Historia jednego wynalazku, czyli jak to z pocztówk± by³o
Materia³ w ca³o¶ci jest kopi± artyku³u z serwisu Stary Zgorzelec http://www.stary.zgorzelec.info/ W roku 2005, tj., kiedy pisany jest ten artyku³, mija ju¿ 144 lata od momentu wydania pierwszych kart pocztowych. Wielu z nas uwa¿a, ¿e funkcjê, jak± pe³ni³y przez ten czas, z powodzeniem mo¿na dzi¶ zast±piæ szybszymi i wygodniejszymi ¶rodkami masowego przekazu. Byæ mo¿e tak jest. Jednak pocztówki, pomimo postêpuj±cej utraty znaczenia, maj± w swojej historii jeszcze jedno bardzo wa¿ne zadanie do spe³nienia. Jest to misja, któr± nie¶wiadomie nadano jej ju¿ na prze³omie XIX i XX wieku, i która z ca³± pewno¶ci± nie pozwoli o niej zapomnieæ, przez co najmniej nastêpne 150 lat. ¯eby jednak poznaæ idee oraz zrozumieæ przes³anie, które towarzyszy³o powstaniu zwyk³ej kartki pocztowej, warto poznaæ historiê tego wynalazku od pocz±tku.
Pierwsze próby wprowadzenia taniej korespondencji w postaci karty pocztowej by³y prywatn± inicjatyw± J.P.Carltona i mia³y miejsce ju¿ w 1861r. w Filadelfii. Do¶æ szybko patent na drukowanie kart pocztowych przeszed³ w rêce firmy drukarskiej „The Lipman Cards”, w której drukowane by³y w ówczesnej formie do roku 1873. W Europie pomys³odawc± Postblattu (pocztowego listka) by³ urodzony w 1831r. w miejscowo¶ci Stolp (dzisiejszy S³upsk), oberpostmaister Heinrich von Stephan. Niestety jego nowatorski projekt przedstawiony 30XI1865r. na V-tej niemieckiej konferencji poczt w Karlsruhe nie spotka³ siê z wielkim entuzjazmem i choæ pierwsze wnioski o wprowadzenie kart pocztowych do obiegu z³o¿one zosta³y w lipcu 1868 r. przez lipskie firmy wydawniczo-ksiêgarskie „Friedlein” i „Pardubitz” - pierwsze kartki w Prusach ukaza³y siê dopiero w latach 80-tych XIX w. Pierwsze karty korespondencyjne w regularnym druku pojawi³y siê na terenie monarchii austro-wêgierskiej, za spraw± Emanuela Herrmana, profesora ekonomii w Akademii Wojskowej w Wiener-Neustadt, który 26 stycznia 1869 r. w czasopi¶mie "Neue Freie Presse", w memoriale „O nowym sposobie korespondowania poczt±”, wysun±³ racje ¶wiadcz±ce o wielu pozytywnych stronach jej wprowadzenia. Wskazywa³ m.in. na oszczêdno¶æ czasu, papieru i pieniêdzy. Przekonany tymi argumentami, dyrektor poczty cesarstwa M.de Marly nakaza³ 1 pa¼dziernika 1869 r. wypu¶ciæ pierwsze blankiety pocztowe. Pocz±tkowo podchodzono nieufnie do tej nowo¶ci i umieszczano na nich nadruk informuj±cy, ¿e poczta nie odpowiada za tre¶æ przekazywanych informacji. Taka forma przekazu jednak coraz bardziej zyskiwa³a na popularno¶ci, szerz±c siê na inne monarchie i kraje. „Odkryta” korespondencja pojawia³a siê coraz czê¶ciej, kolejno: w 1870r.: w Szwajcarii, Luksemburgu i Wielkiej Brytanii, w 1871r. - w Belgii, Holandii, Danii, Finlandii, Kanadzie; w 1872r. - we Francji, Rosji, Szwecji, Norwegii, Cejlonie, Chile; w 1873r. - w Hiszpanii, Serbii, Rumunii; w 1874r. - we W³oszech, w 1877r. - w Turcji i w 1878r.- w Stanach Zjednoczonych.
