Rok 1943 miaÂł siĂŞ ku koĂącowi. Mego brata Niemcy zabrali „na roboty” do Niemiec. Po drodze udaÂło mu siĂŞ uciec z transportu i w okolicach Kowla lub Saren (caÂły czas akcja mego opowiadania toczy siĂŞ na WoÂłyniu) zaciÂągn¹Ì siĂŞ do oddzia³ów partyzanckich. Zd¹¿yÂł tylko przyjechaĂŚ do domu na krĂłtko, powiedzieĂŚ rodzicom o tym, co siĂŞ staÂło i wrĂłciÂł do oddziaÂłu. Na pró¿no mama bÂłagaÂła, aby zostaÂł w domu. ChciaÂła go przechowaĂŚ w piwnicy, bo kanonada artyleryjska nadciÂągajÂąca ze wschodu, byÂła coraz gÂłoÂśniejsza. Nie mĂłgÂł tego uczyniĂŚ, daÂł dowĂłdcy sÂłowo, Âże wrĂłci. WyjechaÂł i tyleÂśmy go widzieli. Do dziÂś nie wiadomo, gdzie jest pochowany.
Przypomina mi siĂŞ piosenka:

„Gdy nie wrĂłcĂŞ, niechaj wiosnÂą rolĂŞ mojÂą sieje brat, koÂści moje mchem porosnÂą i uÂżyÂźniÂą ziemi szmat”.

Dziœ jeszcze, gdy si¹dê do instrumentu i gram stare partyzanckie melodie, wraca do mnie pewna bradia¿na (w³óczêgowska) rosyjska piosenka, któr¹ lubi³ œpiewaÌ mój brat:

„Ой помру я помру, похоpонят меня и никто не узнает, где могила моя. И никто не узнает и никто не придёт, только раннею весною соловей мне запоёт.”

W polskim tÂłumaczeniu brzmi to tak:

„Oj, umrĂŞ ja umrĂŞ, pochowajÂą mnie i nikt nie dowie siĂŞ, gdzie jest mĂłj grĂłb. I nikt siĂŞ nie dowie i nikt naĂą nie przyjdzie, tylko wczesnÂą wiosnÂą sÂłowik mi zaÂśpiewa.”

Jak widaÌ, wyœpiewa³ sobie swoj¹ œmierÌ i swoj¹ bezimienn¹ mogi³ê.

Koniec stycznia 1944 roku. Niemcy, bojÂąc siĂŞ okr¹¿enia przez dziaÂłajÂące tu liczne oddziaÂły partyzanckie, w popÂłochu opuszczajÂą miasto. 2 lutego wkraczajÂą oddziaÂły partyzanckie, ktĂłre wyprzedziÂły nacierajÂące ze wschodu oddziaÂły frontowe. Przypominam sobie jak poprzedniego dnia krĂŞcÂąc siĂŞ miĂŞdzy uciekajÂącymi wojskami niemieckimi dotarÂłem do rozbitej pociskami artyleryjskimi piekarni. ByÂło tam juÂż kilka kobiet. ZbieraÂły do miednic i dzieÂż rozczynione juÂż ciasto. NiektĂłre przymierzaÂły siĂŞ do workĂłw z mÂąkÂą. Ja teÂż chwyciÂłem za worek. ZarzuciÂłem go sobie na plecy i rozpocz¹³em „drogĂŞ przez mĂŞkĂŞ”. Nie mogÂłem poradziĂŚ sobie 50-kilogramowym ciĂŞÂżarem. UdaÂło mi siĂŞ jednak dotrzeĂŚ z mÂąkÂą do domu. RadoœÌ byÂła wielka.

MĂłj ojciec najlepiej umiaÂł byĂŚ tylko nastawniczym i wkrĂłtce znĂłw zgÂłosiÂł siĂŞ do pracy na kolei. Tym razem nie byÂło juÂż Âżadnych problemĂłw, bo nowa wÂładza, wÂładza radziecka, miaÂła ogromne zastrzeÂżenia raczej do UkraiĂącĂłw, niÂż do PolakĂłw. G³ównie za ich wspó³pracĂŞ z Niemcami i za walkĂŞ o SamostijnÂą UkrainĂŞ. Organizowano obÂławy na „banderowcĂłw” (czÂłonkĂłw UPA), dokonywano publicznych egzekucji. Po okolicznych wsiach w dalszym ciÂągu grasowaÂły oddziaÂły UPA. WalczyÂły teraz z wÂładzÂą radzieckÂą. Pewnego razu spotkaÂł ojca na ulicy jakiÂś czerwonoarmista i mĂłwi: ”Ja tiebia znaju, ty byÂł u niemcew pieriewodczikom” (ja ciebie znam, ty byÂłeÂś tÂłumaczem u NiemcĂłw). Serce ojcu zadrÂżaÂło, moÂże spotkaÂło tego oficera coÂś zÂłego, a Âświadkiem tego byÂł mĂłj ojciec w czasie, gdy pracowaÂł jako tÂłumacz? Ale nie, nastĂŞpne zdanie uspokoiÂło go: „Ty byÂł choroszyj czeÂłowiek, ty pomagaÂł nam”. Zdanie to oznaczaÂło Âżycie dla ojca i caÂłej naszej rodziny.

Pewnego jednak dnia serca nam zamarÂły: ojciec zostaÂł wezwany do NKWD. CzyÂżby teraz doszukali siĂŞ tego, czego za pierwszym swoim pobytem nie zauwaÂżyli? CzyÂżby ktoÂś doniĂłsÂł teraz na ojca, byÂłego hallerczyka? Nie wiem dokÂładnie, o co wtedy chodziÂło, bo ojciec nie chciaÂł o tym mĂłwiĂŚ. WrĂłciÂł przestraszony, wyciszony, przybity. Mam do siebie pretensje, Âże nigdy potem, po wojnie nie spytaÂłem o to ojca. Zwracam siĂŞ wiĂŞc do wszystkich mÂłodych, ktĂłrzy czytajÂą te wspomnienia, aby starali siĂŞ jak najlepiej poznaĂŚ historie swoich dziadkĂłw i rodzicĂłw, pĂłki jeszcze majÂą kogo pytaĂŚ, bo jak pisze ks. Twardowski „ludzie tak szybko odchodzÂą”.