„Legenda” do planu Brauna & Hogenberga
To nie przypadek, że tak dużo miejsca poświęcam temu miedziorytowi. Użyję banalnego określenia, ale jest on po prostu ładny, przyjemny dla oka, trochę tajemniczy, legendarny i za każdym razem kiedy na niego patrzę znajduję na nim coś nowego. Tym razem moją uwagę przykuły zamieszczone na planie miasta opisy i legenda. Postanowiłem, pomimo swej „impotencji językowej” (w tym języka niemieckiego w szczególności) zebrać dostępne tłumaczenia oznaczeń i legendy do planu miasta Świebodzin z roku 1595. W roku 1982 z okazji „Dni Regionalnych”, Świebodziński Dom Kultury pod kierownictwem Wiesława Zdanowicza opracował folder rycin, map i planów naszego miasta. Przy udziale profesora Jana Sobocińskiego który wspierał projekt tego foldera konsultacjami filologicznymi i przy pomocy historycznej Pana Mieczysława Bohdana powstało opracowanie, które pomogło mi zebrać w całość poniższy tekst. Bardzo proszę o wyrozumiałość jeżeli fantazja odwiodła mnie dalece od rzeczywistości. Nie oznacza to jednak, że tekst ten w takiej formie musi pozostać. Proszę o sugestie i poprawki, czy to na e-mail, czy też w formie komentarzy pod artykułem. Myślę, że fajnie byłoby popracować wspólnie nad tym dokumentem.
LEGENDARathaus – ratusz wczoraj i dziś. Das Schlos – zamek ze swoimi ruinami, przez nikogo dzisiaj nie chcianymi. Kirche – kościół św. Michała – w innej formie, ale mniej więcej na swoim miejscu. Schule – Społeczna Szkoła Podstawowa i Katolickie Gimnazjum Społeczne im. Jana Pawła II w Świebodzinie i dom Sióstr Pasterek. Schlos See – Jezioro Zamkowe - przewędrowało jedynie bardziej na wschód. Schlos Wisen – Łąki Zamkowe – dziś już nie łąki, a ulica. (a) Pastej (Bastei) – baszty obronne - oprócz bastei-anykwariatu, fragmentów zbrojowni i fragmentów wielkiej baszty nie została żadna inna z tych które autor legendy do miedziorytu miał na uwadze. (b) zü Glogischn thor. – Brama Głogowska – wylot ulicy Głogowskiej w kierunku Piłsudskiego. (c) Luftgarten – ogród zabaw – trudno wskazać dzisiaj odniesienie do tego miejsca, może są to okolice zaplecza szpitala, może szkoły albo LORO. Na pewno miedzioryt ten nie może stanowić wiarygodnego źródła które precyzyjnie określi nam położenie obiektów, czasami jego autor taktował go jak „gumę”, w jednym miejscu plan jest niewiarygodnie „ściśnięty” w innym „rozciągnięty”. Wszystko zależało od jego indywidualnej wizji miasta i wyobraźni przede wszystkim. Zakładam, że autor nie mógł posłużyć się wyrafinowanymi środkami geodezyjnymi czy też latającymi machinami bądź balonami :), z pokładu których mógłby wykonywać podstawowe szkice... W zasadzie technika wykonywania tych planów musiała być czymś fascynującym jak na tamte czasy i stanowi dla mnie niewyjaśnioną zagadkę. (d) Schutzengarten – strzelnica, dziś można pograć w piłkę na małym boisku utworzonym w tym miejscu w kwardacie ulic Okrężnej, 1-go Maja i Wałowej. (e) Gross Pastej (Bastei) – basteja – wielka baszta której fragmenty znajdujemy na zielonym skwerku między ulicami Okrężną a Wałową. (f) Zeughaus – zbrojownia, dziś zachowane partie murów niegdyś mieszczących w sobie obiekt zbrojownią nazywany mieszczą się nieopodal „Małego” kościoła na skraju Parku Chopina.. (g) Buttelej – baszta pachołków miejskich - antykwariat Pana Janusza Kręczyńskiego. (h) Unser lieben Frawekirche – kościół Najświętszej Marii Panny, nie należy mylić z kościołem parafii Matki Bożej Królowej Polski, gdyby chcieć go dzisiaj zlokalizować znalazłby się gdzieś na miejscu zabudowań w kwadracie ulic Piłsudskiego-Głogowskiej i Wałowej. (i) Weidtfarbe haus – farbiarnia – zaplecze ulicy Garbarskiej. (k) Spital zum Heiligen Geist – szpital Ducha Świętego. Na planie widać ten budynek położony bez dostępu do drogi dojazdowej do Bramy Krzyżowej. Czy mogę napisać, że usytuowałem ten szpital w głębi podwórka za kapliczką przy ulicy Żymierskiego? Spital thor – Brama Szpitalna, okolice parkingu u zbiegu ulic Żymierskiego i Wojska Polskiego. Sattel thor – Brama Siodłowa, z dużym przybliżeniem okolice przecięcia ulicy Żymierskiego z ulicami Marynarską i Polną. Rör Kasten – skrzynie gaśnicze ustawione wokół ratusza. Schlos Gasse – ulica Zamkowa – która w żaden sposób nie pasuje do obecnie panującej ulicy Zamkowej. Jeżeli już, to jest to zalążek ulicy Górnej. Cały czas musimy mieć w pamięci kilka faktów z historii miasta. Plan został wykonany prawdopodobnie w 1595 roku, w 54 lata po wielkim pożarze który strawił całe miasto – pozostał tylko zamek i przedmieścia głogowskie. Czy plan był wykonywany na podstawie zaktualizowanych po pożarze materiałów? Musimy pamiętać o kolejnych potężnych pożarach które trawiły miasto w wieku XVI i kształtowały jego oblicze - układ głównych arterii komunikacyjnych miasta. Ochsen Gasse – ulica Wołowa. Nie Wałowa – bo ta znajduje się poza granicami murów obronnych i fosy, a bardziej dzisiejsza ulica Kilińskiego. Bader Gasse (Baden Gasse) – ulica Łaziebna – przed IIWŚ ulica nosiła nazwę Baderstraße, także Gustav Zerndt Straße, po wojnie ulica Bartosza Głowackiego. Creutz Gasse – ulica Krzyżowa - przed IIWŚ ulica nosiła nazwę Kreuzstraße - ul. 1-go Maja od 1945 roku Kirch Gasse – ulica Kościelna, dzisiaj ulica Szpitalna. Dzisiejsza ulica Kościelna nie ma nic wspólnego z tamtą pierwotną, oprócz nazwy. Molckendorf – wieś Malutka, dziś ciąg ulic Poznańskiej – Piłsudskiego – Plac Wolności – Kawaleryjska – Sikorskiego. Capelle (Kapelle) – kaplica – gdyby przetrwała do dziś pewnie stałaby po środku ulicy Kolejowej pomiędzy dwoma budynkami Starostwa Powiatowego. Freiers Gasse – ulica Wolności? – zalążek dzisiejszej ulicy Wiejskiej. Die Ziegel scheune – cegielnia – gdzieś na rozdrożach ulic Kawaleryjskiej i Sikorskiego. Neuwe Gasse – ulica Nowa – odcinek ulicy 30-tego Stycznia od ulicy Okrężnej do Kawaleryjskiej. Salcke – solarnia? - Salkau przed końcem IIWŚ, wieś Żółków zaraz po wojnie, dziś nieszczęśliwa (nazwa) Świerczewskiego. Zebr Winckel (Zerrwinkel) – Zaułek, Czarny Zaułek – nie ma żadnych wątpliwości, że chodzi o ulicę Walki Młodych – miejsce zupełnie kosmiczne, gdzie ja czytałem o tym miejscu złego kultu... Bleichhaus – dom bielarzy – Błonia Świebodzińskie? Die Bleiche – łąka bielarska – Błonia Świebodzińskie? Vor dem Creutz thor naus – droga do Bramy Krzyżowej, chyba chcieli napisać Żymierskiego... Lob mule – młyn garbarski? - północno-wschodnia część starego miasta. Maltz mule – młyn słodowy – północno-wschodnia część starego miasta. Die Weinberge, Weinberg – winnice, zachodnia część obecnego miasta, w przeszłości niezabudowane, skierowane na wschód i południe ciepłe stoki niecki w której leży miasto – dogodne miejsca na uprawianie winnej latorośli, okolice osiedla Widok i siedziby Nadleśnictwa Świebodzin. Dis ist herumb der Stat Graben – otaczająca miasto fosa – spora jej cześć wciąż malowniczo jest zdobiącym starą część miasta długim „dołkiem”. Maltzmuln flosa – droga spławu słodu do browaru – północno-wschodnia część starego miasta. Schwamme – kąpielisko miejskie – Struga Świebodzińska, zaplecze ulicy Grzybowej. Trages heim – dom służby cmentarnej – okolice ulicy Moniuszki. Salcker Steck (Steg) – ścieżka – przyczółek ulicy Świerczewskiego – chyba, chociaż zupełnie nie rozumiem określenia Salcker. Raz występuje jako solarnia, czyżby solna ścieżka, później Salkau – Żółków. Sant Annen Spital – szpital świętej Anny – obiekt przy Bramie Szpitalnej, okolice parkingu u zbiegu ulic Żymierskiego i Wojska Polskiego. Creutz thor – Brama Krzyżowa – wylot ulicy 1-go Maja w kierunku Ronda Wileńskiego. Zum newen thor – Brama Nowa – skrzyżowanie ulic Okrężnej i 30-tego Stycznia. Auss der halbe Stat herumb – z tłumaczenia wychodzi ulica okrążająca połowę miasta – przed IIWŚ Halbestadt, dzisiaj ulica Wałowa w całej swojej rozciągłości. Der Rorbach See – wskazanie kierunku na Jezioro Trzcinowe, dziś ... Trzcinowe chociaż wodę widać. Muhle flosa herumb – okrężna droga spławu słodu do browaru, dziś po prostu Struga Świebodzińska. Des herren Hauptmans Vorbrige – część ulicy Piłsudskiego do 3-go Maja.
|