Wkrótce zaczêto eksperymentowaæ tak¿e z jej odmian± tj. ilustrowan± kartk± pocztow±. Pierwsz± by³a wydana tzw. „Kartka korespondencyjna Poczty Pó³nocno-Niemieckiej”, na której to niemiecki ksiêgarz August Schwartz nadrukowa³ w naro¿u strony adresowej artylerzystê i wys³a³ j± z Orenburga 16 lipca 1870 r. Kolejny fakt pojawienia siê kartki z nadrukiem, zanotowano 1 pa¼dziernika tego samego roku w Londynie, a w listopadzie francuski ksiêgarz Leon Besnardeau wydrukowa³ ju¿ na niej pe³n± ilustracjê. Podobnie uczyni³ Serb Peter Manojkovicz, który 19 maja 1871r. w Wiedniu wydrukowa³ na kartce swoje wyobra¿enie lataj±cego smoka.
Prawdziwej rewolucji w kompozycji kartki pocztowej dokona³a firma Franza Roricha z Norymbergii. Wyda³a ona w 1872r. w Zurychu kartkê z widokiem miasta na stronie korespondencyjnej, st±d te¿ nazwa kartki funkcjonuj±ca do dzi¶ - widokówka. Pierwszym „widokówkowym” miastem szwajcarskim by³a Getynga. Wierzchnia strona pocztówki (awers, recto) przeznaczona by³a na adres, god³o pañstwowe, znak op³aty i nazwê kartki, a na odwrotnej (rewers, verso) umieszczono fragment starego miasta. W tym samym - 1872 r. „korespondentka” pojawia siê równie¿ w Cesarstwie Rosyjskim, a w Wielkiej Brytanii wydano karty reklamowe w postaci kartek pocztowych, na których prezentowano produkty i zachêcano do ich zakupu.
W Niemczech pocztówki zaczê³y wychodziæ powszechnie w 1874r., a do miêdzynarodowego obiegu zosta³y dopuszczone decyzj± utworzonego w 1874r Powszechnego Zwi±zku Pocztowego (Union Postale Universelle) z siedzib± w Bernie (Szwajcaria) 1 lipca 1875r.
W 1889r. wprowadzono kolejn± innowacjê w pocztówkowym przemy¶le - druk kolorowy. Obrazek na stronie korespondencyjnej do¶æ znacznie ogranicza³ wielko¶æ przekazywanego tekstu, po tym jak w 1895r. reforma pocztowa nakazywa³a, aby na rewersie napisana by³a tre¶æ przekazu, a na awersie widnia³ wy³±cznie adres. Z³amanie tych zasad groziæ mog³o nawet zniszczeniem kartki przez pocztê. St±d w³a¶nie na wielu widokówkach obserwujemy tekst pisany tak poziomo jak i pionowo. Nadawcy wykorzystywali ka¿d± dostêpn± przestrzeñ pomiêdzy obrazkami. Standardy te obowi±zywa³y do 1905r., po nim dopiero ilustracje zaczê³y zajmowaæ ca³± stronê, a korespondencja znalaz³a swoje, ju¿ sta³e, miejsce tu¿ obok adresata.
