Na prze³omie 1944 i 1945 r. w³adze niemieckie zarz¹dzi³y ewakuacjê terenów zagro¿onych wojn¹. Na ziemi Lubuskiej i na Œl¹sku akcj¹ objêto powiaty le¿¹ce na wschód od Odry. Liczono bowiem, ¿e przygotowane umocnienia biegn¹ce mniej wiêcej wzd³u¿ rzeki powstrzymaj¹ pochód Armii Czerwonej. Sta³o siê jednak inaczej. W obliczu nadci¹gaj¹cego frontu w³adze poszczególnych powiatów zarz¹dzi³y ewakuacjê z pozosta³ej czêœci Ziemi Lubuskiej. Czêsto akcja wyprzedza³a o kilka godzin nadejœcie czerwonoarmistów, a czasem trwa³a w trakcie walk. Wyludnienie Ziemi Lubuskiej na pocz¹tku 1945 r. wynosi³o oko³o 60 - 70%.

Obok zapewnienia powszechnej oÂświaty i zagospodarowania Ziem Zachodnich i Pó³nocnych priorytetowym czynnikiem warunkujÂącym szybkÂą integracjĂŞ ziem nad OdrÂą i BaÂłtykiem z „ziemiami dawnymi" byÂło przeprowadzenie akcji osiedleĂączej oraz uregulowanie problemu mieszkajÂącej na Ziemiach Zachodnich i Pó³nocnych ludnoÂści niemieckiej. Procesy te miaÂły rĂłwnieÂż przyczyniĂŚ siĂŞ do repolonizacji ziem przyznanych w „administracjĂŞ PaĂąstwa Polskiego" ukÂładem z Poczdamu.

WÂładze staraÂły siĂŞ nadaĂŚ hasÂłu „powrotu do Macierzy" charakter symboliczny i patriotyczny. Liczono na szerokie poparcie przejmowania, zasiedlenia oraz zagospodarowania Ziem Zachodnich i Pó³nocnych. Nie pomylono siĂŞ w tych oczekiwaniach, a hasÂło „powrĂłt na ziemie PiastĂłw" uzyskaÂło powszechnÂą aprobatĂŞ przewaÂżajÂącej czĂŞÂści spoÂłeczeĂąstwa. Ministerstwo Administracji Publicznej szacowaÂło, Âże Ziemie Zachodnie i Pó³nocne mogÂą przyj¹Ì okoÂło 8 min ludzi.

Oczywiœcie zniszczenia, wywóz maj¹tku ruchomego, pozostanie pewnej liczby Niemców i póŸniejszy, czêœciowy ich powrót po przejœciu frontu oraz niepewnoœÌ co do trwa³oœci tymczasowych granic powodowa³y zmniejszenie ch³onnoœci osadniczej. Zatem w pocz¹tkowym okresie osadnictwa, wystêpowa³o ono w nadgranicznych, opustosza³ych i ma³o zniszczonych miejscowoœciach.

W pierwszych miesi¹cach po objêciu Ziemi Lubuskiej Polska administracja stanê³a przed zadaniem przeciwdzia³ania dalszemu nap³ywowi ludnoœci niemieckiej oraz wysiedlenia tej czêœci, która mieszka³a na ziemiach Zachodnich i Pó³nocnych. W tym celu pod koniec maja zamkniêto granicê na Odrze i Nysie oraz rozpoczêto przesiedlanie Niemców do radzieckiej strefy okupacyjnej. Pierwszy etap przesiedlania mia³ miejsce w czerwcu i lipcu, a zatem jeszcze przed szczytem w Poczdamie. W tej akcji udzia³ bra³y jednostki LWP, MO i UBP. Wysiedlanie odbywa³o siê szybko i chaotycznie. Czêsto towarzyszy³y mu kradzie¿e i przemoc. Druga czêœÌ operacji odbywa³a siê na prze³omie 1945 i 1946 roku.

Drugim celem w³adz by³a jak najszybsza polonizacja i repolonizacja ziem miêdzy Odr¹ a Ba³tykiem. Do osi¹gniêcia tego zaanga¿owano wiele instytucji. Do g³ównych zalicza³y siê w I945 r. Paùstwowy Urz¹d Repatriacyjny i Polski Zwi¹zek Zachodni.

ÂŚwiebodzin, rok 1945
Fotografia ze zbiorĂłw Muzeum Regionalnego w ÂŚwiebodzinie

Przy omawianiu sytuacji demograficznej ÂŚwiebodzina naleÂży wyjœÌ od tego, Âże w 1939 r. wedÂług spisu z 14 maja miasto byÂło zamieszkane przez 10.432 osoby. Zaludnienie miasta przed zajĂŞciem w dniu 30 stycznia 1945 r. nie jest znane. PrzypuszczaĂŚ moÂżna, Âże liczba ludzi wzrosÂła w tym okresie w zwiÂązku w ewakuacjÂą ze wschodu, a na kilka dni przed zajĂŞciem gwaÂłtownie spadÂła. Los pozostaÂłych w mieÂście byÂł nie do pozazdroszczenia. SzerzyÂły siĂŞ gwaÂłty, pobicia, grabieÂże i zabĂłjstwa. Po kilku dniach rozkazano wszystkim, aby zebrali siĂŞ w jednym miejscu. Zdarzenie to wspomina G. Stresow: „7 lutego mieli zebraĂŚ siĂŞ na ulicy wszyscy mieszkaĂący. PoszliÂśmy na wschĂłd w stronĂŞ Babimostu. OkoÂło 30 osĂłb w tym mnie zatrzymano w Brudzewie, to oszczĂŞdziÂło nam najgorszego. W lipcu 1945 r. zostaliÂśmy wydaleni". O pobycie w Brudzewie pamiĂŞta teÂż Hans Joachim Henschke: „Do 22 czerwca przybywaliÂśmy we wzglĂŞdnym pokoju w Brudzewie, a potem zostaliÂśmy z Polski wypĂŞdzeni".

NiemcĂłw pozbawiono mieszkaĂą i majÂątkĂłw. Byli rezerwuarem taniej siÂły roboczej. Pracowali przy oczyszczaniu miasta, uruchamianiu niektĂłrych obiektĂłw przemysÂłowych, w majÂątkach ziemskich.

Kolejna akcja przesiedleùcza rozpoczê³a siê na pocz¹tku listopada. Obs³ug¹ techniczn¹ zajmowa³ siê PUR. LudnoœÌ niemieck¹ powiadomiono z 24 godzinnym wyprzedzeniem. Przestrzegano zasady nie rozbijania rodzin. Ka¿dy móg³ posiadaÌ baga¿ do 40 kg. Pozosta³¹ czêœÌ maj¹tku rekwirowa³ Urz¹d Skarbowy i Obwodowy rz¹d Likwidacyjny. W efekcie tej akcji w marcu 1946 r., w mieœcie mia³o przebywaÌ oficjalnie tylko 40 Niemców.

Z chwil¹, gdy jakaœ czêœÌ Ziemi Lubuskiej przestawa³a byÌ stref¹ frontow¹ przybywa³y na ni¹ ró¿ne grupy Polaków. Najczêœciej zaczêli przybywaÌ kolejarze. Tak te¿ by³o w przypadku Œwiebodzina, do którego 6 marca przyby³o 17 ochotników ze stacji Palêdzie. Do pierwszych grup pionierów zalicza³y siê te¿ ekipy partii politycznych, które przybywa³y z inicjatyw¹ objêcia w³adzy. Nie mo¿na te¿ pomin¹Ì wielkopolskich pocztowców, którzy uruchamiali urzêdy telekomunikacyjne. Grupa pocztowców z Poznania, w liczbie 17 osób, ju¿ 5 kwietnia uruchomi³a w Œwiebodzinie Urz¹d Pocztowo - Telekomunikacyjny. Wobec faktu, ¿e w mieœcie nie dzia³a³ PUR, akcj¹ osiedleùcz¹ zaj¹³ siê Referat rolny kierowany przez Jana Jakubowskiego. Ju¿ 6 kwietnia zjawili siê pierwsi reflektanci na gospodarstwa wiejskie. W dniu 28 kwietnia do Œwiebodzina przyjecha³ pierwszy transport przesiedleùców, z kresów wschodnich, z Brze¿an w województwie tarnopolskim w liczbie 80 osób. Za nim przybywa³y dalsze transporty. Rodziny osadników rozwo¿ono i osiedlano na obszarze ca³ego powiatu.

UrzĂŞdem majÂącym najwiĂŞksze kompetencje w zakresie osadnictwa byÂł PUR, ktĂłrego pracĂŞ zainicjowano 1 maja. W mieÂście istniaÂły niezaleÂżne od siebie Punkt Etapowy i Rejonowy Inspektorat Osadnictwa. Ponadto placĂłwce w ÂŚwiebodzinie podlegaÂł Punkt Przelotowo - Kolejowy w Sulechowie.

Siedziba Punktu Etapowego, poczÂątkowo mieÂściÂła siĂŞ w barakach. Potem zamieniono je na kamienicĂŞ przy Pl. WolnoÂści 14. Kierownikiem oÂśrodka byÂł od 1 czerwca MichaÂł Urbanowicz.

Natomiast Rejonowy Inspektorat Osadnictwa zajmowaÂł willĂŞ rodziny von Sallet przy ul. ÂŁuÂżyckiej 29. WyglÂąd gmachu ÂłudzÂąco przypominaÂł obiekt sakralny, dlatego wÂśrĂłd osadnikĂłw zyskaÂł miano „kaplicy PUR-owej". Do ich zadaĂą naleÂżaÂły: transport osadnikĂłw, zapewnienie wyÂżywienia, noclegu, opieki lekarskiej, poÂśrednictwa w poszukiwaniu pracy oraz prowadzenie ewidencji osadnikĂłw zwiÂązanej z osadnictwem wiejskim i miejskim, porady prawne, sprawy odszkodowaĂą i zapomĂłg, poszukiwanie rodzin lub czÂłonkĂłw rodzin i ich sprowadzenie do powiatu.

W dniu 1 wrzeœnia obie placówki utworzy³y Powiatowy Oddzia³ PUR, któremu podlega³a placówka w Sulechowie. Ponadto urz¹d bra³ udzia³ w akcji przesiedlenia Niemców, przy wysiedlaniu obywateli radzieckich przebywaj¹cych w powiecie nielegalnie, a 15 wrzeœnia uruchomi³ bezp³atn¹ sto³ówkê kierowan¹ przez Alicjê Dusieck¹-Rudomino.

Osadnicy ró¿nie oceniali pracê PUR, choÌ zdarza³y siê opinie negatywne to wiêkszoœÌ rozumia³a przeszkody stoj¹ce w pracy i z uznaniem wypowiada³a siê o PUR w Œwiebodzinie.

PrzykÂładem tego byt list napisany przez nich do redakcji „GÂłosu Wielkopolskiego". Mocno okrojony ukazaÂł siĂŞ jako wzmianka w numerze 9 z 10 stycznia 1945 roku: „Dla repatriantĂłw i ich dzieci urzÂądziÂł ZarzÂąd PUR-u w ÂŚwiebodzinie WieczerzĂŞ WigilijnÂą na swym Punkcie Etapowym. Akcja ta cieszy siĂŞ peÂłniÂą uznania dla ZarzÂądu PUR-u i pozostawi w sercach repatriantĂłw niezatarte wraÂżenia".

Ocena stanu zaludnienia miasta w 1945 r. jest trudna do uchwycenia, gdyÂż nie prowadzono systematycznie spisĂłw ludnoÂści. Pierwsze dane pojawiajÂą siĂŞ w zarysie starostwa obejmujÂącym przedziaÂł czasu od 28 marca do 1 czerwca. Wtedy liczbĂŞ mieszkaĂącĂłw oszacowano na 3,5 rys., w tym 2 tyÂś. NiemcĂłw i 1,5 tyÂś. PolakĂłw. Kolejny wykaz ludnoÂści sporzÂądzony przez KP PPR pochodzi z 4 sierpnia. Liczba ludnoÂści wynosiÂła 3054, w tym 2981 PolakĂłw oraz 73 autochtonĂłw, natomiast 6 stycznia byÂło 6251 osĂłb, w tym 6092 PolakĂłw, 100 autochtonĂłw, 32 NiemcĂłw, 10 AmerykanĂłw, 7 ÂŁotyszy, 4 RumunĂłw, 3 CzechĂłw lub SÂłowakĂłw, 2 JugosÂłowian i 1 obywatel ZSRR. Kolejne dane pochodzÂą ze sprawozdania Biura Ewidencji i Kontroli Ruchu LudnoÂści przy ZarzÂądzie Miejskim z dnia 31 grudnia 1945 roku. W okresie sprawozdawczym zameldowano 7011 osĂłb, a wymeldowano 803 osoby i wysiedlono 46 osĂłb do Niemiec. OgĂłlny stan ludnoÂści na dzieĂą 1 stycznia 1946 r. wynosiÂł 6108 osĂłb, w tym 5949 PolakĂłw, 101 autochtonĂłw, 32 NiemcĂłw oraz 26 obcokrajowcĂłw.