂłkowski, KrakĂłw 2000; "Tako rzecze... Lem". Ze StanisÂławem Lemem rozmawia StanisÂław BereÂś, KrakĂłw 2002; "KrĂłtkie zwarcia", KrakĂłw 2004.

Czego nauczyÂł nas Lem?

KtoÂś moÂże ÂżachnÂąĂŚ siĂŞ na postawione w tytule pytanie. PrzecieÂż Lem nie byÂł uczonym, nie peÂłniÂł teÂż Âżadnej funkcji paĂąstwowej ani spoÂłecznej. ByÂł "tylko" pisarzem i publicystÂą, choĂŚ jego dorobek uznawany jest w innych krajach za waÂżny przyczynek do filozofii wspĂłÂłczesnej. Niemniej bĂŞdĂŞ siĂŞ upieraÂł, Âże dla pokoleĂą PolakĂłw Lem byÂł nauczycielem, a dla mojego pokolenia - urodzonych podczas wojny, wychowywanych w stalinowskim PRL-u - jednym z najwaÂżniejszych.

Krzysztof FiaÂłkowski / 2006-04-04

Nie zamierzam wyliczaĂŚ dziesiÂątkĂłw zjawisk dzisiejszego Âświata, ktĂłre Lem przewidziaÂł, bo nie chodzi tu o to, Âże przygotowywaÂł nas On do zmian, ktĂłre nadchodzÂą. KaÂżde spoÂłeczeĂąstwo jest i tak nieodmiennie zaskakiwane takimi zmianami i dopiero po fakcie przypomina sobie: "ach, przecieÂż ktoÂś nam to juÂż zapowiadaÂł". UwaÂżam, Âże waga twĂłrczoÂści Lema wynikaÂła gÂłĂłwnie z innego faktu.

Lata stalinowskie byÂły czasem tak groÂźnym nie tylko dlatego, Âże odebrano nam swobody obywatelskie, Âże nawet bezczynnoÂśĂŚ nie zabezpieczaÂła przed losowo spadajÂącymi represjami, ale dlatego, Âże prĂłbowano nas zniechĂŞciĂŚ do samodzielnego myÂślenia. MieliÂśmy czytaĂŚ tylko ksiÂąÂżki upewniajÂące nas w sÂłusznoÂści jedynej wÂłaÂściwej ideologii, przekonujÂące - niekiedy bardzo skutecznie - o nieuchronnoÂści biegu historii, prowadzÂącej wszystkich ku nowemu, wspaniaÂłemu Âświatu komunizmu. Dawna literatura, stosownie przesiana, miaÂła stopniowo odgrywaĂŚ coraz mniejszÂą rolĂŞ, nowe ksiÂąÂżki wydawano po uwaÂżnej cenzurze. Jak to siĂŞ wiĂŞc staÂło, Âże pierwsze utwory Lema, pozornie zgodne z wymaganiami ideologicznej ortodoksji, wychowaÂły mÂłodych ludzi gotowych do kontestacji zastanej rzeczywistoÂści?

MyÂślĂŞ, Âże moÂżna odpowiedzieĂŚ na to pytanie krĂłtkim, ale naprawdĂŞ trafnym zdaniem: bo On uczyÂł myÂśleĂŚ. Nawet w Jego wczesnych powieÂściach, opisujÂących podrĂłÂże miĂŞdzygwiezdne organizowane przez rzÂądzÂących na caÂłej Ziemi komunistĂłw, wystĂŞpowali ludzie Âżywi, gotowi do poÂświĂŞceĂą, ale nie wolni od wÂątpliwoÂści, a przede wszystkim myÂślÂący i uznajÂący prawa innych do samodzielnego myÂślenia. A z czasem Lem rozwijaÂł zarĂłwno umiejĂŞtnoÂści pisarskie, jak i wizjĂŞ czÂłowieka.

Przez ponad pĂłÂł wieku powstawaÂły kolejne ksiÂąÂżki Lema i czytali je nie tylko uczniowie i studenci, ale coraz szersze rzesze dojrzaÂłych czytelnikĂłw. Wielu miaÂło Mu za zÂłe, Âże nie porzuca "getta" fantastyki naukowej, Âże po "Szpitalu Przemienienia" nie wrĂłciÂł juÂż do tematyki wspĂłÂłczesnej. Ale przecieÂż Âświat przyszÂłoÂści z powieÂści Lema to ten sam Âświat, w ktĂłrym my Âżyjemy, "tylko trochĂŞ pĂłÂźniej". Piloci rakiet kosmicznych muszÂą zmagaĂŚ siĂŞ z tymi samymi problemami, ktĂłre znali marynarze Conrada i piloci Saint-ExupĂŠry'ego. My zaÂś na nowo przeÂżywamy ich rozterki. Dlatego nie wÂątpiĂŞ, Âże lektura ksiÂąÂżek Lema bĂŞdzie udziaÂłem jeszcze wielu pokoleĂą.

KRZYSZTOF FIAÂŁKOWSKI (ur. 1944) jest fizykiem, profesorem Uniwersytetu JagielloĂąskiego.

Zasada Hioba

Metafizyka Lema

W "Rozmowach" ze StanisÂławem Beresiem Lem mĂłwiÂł wprost: "nie jestem katolikiem ani nawet chrzeÂścijaninem". Gdzie indziej zaÂś wyjaÂśniaÂł: "tylko w chwilach umysÂłowej sÂłaboÂści mogĂŞ pomyÂśleĂŚ, Âże ZÂło i Dobro to nie sÂą lokalne jakoÂści, wspĂłÂłistniejÂące z ludÂźmi i obracajÂące siĂŞ w nicoÂśĂŚ, kiedy ludzi nie stanie, lecz Âże to sÂą jakieÂś byty poza albo ponad nami".

MaÂłgorzata Szpakowska / 2006-04-04

Niewielu pisarzy staĂŚ by byÂło na takie deklaracje. Nie tylko dlatego, Âże idÂą one pod prÂąd powszechnych oczekiwaĂą, ale i dlatego, Âże w ogĂłle tematyka eschatologiczna traktowana jest w Polsce zazwyczaj pÂłytko, a wyznania wiary lub niewiary sÂłuÂżÂą przewaÂżnie celom politycznym. Lem jednak swoje stanowisko formuÂłowaÂł bezinteresownie. WidziaÂł problem i nie prĂłbowaÂł go przemilczaĂŚ.

Non serviam

Przytoczone deklaracje niewiary oznaczaÂły, obok zgÂłoszonej wprost pozakonfesyjnoÂści, jawnie sformuÂłowane przekonanie o z gruntu relatywnym charakterze przeÂświadczeĂą etycznych i wierzeĂą religijnych. A takÂże wpĂłÂłjawnÂą sugestiĂŞ, Âże wiara jest Âłatwiejsza od niewiary. ÂŻe zatem wybĂłr niewiary moÂże mieĂŚ niekiedy odcieĂą heroiczny - i jako przejaw nonkonformizmu, i jako rodzaj metafizycznego wyzwania. Najbardziej teologiczny tekst, jaki Lem kiedykolwiek napisaÂł, beletryzowany esej o stosunkach miĂŞdzy kreowanymi i Kreatorem, nosiÂł przecieÂż tytuÂł "Non serviam" - nie bĂŞdĂŞ sÂłuÂżyÂł. Trudno nie dostrzec, Âże stanowiÂło to wyzwanie: zarĂłwno wobec Absolutu, jak wobec jego bezrefleksyjnych wyznawcĂłw.

DeklarujÂąc siĂŞ jako agnostyk, Lem odwoÂływaÂł siĂŞ do trzech grup argumentĂłw. Pierwsza podejmowaÂła wÂątek doÂśĂŚ obiegowy od czasĂłw OÂświecenia: niemoÂżliwoÂśĂŚ ustanowienia teologii rozumowej. Nie da siĂŞ logicznie udowodniĂŚ aktu kreacji; nie da siĂŞ z kreacji wyprowadziĂŚ zobowiÂązaĂą stworzonego wobec Kreatora; nie wiadomo teÂż, czym siĂŞ kierowaÂł Kreator, czyniÂąc swe motywy nieczytelnymi dla stworzonego. BĂłg, jeÂśli rzeczywiÂście stworzyÂł Âświat, mĂłgÂł w nim przecieÂż poÂświadczyĂŚ wÂłasnÂą egzystencjĂŞ; nie uczyniwszy tak, sam rĂłwnouprawniÂł wyznawcĂłw i ateistĂłw; "nie przynagliÂł stworzonego do wiary bezwzglĂŞdnej w swĂłj byt, a tylko daÂł mu tĂŞ ewentualnoÂśĂŚ" - czytamy w "Non serviam". A skoro tak, "za niewiarĂŞ w siebie BĂłg nie jest w prawie nikogo ukaraĂŚ"; "gdy nie ma zupeÂłnej pewnoÂści, nie ma peÂłnej odpowiedzialnoÂści". Albo wiĂŞc BĂłg jest doskonale sprawiedliwy - i wtedy nie ma prawa karaĂŚ niedowiarkĂłw, albo teÂż ma zamiar ich ukaraĂŚ - lecz wĂłwczas przestanie mu przysÂługiwaĂŚ atrybut doskonaÂłej sprawiedliwoÂści, czyli boskoÂśĂŚ.

Druga grupa argumentĂłw wysuwanych przez Lema wymierzona jest w tezĂŞ o Bogu miÂłosiernym. To znowu bardzo stary wÂątek, rozwaÂżany w kaÂżdej teodycei: jak skumulowane w Âświecie cierpienie usprawiedliwiĂŚ albo zrĂłwnowaÂżyĂŚ; jak zÂło, ktĂłre przypadÂło w udziale stworzeniu, pogodziĂŚ z myÂślÂą o miÂłosiernym StwĂłrcy. Lem jest tu zresztÂą bardziej radykalny niÂż tradycyjni krytycy, na szalĂŞ rzucone zostajÂą juÂż nie tylko Âłzy dziecka, z ktĂłrymi nie mĂłgÂł siĂŞ uporaĂŚ Iwan Karamazow, i juÂż nie tylko obolaÂły pies, ktĂłrym Bogu wygraÂżaÂł Gombrowicz, lecz caÂłoÂśĂŚ ewolucji gatunkĂłw Âżywych opisana w kategoriach apokaliptycznych. "Ocean mÂąk, jaki przedstawiajÂą dzieje Âżycia na Ziemi", "piekÂło majÂące na imiĂŞ Ewolucja", jej "oportunizm i krĂłtkowzrocznoÂśĂŚ", "lapsusy mutacyjne" (na przykÂład nowotwory drĂŞczÂące osobniki starsze) - tĂŞ listĂŞ epitetĂłw moÂżna ciÂągnÂąĂŚ dÂługo, a okrucieĂąstwo samego procesu Âżycia (nawet pomijajÂąc kwestiĂŞ rozmyÂślnych okrucieĂąstw czÂłowieka) nie dopuszcza myÂśli, by za wijÂącym siĂŞ z bĂłlu stworzeniem staĂŚ miaÂł dobrotliwy StwĂłrca. A tym bardziej nie dopuszcza myÂśli, by caÂłe to cierpienie stanowiÂło nieodzowny koszt powstania jednego gatunku, traktowanego jako korona stworzenia i szczegĂłlnie umiÂłowanego przez Kreatora.

Trzecia grupa argumentĂłw Lema wykracza juÂż poza tradycjĂŞ oÂświeceniowÂą i dotyczy nieuchronnych paradoksĂłw, jakie pociÂąga za sobÂą koncepcja Boga osobowego; nazwijmy te argumenty teopsychologicznymi. ZarĂłwno w "Non serviam", jak w kilku opowieÂściach Ijona Tichego, pojawiajÂą siĂŞ postaci twĂłrcĂłw sztucznych ÂświatĂłw i sztucznych ÂświadomoÂści; ich twory nie zdajÂą sobie sprawy z wÂłasnej sytuacji ontologicznej i majÂą siĂŞ za bytowo samodzielne i niezdeterminowane. Kreatorzy natomiast zachowujÂą siĂŞ rĂłÂżnie. NajrozsÂądniejszy z nich, Dobb z "Non serviam", nie jest Âślepy na fakt, Âże jego eksperymenty nie sÂą wolne od okrucieĂąstwa. Kreowanie jakiejkolwiek ÂświadomoÂści zawsze poÂłÂączone jest z ryzykiem, Âże zazna ona cierpienia; ÂźrĂłdÂłem cierpieĂą moÂże tu byĂŚ zarĂłwno doÂświadczenie wÂłasnej skoĂączonoÂści, jak ewentualne zÂłudzenie, Âże jest siĂŞ nieskoĂączenie wolnym. Dobb nie oczekuje od swoich tworĂłw ani miÂłoÂści, ani wdziĂŞcznoÂści; twierdzi, Âże dowodem "bezwstydnego egoizmu" byÂłoby nagradzanie tych, ktĂłrzy "wierzÂą", i karanie tych, ktĂłrzy "nie wierzÂą" w Kreatora - zwÂłaszcza gdy ten uznaÂł za wÂłaÂściwe taiĂŚ przed stworzonymi sens i cel swego eksperymentu.

Ale juÂż Corcoran ze "WspomnieĂą Ijona Tichego" postĂŞpuje mniej powÂściÂągliwie; rozkoszuje siĂŞ swÂą boskÂą pozycjÂą i choĂŚ wytrzymuje w roli nieinterweniujÂącego demiurga, to czerpie rodzaj przewrotnej satysfakcji z tego, Âże zÂłudzeniem wolnoÂści zdoÂłaÂł wprowadziĂŚ w bÂłÂąd swoje twory. W tym samym cyklu opowiadaĂą pojawia siĂŞ wreszcie pomysÂł upiorny: niejakiemu Decantorowi, wynalazcy "duszy nieÂśmiertelnej", udaje siĂŞ ekstrakt czyjejÂś rzeczywistej ÂświadomoÂści, odciĂŞty od wszelkich ÂźrĂłdeÂł informacji (gdyby je miaÂł pobieraĂŚ przez wiecznoÂśĂŚ, rozrĂłsÂłby siĂŞ do nieskoĂączonych rozmiarĂłw), umieÂściĂŚ w doskonale odpornym pojemniku. Ăw ktoÂś ma wiĂŞc byĂŚ w ten sposĂłb gÂłuchy, Âślepy, sparaliÂżowany - i Âświadomy tego - juÂż na zawsze.

OcaliĂŚ tamten Âświat

DeklarujÂąc agnostycyzm, Lem odwoÂłuje siĂŞ wiĂŞc do dwĂłch argumentĂłw klasycznych: do niemoÂżnoÂści uzgodnienia wiary z rozumem i do niemoÂżliwoÂści usprawiedliwienia cierpieĂą. OrzekÂłszy na tej podstawie - jeÂśli coÂś takiego w ogĂłle moÂżna orzec - Âże Boga nie ma, rozwaÂża nastĂŞpnie, kim i czym Ăłw BĂłg mĂłgÂłby byĂŚ. Bogowie jednak nie po to sÂą, by o nich filozofowaĂŚ, i nawet niekoniecznie po to, by w nich wierzyĂŚ. Bogowie po to sÂą, by ich otaczaĂŚ kultem religijnym. "UwaÂżam akt kultu za nieusuwalny i istotny dla kaÂżdego opisu zjawiska religii" - pisaÂł Leszek KoÂłakowski w "JeÂśli Boga nie ma...". W jakich zatem aktach kultu uczestniczÂą bohaterowie Lema? I do czego, jego zdaniem, ludziom potrzebna jest religia?

Lem rozwaÂżaÂł te pytania w rĂłÂżnych perspektywach; ograniczĂŞ siĂŞ do wskazania tylko dwĂłch. W pierwszej z nich - skÂądinÂąd dobrze znanej - zalicza siĂŞ kulty religijne i systemy etyczne, podobnie jak caÂłÂą sferĂŞ kultury, do mechanizmĂłw przystosowawczych. W takim ujĂŞciu wiara metafizyczna, choĂŚby przez badacza uznana za absurdalnÂą, moÂże upowszechniĂŚ siĂŞ jako religia i funkcjonowaĂŚ jako caÂłkiem nieabsurdalny regulator stosunkĂłw miĂŞdzyludzkich. Ba, sÂą tacy, ktĂłrzy twierdzÂą, Âże bez takiego regulatora kultura w ogĂłle nie mogÂłaby przetrwaĂŚ. Lem w zasadzie skÂłonny jest przystaĂŚ na ten argument; dostrzegajÂąc upowszechnianie siĂŞ sekularyzacji, upatruje w niej istotne zagroÂżenie dla spoistoÂści kulturowej Zachodu. Neguje jednak moÂżliwoÂśĂŚ ratunku przez bicie na alarm i wzmoÂżone apostolstwo. "MoÂżna z zachcenia wymyÂśliĂŚ dowolnÂą religiĂŞ, ale nie moÂżna z zachcenia w niÂą uwierzyĂŚ" - pisze w "Prowokacji". Sekularyzacja jest przede wszystkim pochodnÂą rosnÂącego dobrobytu i spÂłaszczania siĂŞ piramidy spoÂłecznej - ale nie bez winy sÂą tu rĂłwnieÂż same KoÂścioÂły. Przez sztywnoÂśĂŚ dogmatycznÂą w jednych sprawach i przez usiÂłowanie godzenia wiary z wiedzÂą w innych; przez nieodpornoÂśĂŚ na zmieniajÂące siĂŞ warunki Âżycia i przez mieszanie siĂŞ w sprawy doczesne, zwÂłaszcza w politykĂŞ (dziaÂłaniem "kryminaÂłem i pastoraÂłem" - nazywaÂł Lem angaÂżowanie siĂŞ polskiego KoÂścioÂła w uchwalenie prawa antyaborcyjnego).

Tymczasem ratunkiem dla wiary w zeÂświecczonym Âświecie mogÂłaby byĂŚ "zasada Hioba", ktĂłrÂą pisarz sformuÂłowaÂł jeszcze w "Fantastyce i futurologii". W trzech wariantach: "Cokolwiek zachodzi tu, nie narusza Âładu, jaki panuje tam"; "nic z tego, co zachodzi tu, nie moÂże zmieniĂŚ naszego stosunku do Tego, Kto trwa tam"; juÂż nie tylko "nic z tego, co zachodzi tutaj, nie narusza naszego stosunku do tego, co jest tam", ale takÂże "nic z tego, co siĂŞ artykuÂłuje tutaj, nie moÂże byĂŚ adekwatne wzglĂŞdem tego, co jest tam". MoÂżna wÂłaÂściwie wszystkie te trzy zasady zebraĂŚ w jedno prawo nieprzemakalnoÂści ontologicznej: "tamten Âświat" moÂżemy ocaliĂŚ tylko za cenĂŞ caÂłkowitego uniezaleÂżnienia go od "tego Âświata". KaÂżda zaÂś prĂłba ustanawiania pomostĂłw miĂŞdzy doczesnoÂściÂą a wiecznoÂściÂą, miĂŞdzy wiarÂą a wiedzÂą - przede wszystkim wierze zagraÂża Âśmiertelnym niebezpieczeĂąstwem.

KonsekwencjÂą "zasady Hioba" jest sposĂłb, w jaki Lem ujmuje zwiÂązki miĂŞdzy religiÂą a etykÂą. "JeÂśli ktoÂś jest ksobnie racjonalny, to nie potrzebuje Âżadnej sankcji transcendentalnej, utwierdzajÂącej etykĂŞ na zasadzie nagrody i kary, ktĂłra zachodzi w zaÂświatach" - deklarowaÂł w "Rozmowach" z Beresiem i nie byÂła to jedyna taka deklaracja. Zaufanie do racjonalnych podstaw etyki jest tu skÂładnikiem bardzo oÂświeceniowym; ale teÂż tak wÂłaÂśnie Kant konstruowaÂł swĂłj imperatyw kategoryczny. Lem proponuje wersjĂŞ Kantowskiego nakazu najbardziej uproszczonÂą: "Staram siĂŞ nie byĂŚ dla nikogo ÂświniÂą". Wbrew humorystycznemu skrĂłtowi sformuÂłowanie jest precyzyjne. DziaÂłanie etyczne to dziaÂłanie bezinteresowne, ktĂłrego uzasadnieniem zaprawdĂŞ moÂże byĂŚ tylko imperatyw i niebo gwiaÂździste. CiÂąg dalszy przytoczonego przed chwilÂą zdania brzmi: "Nawet gdybym miaÂł coÂś z tego mieĂŚ, wolĂŞ siĂŞ w takich uczynkach [scil. ÂświĂąstwach] powÂściÂągaĂŚ, choĂŚ wiem, Âże nie czeka mnie ani nagroda niebieska, ani piekielna kara".

