"W 40 roku, na Sybir nas Matko zesÂłali"

Z ZiemomysÂłem Angerem, prezesem KoÂła Grunwald ZwiÂązku SybirakĂłw w Poznaniu rozmawia Tomasz Rochatka, OBEP IPN PoznaĂą

Problem SybirakĂłw byÂł przez wiele lat „bia³¹ plamÂą” w historiografii i publicystyce. Pokoleniu wychowanego w PRL, do ktĂłrego nale¿ê, losy PolakĂłw na Wschodzie ukazywano fragmentarycznie przez pryzmat faÂłszu i niedomĂłwieĂą. PomĂłwmy o losach i doÂświadczeniach ludzi, ktĂłrzy byli na „nieludzkiej ziemi”. ProszĂŞ powiedzieĂŚ, gdzie i kiedy siĂŞ Pan urodziÂł? Jakie byÂły losy paĂąskiej rodziny w momencie wkroczenia Armii Czerwonej?

UrodziÂłem siĂŞ 2 lipca 1929 roku w StanisÂławowie obecnie – Ukraina. W rodzinie byÂło nas dwĂłch synĂłw – mÂłodszy o 3 lata byÂł brat Jerzy. Ojciec miaÂł wyksztaÂłcenie techniczne, byÂł inÂżynierem budownictwa i pracowaÂł w UrzĂŞdzie Miasta. ZajmowaÂł siĂŞ budownictwem. W 1939 r. ojciec zostaÂł zmobilizowany do wojska i po klĂŞsce wrzeÂśniowej wraz z armiÂą poszedÂł w kierunku Zaleszczyk na poÂłudnie. Brat mojej mamy byÂł komendantem zawodowej straÂży poÂżarnej w StanisÂławowie w stopniu puÂłkownika. W paÂździerniku 1939 r. wujek zostaÂł aresztowany. Mama dowiedziaÂła siĂŞ o tym od sÂąsiada, ktĂłry przyszedÂł do nas. MieszkaÂł z nami 84-letni ojciec mojej mamy, ktĂłry miaÂł mocno przytĂŞpiony sÂłuch. Mimo pewnej odlegÂłoÂści od stojÂącej mamy i sÂąsiada – mimo przytĂŞpionego sÂłuchu usÂłyszaÂł, o czym rozmawiano. Dziadek zdenerwowanym gÂłosem zapytaÂł natychmiast: „Co, mĂłj syn Wilik (wujek miaÂł na imiĂŞ Wilhelm) aresztowany?”. Nie pomogÂły Âżadne zapewnienia, Âże nie o syna chodzi, Âże to tylko zbieÂżnoœÌ imion – wymieniano jakieÂś nazwisko – nic nie pomogÂło – w Âżadne zapewnienia nie wierzyÂł. Tak tÂą wiadomoÂściÂą przej¹³ siĂŞ, Âże niebawem dostaÂł wylew krwawy do mĂłzgu – zostaÂł zabrany do szpitala, gdzie niedÂługo potem zmarÂł. UwaÂżam, Âże to byÂło szczĂŞÂście w nieszczĂŞÂściu, gdyÂż gdyby razem z nami zostaÂł zabrany, na pewno nie przeÂżyÂłby tej tak ciĂŞÂżkiej katorgi.

Wybuch wojny przeÂżyÂłem w wiosce Siemiakowce pod KoÂłomyjÂą, gdzie przebywaÂłem z bratem na wakacjach u ojca siostry. Rodzice w tym czasie przebywali w StanisÂławowie. Po wkroczeniu wojsk radzieckich. na tereny polskie wujek odwiĂłzÂł nas do StanisÂławowa. Rok szkolny juÂż siĂŞ rozpocz¹³. Do szkoÂły zacz¹³em uczĂŞszczaĂŚ, gdy Rosjanie byli w mieÂście. SpotykaliÂśmy ich na ulicach, jeÂździÂły ich samochody i czoÂłgi. W tej dzielnicy, gdzie mieszkaliÂśmy, byli ró¿ni sÂąsiedzi – ÂŻydzi i UkraiĂący. ÂŻyliÂśmy z nimi w zgodzie, tak jak po sÂąsiedzku. Po wkroczeniu wojsk radzieckich do naszego miasta, po jakimÂś czasie przyjechaÂły ich rodziny. Jako mali chÂłopcy chodziliÂśmy ich oglÂądaĂŚ – byliÂśmy ciekawi, jak wyglÂądajÂą. ZauwaÂżyliÂśmy, Âże panie dziwnie siĂŞ ubieraÂły – halki ubieraÂły na bluzki i nosiÂły jako sukienki – gdyÂż u nich tak siĂŞ nosiÂło sukienki nazywane „sarafanem”. MyÂślaÂły wiĂŞc, Âże damska halka jest „sarafanem” – nas to ÂśmieszyÂło.

Po wkroczeniu wojsk radzieckich na tereny polskie bardzo oÂżywili siĂŞ UkraiĂący, gdyÂż uwaÂżali, Âże teraz bĂŞdÂą mieli „WolnÂą UkrainĂŞ”. Flagi polskie zdejmowali, a zawieszali ukraiĂąskie. ÂŚpiewali narodowe pieÂśni ukraiĂąskie itp.

ProszĂŞ powiedzieĂŚ, gdzie przewieziono Pana i paĂąskÂą rodzinĂŞ? Jak wyglÂądaÂła droga na „Sybir” w oczach dziecka?

To byÂł bardzo trudny okres. 10 lutego 1940 roku – deportowano pierwszych PolakĂłw na Sybir. ByÂła wĂłwczas ciĂŞÂżka zima. Temperatura dochodziÂła do –30°C. Ludzi Âładowali do bydlĂŞcych, nieogrzewanych wagonĂłw. ZdarzaÂły siĂŞ przypadki zamarzania. Trupa wyrzucano z wagonu na pobocze torĂłw do Âśniegu. Do tych transportĂłw zabierano rodziny byÂłych wojskowych, policjantĂłw, nauczycieli, duchownych – jednym sÂłowem inteligencjĂŞ polskÂą – traktujÂąc ich jako wrogĂłw ludu.

Nas wywozili 13 kwietnia 1940 r. – w Âśrodku nocy gromki Âłomot do drzwi. Na pytanie „kto tam?” odpowiedÂź byÂła jedna: „odkrywaj chadziajka – soÂłdaty”. Po wejÂściu do mieszkania okazaÂło siĂŞ, Âże byli to ÂżoÂłnierze z karabinami. OÂświadczyli, Âże naleÂży ubieraĂŚ siĂŞ i pakowaĂŚ gdyÂż wyjeÂżdÂżamy (dokÂąd i dlaczego nie umieli powiedzieĂŚ – tylko prĂŞdko pakowaĂŚ siĂŞ). Mama byÂła zdenerwowana i zapÂłakana, my mali chÂłopcy teÂż zapÂłakani. ZaÂładowali nasze rzeczy na samochĂłd i zawieÂźli nas na dworzec kolejowy. Na bocznicy towarowej staÂł tam pociÂąg skÂładajÂący siĂŞ wagonĂłw „bydlĂŞcych”, do ktĂłrego zaÂładowano 13 rodzin. Wagon posiadaÂł piĂŞtrowo zrobione z desek prycze. Okna zakratowane, jedne drzwi byÂły zamkniĂŞte na gÂłuchu, miaÂły wyciĂŞty otwĂłr, do ktĂłrego byÂła pod³¹czona rura od prowizorycznego sedesu. Ten kÂącik byÂł zupeÂłnie otwarty – nie byÂło Âżadnego parawanu. Na Âśrodku wagonu staÂł Âżelazny piecyk – ale nie byÂło Âżadnego opaÂłu – Rosjanie tÂłumaczyli, Âże w czasie jazdy nie wolno paliĂŚ, bo to grozi niebezpieczeĂąstwem. Na tych dechach wagonu wszyscy rozmieÂścili siĂŞ, kaÂżdy poÂścieliÂł to, co miaÂł zabrane z domu. W kwietniu byÂło cieplej niÂż w lutym – rozpoczynaÂła siĂŞ wiosna. W czasie transportu kaÂżdy myÂślaÂł, dlaczego nas zabrali i gdzie nas powiozÂą. Mama doszÂła do wniosku, Âże nas potraktowano jako rodzinĂŞ wojskowÂą: tata zmobilizowany – poszedÂł z wojskiem na poÂłudnie, wujek zaÂś – puÂłkownik byÂł aresztowany jesieniÂą 1939 r. i tak na pewno byÂło. W wagonie byli ró¿ni ludzie – przede wszystkim – inteligencja z rodzin sĂŞdziowskich, nauczycielskich, urzĂŞdniczych, kolejarskich itp. WĂłwczas oceniliÂśmy, Âże dobrze siĂŞ staÂło, Âże dziadek nasz zmarÂł – on by tego nie wytrzymaÂł. W tym samym czasie Âżona wujka Wilika Kropiwnickiego teÂż byÂła aresztowana i wywieziona gdzie indziej. Nie wiedzieliÂśmy o tym, gdyÂż mieszkaÂła w innej dzielnicy miasta (StanisÂławĂłw byÂł miastem wojewĂłdzkim liczÂącym wĂłwczas 80 tys. mieszkaĂącĂłw) i zostaÂła zaÂładowana do innego wagonu. W zwiÂązku z tym trafiÂła do innej czĂŞÂści Kazachstanu.

Wagon byÂł zamkniĂŞty i transport bardzo szybko mkn¹³ na wschĂłd, nie zatrzymujÂąc siĂŞ na stacjach. Jedynie na duÂżych, wĂŞzÂłowych stacjach zatrzymywaÂł siĂŞ. Wtedy otaczali pociÂąg wartownicy, uzbrojeni w karabiny. Nie pozwalali wychodziĂŚ dorosÂłym – jedynie dzieci mogÂły wyjœÌ i pod stra¿¹ pobiegaĂŚ lub pospacerowaĂŚ. BywaÂło tak, Âże przychodziÂł ÂżoÂłnierz i z kaÂżdego wagonu braÂł po dwie osoby z wiadrami. SzÂły one z nim na stacjĂŞ i dostawaÂły do jednego wiadra gorÂącÂą wodĂŞ – „kipiatok”, a do drugiego zupĂŞ. NastĂŞpnie dzielono zupĂŞ w wagonie pomiĂŞdzy wszystkich. To byÂł jedyny ciepÂły posiÂłek w ciÂągu dnia. Transport w czĂŞÂści europejskiej byÂł bardzo mocno pilnowany w czasie jazdy i na postojach. Po dÂługiej podró¿y dojechaliÂśmy pod Ural.

Na stacji kolejowej Ufa – krĂŞcili siĂŞ koÂło pociÂągu kolejarze. Gdy pytano ich, dokÂąd jedziemy, odpowiadali, Âże nic nie wiedzÂą, na pewno daleko. Na Uralu ponownie zastaliÂśmy zimĂŞ. W lasach i dolinach leÂżaÂł Âśnieg. BywaÂło tak, Âże niektĂłrzy kolejarze prosili o papierosa. Jedna pani rzuciÂła przez okienko papierosa – wĂłwczas podniĂłsÂł go, podziĂŞkowaÂł i powiedziaÂł, Âże wiozÂą nas daleko na SyberiĂŞ. MoÂże byĂŚ tak, Âże jak pojedziemy na pó³noc, to znaczy do tajgi, gdzie jest bardzo ciĂŞÂżko. JeÂżeli na poÂłudnie, to do Kazachstanu, gdzie sÂą duÂże stepy, ale bĂŞdzie tam nieco lÂżej. W czasie jazdy przez Ural trudno byÂło coÂś zauwaÂżyĂŚ, gdyÂż jest to duÂży ÂłaĂącuch gĂłr. PociÂąg wiÂł siĂŞ wÂśrĂłd nich caÂły czas.

Jak byÂło zorganizowane Âżycie „przesiedleĂącĂłw”?

Rejon, w ktĂłrym mieszkaÂłem, byÂł rozlegÂłym stepem z rzadko rozmieszczonymi osadami. Gdzieniegdzie spotykaliÂśmy drobne zaroÂśla maÂłych zagajnikĂłw brzozowych. Do najbliÂższego lasu – prawdziwego drewna nadajÂącego siĂŞ jako budulec – byÂło trzysta kilometrĂłw. Step pó³nocnego Kazachstanu byÂł pokryty bardzo gĂŞstÂą trawÂą o cieniutkich, do wÂłosa podobnych ÂźdÂźbÂłach, zwanych tam „kowyÂł’. PoniewaÂż step przez caÂłe lata nigdy nie byÂł koszony ani uprawiany, dlatego byÂł mocno ukorzeniony. Idealnie nadawaÂł siĂŞ do budowy domĂłw typu „ziemianka”. PÂługiem ciÂągniĂŞtym przez traktor ciĂŞto skibĂŞ darni ok. 6-8 m grubÂą i ok. 30 cm szerokÂą. TakÂą skibĂŞ rĂŞcznie ciĂŞto na kawaÂłki ok. 1 m dÂługoÂści. Gotowe kawaÂłki ukÂładano na wĂłz z Âżerdziami i woÂłami przywoÂżono na miejsce budowy „domu”.

Budowa domu wygl¹da³a podobnie, jak u nas buduje siê dom z ceg³y. Darù uk³adano na ziemi w dwóch rzêdach które nastêpnie k³adziono w poprzek bez zaprawy. W ten sposób powstawa³a œciana ok. 60 cm gruboœci. Zostawiano niedu¿e otwory ok. 70 x 120 cm na okna. Ponadto otwory na drzwi. Taki dom przewa¿nie sk³ada³ siê z dwóch izb. WysokoœÌ przy œcianie by³a ok. 3 m a w szczycie ok. 5 m. W ten sposób powstawa³ wysoki i stromy dach. Gdy taki dom by³ wybudowany, przy szczycie wkopywano s³up jako podporê na belkê noœn¹. Na s³upach oparta by³a belka noœna. Nastêpnie k³adziono ¿erdzie co 80 cm i w ten sposób powstawa³ szkielet domu. Na te ¿erdzi k³adziono gêsto faszynê (pêczki ga³êzi), nastêpnie s³omê, a na sam¹ górê uk³adano darù systemem dachówkowym. Ca³oœÌ smarowano na zewnêtrz glin¹ rozrobion¹ z bydlêcym ³ajnem i drobn¹ sieczk¹. Ca³y dom by³ tym smarowany, tak¿e na zewn¹trz i wewn¹trz, ³¹cznie z pod³og¹. Potem, jak by³o wapno, to dom malowano na bia³o.

WewnÂątrz domu stawiano piec, tak aby ogrzewaÂł obie izby. Ponadto w pierwszej izbie byÂł piec, w ktĂłrym moÂżna byÂło gotowaĂŚ w specjalnych garnkach zwanych „czohunami”. Piece i kominy budowano z cegÂły wyrabianej z gliny i suszonej na sÂłoĂącu.

Zima przeciêtnie trwa³a od drugiej po³owy wrzeœnia do pierwszej po³owy maja. Temperatury by³y w granicach minus 40-50°C. W zwi¹zku z tym drzwi by³y dwuczêœciowe, co by³o bardzo przydatne podczas zamieci œnie¿nej. Gdy dom by³ zasypany œniegiem, otwiera³o siê górn¹ czêœÌ drzwi i wsypywa³o œnieg do œrodka. Nastêpnie wychodzi³o siê na zewn¹trz i kopa³o tunel do s¹siada. Przy wszystkich kominach by³y tyczki obwi¹zane czarn¹ szmat¹.

Z chwilÂą przyjazdu tam myÂśmy utracili, w pewnym sensie, swoje dzieciĂąstwo. ByÂła to niepisana walka o byt i przeÂżycie. W wiosce byÂła szkoÂła podstawowa 4-klasowa. Mama mnie zapisaÂła do szkoÂły. ChodziÂłem do czwartej klasy. Wszystko, co uczono byÂło dla mnie powtĂłrkÂą. Szybko siĂŞ nauczyÂłem po rosyjsku, bo znaÂłem ukraiĂąski. Moja edukacja trwaÂła niecaÂłe dwa miesiÂące. Powiedzieli wĂłwczas, Âże Polak nie przyjechaÂł siĂŞ tu uczyĂŚ, tylko do pracy.

PoszedÂłem wiĂŞc pracowaĂŚ. Przydzielono mnie do pracy na kosiarce, ciÂągniĂŞtej woÂłami, przy sianokosach. W okresie zimy pracowaÂłem przy koniach. Za tĂŞ pracĂŞ otrzymywaÂłem 120 rubli. W pierwszym roku naszego pobytu byÂł tam czynny sklepik, w ktĂłrym moÂżna byÂło coÂś kupiĂŚ (cukierki, cukier, sĂłl, drobne przedmioty, bieliznĂŞ itp.). Potem, jak wybuchÂła wojna niemiecko-rosyjska, sÂłuÂżyÂł jedynie do sprzedawania przydziaÂłowego chleba lub innych drobnych rzeczy, ktĂłre Rosjanie przywozili z miasta powiatowego – Fiodorowki. Sprzedawali tam „kirpicznyj czaj”, czyli prasowanÂą herbatĂŞ robionÂą z ró¿nych malin, wiÂśni itp. Rosjanie stosowali taki zwyczaj, Âże herbatĂŞ piÂło siĂŞ bez cukru w ró¿nych systemach. Jak mamy cukier na „prykusku”, oznaczaÂło to, Âże czÂłowiek braÂł kostkĂŞ cukru umoczyÂł lekko w herbacie, gryzÂł kawaÂłeczek i popijaÂł. Na „prygliatku” – leÂżaