Pod koniec lutego 1944 roku Niemcy rozpoczĂŞli bombardowanie RĂłwnego. KilkanaÂście nocy z rzĂŞdu na ÂśpiÂące miasto spadaÂły bomby. Ataki byÂły skierowane g³ównie na stacjĂŞ kolejowÂą, ale „oberwaÂło siĂŞ” i dzielnicom mieszkaniowym. ÂŚrĂłdmieÂście caÂłkowicie zniszczone, morze ruin. Co noc uciekaliÂśmy z miasta z toboÂłkami na plecach, aby schroniĂŚ siĂŞ gdzieÂś za miastem. ByÂło to bardzo niebezpieczne, gdyÂż po okolicznych wsiach w dalszym ciÂągu grasowaÂły oddziaÂły UPA, mordujÂące teraz nie tylko PolakĂłw, ale rĂłwnieÂż oficerĂłw sowieckich.W koĂącu marca wÂładze podjĂŞÂły akcjĂŞ zwalczania tych oddzia³ów. PrzyÂłapanych na posiadaniu broni i wszystkich podejrzanych o przynaleÂżnoœÌ do zbrojnych banderowskich grup lub o sympatyzowanie z nimi surowo karano. Publicznie. Celowo opuszczam opisywanie okrucieĂąstw banderowcĂłw i bulbowcĂłw na polskiej ludnoÂści WoÂłynia. Do dziÂś jeszcze stojÂą mi przed oczami oglÂądane w dzieciĂąstwie obrazy straszne, okrutnie zhaĂąbione ciaÂła kobiet i dzieci, ofiar UPA. Nie chcĂŞ zatruwaĂŚ ÂświadomoÂści mÂłodych ludzi jadem nienawiÂści lub chociaÂżby niechĂŞci do sympatycznego zresztÂą narodu ukraiĂąskiego. Opisy wydarzeĂą tych lat i ich ocenĂŞ pozostawmy historykom. PrzyszÂłoœÌ musi byĂŚ i z pewnoÂściÂą bĂŞdzie lepsza.

Tereny wschodnie po wojnie zostaÂły Polsce zabrane. Gdy tylko (bez naszego udziaÂłu) ustalono nowe granice Polski i zezwolono na „repatriacjĂŞ” Polacy zaczĂŞli przygotowywaĂŚ siĂŞ do opuszczenia tych ziem, by udaĂŚ siĂŞ na ZachĂłd. Ojciec jako kolejarz otrzymaÂł wagon towarowy i 6 stycznia 1945 roku wyruszyliÂśmy do Polski. Trudno mi byÂło zrozumieĂŚ, dlaczego musimy opuszczaĂŚ miejsca tak mi bliskie, dlaczego Polska nie moÂże wrĂłciĂŚ do nas, lecz my musimy jechaĂŚ do niej. PrzecieÂż w Polsce siĂŞ urodziÂłem, a teraz ktoÂś inny, silniejszy uzurpuje sobie prawo do tego kawaÂłka mojej ojczyzny. Rodzice wyjeÂżdÂżali stÂąd bez wiĂŞkszego Âżalu. W ciÂągu dwudziestu dwu lat nie dorobili siĂŞ tu niczego, nawet wÂłasnego mieszkania. WrĂŞcz cieszyli siĂŞ, Âże wrĂłcÂą nad WartĂŞ do swoich rodzinnych stron.