Nie powinna wiĂŞc dziwiĂŚ skrajna bezinteresownoÂśĂŚ, na ktĂłrej opierajÂą swojÂą wiarĂŞ ojcowie destrukcjanie z Dychtonii, dokÂąd Ijon Tichy zawĂŞdrowaÂł podczas jednej ze swoich wypraw. Jest to jeden z osobliwszych tekstĂłw Lema: caÂły zbudowany na napiĂŞciu miĂŞdzy stricte groteskowÂą ramÂą a niezwykle powaÂżnÂą treÂściÂą. Dychtonia jest planetÂą na bardzo wysokim poziomie rozwoju technologicznego, ponoszÂącÂą konsekwencje chaotycznej inÂżynierii autoewolucyjnej; w tym Âświecie, zaludnionym przez monstra i zatrutym przez psychotropy, cudem przetrwaÂł zakon obroĂącĂłw wiary, Âświadomych zresztÂą swej caÂłkowitej klĂŞski. Oni przecieÂż takÂże zostali poddani sekularyzujÂącemu treningowi intelektualnemu, oni rĂłwnieÂż nie ufajÂą racjonalnej teologii, oni teÂż doskonale wiedzÂą, Âże "wiara jest zarazem konieczna i doskonale niemoÂżliwa". I w sytuacji, kiedy jedynym uzasadnieniem ich wiary istotnie pozostaje zasada quia absurdum est, pojawia siĂŞ najpeÂłniejszy moÂże program konfesyjnej bezinteresownoÂści.

***

"Nie domagamy siĂŞ od Boga Âżadnych ÂświadczeĂą z tytuÂłu Âżywionej wiary, nie wysuwamy pod jego adresem Âżadnych roszczeĂą" - tÂłumaczy jeden z mnichĂłw. MoglibyÂśmy wÂłaÂściwie orzec ÂśmierĂŚ Boga, aby dziĂŞki temu osiÂągnÂąĂŚ "rodzaj Âżelaznego, lodowatego i rozdzierajÂącego spokoju". Ale przecieÂż i w tej sprawie nie istnieje pewnoÂśĂŚ, w dodatku zaÂś hasÂło "Âśmierci Boga" przez swĂłj posmak bluÂźnierczy mogÂłoby wyglÂądaĂŚ na prĂłbĂŞ przeÂłamania BoÂżego milczenia. Pozostajemy wiĂŞc przy naszej absurdalnej, na niczym nie opartej wierze, baczÂąc tylko, by nie popchnĂŞÂła nas do Âżadnego dziaÂłania. Ani do modlitwy, ani do szukania zasÂług, ani do zjednywania sobie miÂłosierdzia. Ani teÂż do wpÂływania na ksztaÂłt Âświata.

Jest to stanowisko, przy ktĂłrym zakÂład Pascala wydaje siĂŞ sklepikarskim kunktatorstwem. Zarazem zaÂś nietrudno zauwaÂżyĂŚ, Âże w tej decyzji trwania, bo tak trzeba, w wiernoÂści wobec raz podjĂŞtych zasad i zobowiÂązaĂą - bardzo wyraÂźnie pobrzmiewa nuta Conradowska. Bo ci bohaterowie Lema takÂże majÂą swoich kilka prostych prawd, ktĂłre nie wymagajÂą sankcji ani uzasadnieĂą, ale ktĂłrych broniĂŚ naleÂży do ostatka i z caÂłym poÂświĂŞceniem.

Mimo nieobecnoÂści Absolutu, wbrew relatywizmowi norm, wbrew nieuchronnoÂści ewolucji i wbrew wszechwÂładzy przypadku.

Prof. MaÂłgorzata Szpakowska jest historykiem idei, antropologiem, pracownikiem Instytutu Kultury Polskiej UW, redaktorem "Dialogu". OpublikowaÂł m.in. "ÂŚwiatopoglÂąd StanisÂława Ignacego Witkiewicza", "O kulturze i znachorach", "Zakorzenieni i wykorzenieni" oraz "Dyskusje ze StanisÂławem Lemem".

Realistyczny, fantastyczny, ironiczny, alegoryczny...

Lem a literatura

StanisÂław Lem od samego poczÂątku pisarskiej kariery przeciwstawiaÂł siĂŞ bardzo skutecznie, choĂŚ dÂługo w pojedynkĂŞ, fatalnemu podziaÂłowi na dwie kultury: humanistycznÂą (w ktĂłrej centralnÂą rolĂŞ odgrywaÂła literatura i sztuka) oraz naukowÂą (ktĂłrej oÂśrodkiem staÂło siĂŞ przyrodoznawstwo i jĂŞzyki nowych technologii).

Ryszard Nycz / 2006-04-04

W jego przypadku rozumienie literatury trzeba ujÂąĂŚ w obydwu podstawowych znaczeniach, tzn. zarĂłwno w sensie gÂłĂŞbokiej wiedzy o literaturze jako czĂŞÂści jego gigantycznej wiedzy ogĂłlnej i szczegĂłÂłowej oraz zadziwiajÂącej i zachwycajÂącej inteligencji, jak i w sensie czynnego "rozumienia siĂŞ na czymÂś": praktycznej umiejĂŞtnoÂści, a faktycznie mistrzowskiego opanowania sztuki literackiej.

Domki z kart

Lem nie tylko znaÂł siĂŞ na literaturze jak maÂło kto, ale potrafiÂł teÂż na niÂą patrzeĂŚ z szerszej, kulturowo-cywilizacyjnej perspektywy. I dlatego byĂŚ moÂże wiedzĂŞ o literaturze traktowaÂł powaÂżnie - tzn. oceniaÂł jej stan bez kompleksĂłw i bez ulgowej taryfy. WidaĂŚ to najlepiej po zÂłoÂśliwoÂściach (trafnych!), jakimi obdarzaÂł beztroskie poczynania teoretykĂłw literatury i mody wspĂłÂłczesnej sobie teorii literatury. Jego zarzut gÂłĂłwny - dziÂś coraz czĂŞÂściej powtarzany przez samych badaczy - sprowadziĂŚ moÂżna do ich krĂłtkowzrocznego uchylania siĂŞ od uprawiania rzetelnego "empirycznego literaturoznawstwa" i nazywania "teoriÂą" formuÂłowania efektownych retorycznie hipotez o pseudo-uniwersalnym zasiĂŞgu, na podstawie paru stronniczo dobranych przykÂładĂłw; hipotez, ktĂłre przy prĂłbie sumienniejszej kontroli rozsypujÂą siĂŞ jak domki z kart. To tak, zauwaÂżaÂł, jakby terapeuta wybieraÂł na swych pacjentĂłw wyÂłÂącznie okazy ozdrowieĂącĂłw, a zoolog odmawiaÂł badania karaluchĂłw, z powodu obrzydzenia, jakie w nim budzÂą...

SÂądzÂąc po pasji, z jakÂą o tym pisaÂł, po studiach, jakie podejmowaÂł, by uzasadniĂŚ wÂłasne teorie i hipotezy, uwaÂżaÂł wiedzĂŞ o literaturze za zajĂŞcie zbyt waÂżne, by zostawiaĂŚ je samym badaczom literatury. ToteÂż, niezaleÂżnie od wysokich wymagaĂą stawianych odbiorcy i hermetycznej czĂŞsto terminologii, jego ksiÂąÂżki i studia o literaturze pozostanÂą niezastĂŞpowalne (inaczej, niÂż to bywa z ksiÂąÂżkami specjalistĂłw od literatury) dla kolejnych pokoleĂą czytelnikĂłw. Zbyt sÂą oryginalne, inspirujÂące myÂślowo, indywidualne argumentacyjnie, by mogÂły je wyprzeĂŚ jakieÂś "lepsze" opracowania. MyÂślĂŞ tu o "Fantastyce i futurologii", o brawurowej teorii antybaÂśni w "Markizie w grafie", o tekstach krytycznych (jak o Todorova teorii fantastyki), metaliterackich (w rodzaju bÂłyskotliwej "DoskonaÂłej prĂłÂżni" czy "WielkoÂści urojonej"), licznych tekstach przygodnych (z zawsze nieprzypadkowymi myÂślami i pomysÂłami), a przede wszystkim o "Filozofii przypadku", ktĂłra przed czterdziestu laty wstrzÂąsnĂŞÂła i obudziÂła z rutyny zawodowych literaturoznawcĂłw, a ktĂłra dziÂś mogÂłaby byĂŚ czytana jako manifest wspĂłÂłczesnej wiedzy i wraÂżliwoÂści.

TÂłumaczyÂł tam szeroko, czym jest dzieÂło literackie i dlaczego jego sensu nie naleÂży myliĂŚ z niezmiennym, statycznym, zamkniĂŞtym przedmiotem. Wedle Lema, cechy dzieÂła przypominajÂą raczej wÂłasnoÂści podmiotu, a struktura jego znaczenia - kulturowÂą naturĂŞ ludzkiej toÂżsamoÂści. Jest ono bowiem caÂłoÂściÂą dynamicznÂą i otwartÂą, uchwytnÂą tylko w procesie i w aktach lekturowego doÂświadczenia; caÂłoÂściÂą osadzonÂą w aktualnej dlaĂą przeszÂłoÂści (tradycji) i zarazem wykraczajÂącÂą poza siebie, zarĂłwno ku znaczeniom przydawanym mu we wspĂłÂłczesnych kontekstach, jak i ku niedajÂącym siĂŞ przewidzieĂŚ odczytaniom w przyszÂłoÂści. To, co siĂŞ fachowo nazywa "semantycznÂą strukturÂą dzieÂła", jest - tÂłumaczyÂł - skutkiem ustalenia siĂŞ chwiejnej rĂłwnowagi pomiĂŞdzy wewnĂŞtrznymi cechami utworu, a na pozĂłr zewnĂŞtrznymi wobec niego cechami "stabilizujÂącego odbioru" czytajÂącej wspĂłlnoty. Nie znaczyÂło to przecieÂż, Âże nikt nie potrafi czytaĂŚ naprawdĂŞ indywidualnie ani Âże lektura jest pasywnym tylko aktem - przyjĂŞciem prawd i pouczeĂą wypowiadanych przez pisarza; caÂłkiem przeciwnie. Ale teÂż kaÂżda wÂłasna lektura oparta jest na wspĂłlnie podzielanych zaÂłoÂżeniach i kaÂżda jest (bywa) aktywna: z jednej strony wnosi swĂłj wkÂład do znaczenia utworu, z drugiej zaÂś przeksztaÂłca dotychczasowe doÂświadczenie czytajÂącego.

"Trzecia kultura"

TrafnoÂśĂŚ tego rozpoznania potwierdza najlepiej los ksiÂąÂżek samego Lema, ktĂłre od poczÂątku odznaczaÂły siĂŞ nadzwyczajnÂą ÂżywotnoÂściÂą: zdolnoÂściÂą przywoÂływania ciÂągle innych kontekstĂłw tradycji; przyciÂągania ciÂągle nowych odczytaĂą i obrastajÂących znaczeniami, ktĂłre jego dzieÂłom przydawaÂły wielokulturowe rzesze czytelnikĂłw na caÂłym Âświecie; i wreszcie przekraczania wszelkich barier - gatunkowych, rodzajowych, a zwÂłaszcza moÂże ogĂłlno-dyskursyw

--
C
U
S

Logowanie