Do wykonywania pocztówek u¿ywano czasem niezwyk³ych materia³ów: celuloidu, sklejonych warstw papieru, folii metalowej, forniru czy nawet wyprawionej skóry. Karty przeró¿nych wielko¶ci zdobione by³y piêknymi ornamentami, t³oczeniami i z³oceniami, a przez pewien czas popularne by³y karty "umajone" jedwabiem i brokatem. Pierwsze ilustracje, które siê pojawi³y wykonywane by³y do roku 1900 technik± litograficzn± i drzeworytnicz± jedno-, dwu- i wielobarwn±. Powodzeniem cieszy³y siê równie¿ druki barwione rêcznie. Metody te jednak poch³ania³y wiele czasu i wymaga³y ogromnej dok³adno¶ci, co nie pozwala³o na szybk± i masow± produkcjê. Kiedy dostêpniejsza sta³a siê fotografia, w³a¶nie j± zaczêto stosowaæ do produkcji pocztówek, wypieraj±c w ten sposób te rysowane i malowane rêcznie. Powielano je metod± fotograficzn± i rêcznie barwiono farbami anilinowymi lub te¿ drukowano fotolitografiê jedno-, dwu- i wielobarwn±. Pó¼niej przysz³y kolejno: wklês³odruk, offset i fotoofset. Pocztówki mo¿na te¿ podzieliæ na jedno- i wielo-obrazkowe. W grudniu 1900 r odby³a siê pierwsza Wystawa Kart Pocztowych w Warszawie. W czasie jej trwania odby³ siê konkurs na brakuj±c± w jêzyku powszechnym nazwê dla wystawianych eksponatów. Wp³ynê³o ok. 300 propozycji, z których cz³onkowie redakcji S³ownika Polskiego - Jan Kar³owicz, Ludwik Korotyñski, Adam Antoni Kryñski, W³adys³aw Nied¼wiedzki i Wac³aw Taczanowski - wybrali piêæ: listewka, li¶cik, otwarta, pisanka, pocztówka. Na te g³osowali sami zwiedzaj±cy wystawê, najwiêkszym uznaniem obdarzaj±c tê ostatni±, autorstwa Henryka Sienkiewicza, który w konkursie uczestniczy³ pod pseudonimem Maria z R. Wtedy tak¿e zaczêto stosowaæ zamiennie nazwê „widokówka”.
Pocztówka swój „z³oty wiek” i najwiêkszy rozkwit prze¿y³a w latach 90-tych XIX w. i to w³a¶nie wtedy, na prze³omie wieków by³a niemal¿e najwa¿niejszym ¶rodkiem kontaktów miêdzyludzkich. To wtedy wysy³ano najpiêkniejsze litografie, które niejednokrotnie by³y istnymi miniaturowymi dzie³ami sztuki u¿ytkowej. Nic w tym, wiêc dziwnego, ¿e wówczas tak¿e poczê³a rozwijaæ siê moda zbierania tych najciekawszych. Ogólnie jednak kartki s³u¿yæ mia³y do przesy³ania konkretnych informacji, okazjonalnych ¿yczeñ czy pozdrowieñ z podró¿y. Wysy³ano je masowo do osób bliskich, informuj±c o tym, gdzie jeste¶my, jak minê³a podró¿ lub, ¿e po prostu o nich pamiêtamy. Na widokówkach utrwalano wszelkie przejawy ¿ycia codziennego. One przybli¿a³y odleg³e krajobrazy, egzotyczne ludy, popularyzowa³y osi±gniêcia pionierów ró¿nych dziedzin ¿ycia, opowiada³y o okropno¶ciach i okrucieñstwie wojny, katastrof oraz klêsk ¿ywio³owych, ale równie¿ o zabawach, festynach, karnawa³owych korowodach. Bohaterami byli nie tylko nie tylko tacy dostojnicy jak królowie, cesarze, papie¿e, dyplomaci, wojskowi, gwiazdy rewii, opery, filmu, lecz i zwykli pro¶ci ludzie przy swoich typowych wydawa³oby siê ma³o interesuj±cych zajêciach.
Na ziemiach polskich pojawi³y siê specyficzne, nieznane gdzie indziej rodzaje kart. Swoim motywem nawi±zywa³y do niespe³nionych aspiracji niepodleg³o¶ciowych Polaków. Pocztówki w innych krajach zaczêto, wiêc równie¿ ozdabiaæ motywami patriotycznymi i religijnymi, bogato ilustrowano alegoriami i znakami narodowymi. W czasie I wojny ¶wiatowej ku pokrzepieniu serc projektowano kartki wzbogacone rysunkami patriotyczno-¿o³nierskimi.
Wa¿nym elementem, o którym nale¿a³oby wspomnieæ, a branym pod uwagê przy kolekcjonerskiej wycenie pocztówki, s± niezwykle rzadko wystêpuj±ce b³êdy drukarskie i pocztówki próbne. Podobnie jak w numizmatyce du¿± warto¶æ posiadaj± monety z b³êdami lub monety próbne, w bran¿y filokartystycznej tak¿e zwraca siê na to uwagê. Z regu³y jednak nak³adcy i producenci bardzo skrupulatnie sprawdzali czy nie ma b³êdów w opisach, a przy wykryciu takowych ca³y nak³ad by³ wycofywany i niestety niszczony. Dok³adnie tak samo by³o z pocztówkami próbnymi. Wykonywano np. zdjêcia z numerami próbnymi na rewersie, ale tylko z nielicznych wykonywano gotowe pocztówki. Stara pocztówka, tak do niedawna pogardzana, budzi obecnie powszechne zainteresowanie i to nie tylko ze strony kolekcjonerów. Rynek dawnej pocztówki, przed kilkoma laty stanowi±cy dzia³alno¶æ handlow± o w±skim zasiêgu, dzi¶ osi±ga skalê europejsk±, a nawet ¶wiatow± poprzez organizowane w kraju i zagranic± aukcje. Licytacje na tych aukcjach dochodz± do znacznych sum, czêsto wrêcz szokuj±cych i niewyobra¿alnych. Kolekcjonerzy zawziêcie walcz± o rzadkie, jedyne w swoim rodzaju egzemplarze. Wci±¿ przybywa zbieraczy, którzy grupuj± siê w specjalnych klubach, spotykaj± na gie³dach i wymieniaj± zbiorami.
Dzisiaj wydaje siê, ¿e „piêæ minut” starej korespondentki przemija. Sztuka epistolarna, czyli tradycyjne pisanie listów i kartek przechodzi ju¿ do historii, a listonoszy wyrêczaj± coraz powszechniej internet z e-mailami, faksy, teleksy, telefony i najbardziej chyba popularne smsy.
Choæ kartka pocztowa utraci³a do¶æ wiele w kategorii, w której zawsze funkcjonowa³a, nadal jest nieocenionym ¼ród³em wiedzy dotycz±cym historii miasta, dokumentem minionej epoki, odzwierciedleniem wydarzeñ z ró¿nych dziedzin ¿ycia, ikonografi± architektury i czêsto nieistniej±cych ju¿ zabytków. To byæ mo¿e, dlatego, staje siê tak¿e tematem prac naukowych, rozmaitych rozpraw kolekcjonerów i esejów.
Niestety wiele pocztówek zginê³o bezpowrotnie, poniewa¿ funkcja, jak± pe³ni³y skazywa³a je z góry na zag³adê - po przeczytaniu najczê¶ciej zwyczajnie niszczono je lub wyrzucano. Dlatego dla filokartystyków prawdziw± gratk± s± coraz czê¶ciej wydawane efektowne albumy przedstawiaj±ce reprinty dawnych pocztówek oraz licznie organizowane aukcje, wystawy i spotkania, na których mo¿na podziwiaæ ich niew±tpliwy urok.
Terminy na okre¶lenie pojêcia karty pocztowej: - w jêzyku niemieckim - Postkarte - Karte - w jêzyku francuskim - Carte Postale - w jêzyku angielskim - Post Card - w jêzyku rosyjskim - pocztowaja kartoczka - odkrytoje pismo
Techniki wytwarzania kart pocztowych: - litograficzna - lito- (gr. lÃthos ‘kamieñ’). Litografia to technika, któr± zaczêto stosowaæ dopiero w dziewiêtnastym wieku. Wykorzystano w niej specjalne w³a¶ciwo¶ci pewnego gatunku drobnoziarnistego wapienia ³upkowego. Na starannie wyg³adzonej i wypolerowanej p³ytce kamiennej wykonuje siê rysunek t³ust± kredk± lub tuszem. Nale¿y przy tym uwa¿aæ, aby nie zat³u¶ciæ kamienia w ¿adnym innym miejscu. Nastêpnie poddaje siê p³ytkê trawieniu roztworem kwasu i gumy arabskiej, co powoduje utrwalenie rysunku. Po takim przygotowaniu powierzchniê p³ytki zwil¿a siê wod± (wilgotny kamieñ nie przyjmuje farby), a nastêpnie nanosi siê na ni± farbê, któr± przyjm± tylko t³uste (zarysowane) fragmenty. Na pokrytej farb± kamiennej p³ytce k³adzie siê papier i za pomoc± specjalnej prasy robi odbitki. Stosuj±c technikê litograficzn± mo¿na uzyskaæ ró¿ne efekty, zale¿nie od tego, czy rysunek na p³ytce kamiennej wykona siê kredk± litograficzn± czy tuszem, którym mo¿na rysowaæ u¿ywaj±c pêdzla lub piórka;
- drzeworytnicza - drzeworyt to najstarsza technika graficzna, w której na wyg³adzon± powierzchniê drewnianego klocka nanosi siê rysunek, a potem wycina w odpowiedni sposób za pomoc± ró¿nego rodzaju no¿y i d³utek. Je¶li drzeworytnik chcia³ otrzymaæ czarny rysunek na bia³ym tle, to musia³ wyci±æ ca³e t³o, pozostawiaj±c wypuk³e linie rysunku. Je¶li chcia³ uzyskaæ odwrotny efekt - bia³y rysunek na czarnym tle, musia³ wyci±æ linie rysunku i pozostawiæ wypuk³e t³o. Wypuk³e czê¶ci klocka pokrywa³ farb± drukarsk±, przykrywa³ papierem i odbija³ na prasie rêcznej. Je¶li nie ma³ prasy, móg³ wykonaæ odbitkê, mocno pocieraj±c po³o¿ony na klocku papier. Uzyskany efekt zale¿a³ tak¿e od rodzaju u¿ytego drewna. W miêkkim drewnie, ciêtym wzd³u¿ s³ojów, mo¿na by³o wycinaæ tylko do¶æ "grube" linie. Twarde drewno, ciête w poprzek s³ojów, pozwala³o na stosowanie drobnych i bardzo precyzyjnych linii. Katarzyna Nieckarz knieckarz@zgorzelec.info Bibliografia: 1.Encyklopedia Fiatelistyki, Warszawa 1993 2.J. Kot³owski, Dawne Pocztówki. Historia - ikonografia - kolekcjonerstwo, Warszawa 1998 3. J. Zielieñski, Historia karty pocztowej, Krosno 1999 4.[Katalog]. FILOKARTYSTA. 2 aukcja pocztówek, Warszawa 2000 5.[Katalog]. Pocztówki opowiadaj± historiê. Miasto Poznañ 1896-1918. 1998 6.[Katalog]. Idea Niepodleg³o¶ciowa w Pocztówce, ¯yrardów. 1988 Â
I jescze jeden g³os uzupe³nienia w sprawie historii pocztówek.. Historia pocztówek Projekt formy korespondencyjnej w której nie trzeba by³o u¿ywaæ koperty pojawi³ siê podczas konferencji pocztowej w Karlsruhe 30 listopada 1865 roku. Jego pomys³odawc± by³ Heinrich von Stephan. W roku 1868 wp³ynê³y pierwsze wnioski o wprowadzenie karty pocztowej do obiegu. Pierwszy z nich z³o¿ony zosta³ w lipcu przez firmê wydawniczo-ksiêgarsk± "Friedlein", a kolejny przez Hermana Serbe w³a¶ciciela firmy "Pardubitz" z Lipska. Pierwsze kartki korespondencyjne pojawi³y siê w obiegu 1 pa¼dziernika 1869 roku na terenie Monarchii Austro-Wêgierskiej. Ich pomys³odawc± by³ dr Emmanuel Herrmann z Akademii Handlowej w Grazu. W ¶lady monarchii posz³y wkrótce Niemcy, Szwajcaria, Wielka Brytania, Rosja i wiele innych krajów. Pierwsza ilustrowana karta pocztowa wys³ana zosta³a 16 lipca 1870 roku przez ksiêgarza Augusta Schwartza z Olenburga – by³a to tzw. "Karta korespondencyjna Poczty Pó³nocno-Niemieckiej". Natomiast pierwsza karta z widokiem miasta – nazwana wówczas „widokówk±” – zosta³a wydana w 1872 roku w Zurichu przez firmê Franza Roricha z Norymbergii. Okres najwiêkszego rozkwitu pocztówki przypada na lata 90-te XIX wieku. Na prze³omie wieku sta³a siê wa¿nym ¶rodkiem komunikacji miêdzyludzkiej. Z tego okresu pochodz± najciekawsze egzemplarze na których widoczne by³y ¶lady wszechobecnej wówczas secesji. Z czasem swoje pocztówki zaczêli wydawaæ w³a¶ciciele wiosek i ma³ych miasteczek. W miarê zmieniania siê mody i upodobañ zmienia³ siê tak¿e wygl±d pocztówek. Pierwsze kartki nie mia³y ¿adnego obrazka, pojawi³ siê on dopiero pó¼niej. Pocz±tkowo wykonywane by³y technik± litograficzn± od formy jednobarwnej do wielobarwnej. Ten rodzaj techniki graficznej polega³ na tym, ¿e na wypolerowanej powierzchni kamienia litograficznego wykonuje siê rysunek specjaln± kredk± litograficzn±, t³ust± farb± lub specjalnym tuszem. W nastêpnej fazie zakwasza siê kamieñ s³abym roztworem kwasu azotowego po³±czonego z gum± arabsk± i pokrywa siê farb± drukarsk±. Przylega ona do miejsc zarysowanych nie zatrzymuj±c siê na uodpornionej na ni± kwasem powierzchni kamienia. Odbitki wykonywane s± na papierze tekturowym pod pras±. Pierwszy technikê litografii zastosowa³ niemiecki grafik Senefelder w 1796 roku. W Polsce pierwszy zak³ad litograficzny za³o¿y³ Jan Siestrzyñski w 1819 roku przy Instytucie G³uchoniemych w Warszawie. Ta metoda wykonywania pocztówek wykorzystywana by³a do ok. 1900 roku. Pó¼niej w ich produkcji zaczêto wykorzystywaæ fotografiê od jedno-, do wielobarwnej. Kartki mo¿na podzieliæ równie¿ na jedno i wieloobrazkowe. Wprowadzona w 1895 roku reforma pocztowa która obowi±zywa³a do 1904 roku nakazywa³a na jednej stronie pocztówki pisanie wy³±cznie korespondencji natomiast na drugiej adresu osoby do której by³a skierowana. Dopiero pó¼niej zaczêto je wydawaæ z ilustracj± na ca³ej stronie, a po drugiej by³o miejsce na adres i korespondencjê. Pocztówka by³a pocz±tkowo form± pami±tki, lub te¿ informacji na przyk³ad z podró¿y. Obecnie pocztówki oraz zdjêcia z widokami s± dokumentem minionej epoki, mijaj±cego czasu. Stanowi± bezcenne ¼ród³o ikonograficzne dla badaczy dziejów miasta, regionu. Na starych kartkach odczytujemy historiê, architekturê minionego wieku. S³u¿y³a ona do przes³ania konkretnych informacji, pozdrowieñ, wszelkiego rodzaju ¿yczeñ bêd±c pami±tk± od adresata do osoby bliskiej. Na kartach pocztowych utrwalono wszelkie przejawy ¿ycia codziennego. Pocztówka przybli¿a³a odleg³e krajobrazy, egzotyczne ludy, popularyzowa³a osi±gniêcia pionierów ró¿nych dziedzin ¿ycia, opowiada³a o okropno¶ciach wojny, katastrofach, klêskach ¿ywio³owych, ale równie¿ o zabawach festynach, karnawa³owych korowodach i atrakcjach znanych k±pielisk. Jej bohaterami byli papie¿e i cesarze, wojskowi i dyplomaci, gwiazdy rewii i opery, pó¼niej te¿ filmu. Momentem szczególnej nobilitacji starej pocztówki okaza³a siê zorganizowana przez instytut Kulturoznawstwa Uniwersytetu Wroc³awskiego w maju 1987 roku sesja naukowa której towarzyszy³a wystawa w salach Muzeum Narodowego, gromadz±ca pocztówki obiektów z kilkunastu pañstwowych i prywatnych kolekcji. W ostatnich latach siê tak¿e efektowne albumy prezentuj±ce utrwalone na kartach pocztowych, czêsto ju¿ nie istniej±ce, zabytki architektury. Organizuje siê liczne wystawy, spotkania i aukcje. ¦wiat dawnej pocztówki okazuje siê niezmiennie fascynuj±cy.
|