ByÂła bardzo mroÂźna zima. W towarowym wagonie jechaÂło nas dwie rodziny. WieÂźliÂśmy ze sobÂą przygotowane przez mamĂŞ skromne zapasy ÂżywnoÂści,trochĂŞ mebli, bieliznĂŞ poÂścielowÂą, ubrania i starÂą maszynĂŞ do szycia marki Singer, ktĂłra w trudnych chwilach wojny pomagaÂła nam przeÂżyĂŚ. Na Âśrodku wagonu staÂła „koza”- maÂły Âżeliwny piecyk z blaszanÂą rurÂą odprowadzajÂącÂą dym za maÂłe okienko wagonu. Nie byÂło radoÂśnie, drĂŞczyÂł nas niepokĂłj i obawy o przyszÂłoœÌ: jechaliÂśmy przecieÂż w nieznane. Co nas czeka, gdzie zÂłoÂżymy to nasze skromne mienie, gdy ka¿¹ nam opuÂściĂŚ wagon? Obawy byÂły uzasadnione. Do Poznania nie mogliÂśmy jeszcze pojechaĂŚ. Nawet Warszawa nie byÂła jeszcze wolna. DojechaliÂśmy wiĂŞc tylko do ZamoÂścia. JechaliÂśmy kilka dni, mimo niewielkiej przecieÂż odlegÂłoÂści. CzĂŞsto bowiem odczepiano nasz wagon od skÂładu pociÂągu i odstawiano na bocznicĂŞ. Aby jechaĂŚ dalej naleÂżaÂło „zaÂłatwiaĂŚ sprawĂŞ” z kolejarzami. Po przyjeÂździe wyrzucono nas z wagonu. ByÂł potrzebny do innych celĂłw. O szybkim znalezieniu jakiegoÂś mieszkania nie byÂło mowy. MieszkaliÂśmy na rampie kolejowej kilka dni. ByÂł silny mrĂłz. MiaÂłem zapalenie pÂłuc. Nie wiem, jak wyÂżyÂłem. Po kilku dniach ktoÂś siĂŞ nad nami zlitowaÂł i przyj¹³ nas pod swĂłj dach. ByÂła to klitka i spaliÂśmy wszyscy w jednym ³ó¿ku, myliÂśmy siĂŞ w miednicy. Nikt nie miaÂł pracy, ani ojciec ani siostra. PamiĂŞtam jak ojciec raniutko pĂŞdziÂł do piekarni, braÂł w zastaw jakieÂś buÂłeczki, mama z siostrÂą robiÂły kanapki i sprzedawano je na dworcu. Mnie oddano do szkoÂły. ChodziÂłem do niej dwa miesiÂące. Ojciec czĂŞsto jeÂździÂł do Lublina do Dyrekcji Kolei PaĂąstwowych, staraÂł siĂŞ o pracĂŞ. Bezskutecznie.

Tu, w Zamoœciu po raz kolejny zetkn¹³em siê ze strasznymi skutkami hitlerowskiej machiny œmierci. ZamoœÌ w czasie wojny prze¿y³ szczególnie tragiczny okres. Masowe wysiedlanie okolicznych wiosek, pacyfikacja. Odwiedzi³em zamojsk¹ Rotundê, miejsce kaŸni wielu tysiêcy Polaków. Wokó³ doœÌ du¿ego dziedziùca znajdowa³y siê jednakowe koncentrycznie ustawione cele. By³o ich chyba ze dwadzieœcia. To tu wiêzieni byli przez Gestapo Polacy. Na œcianach wyryte, byÌ mo¿e paznokciami wiêŸniów, ostatnie s³owa ich po¿egnania z Polsk¹ i najbli¿szymi. Jeszcze ciep³e, rozsypane przy strumyku spopielone szcz¹tki ludzkich cia³, tych, którzy wolnoœci nie doczekali. Straszny widok. Mocno to prze¿y³em.

Rotunda w ZamojÂściu - Muzeum Martyrologii Zamojszczyzny

DziÂś w zamojskiej Rotundzie mieÂści siĂŞ Muzeum Martyrologii Zamojszczyzny. III cela poÂświĂŞcona jest mĂŞczeĂąstwu ludnoÂści polskiej na WoÂłyniu, bestialsko mordowanej przez nacjonalistĂłw ukraiĂąskich. Centralne miejsce zajmuje sarkofag z napisem „ZmarÂłym tragicznie na WoÂłyniu” Jest to rĂłwnieÂż symboliczny grĂłb mego brata, JĂłzefa.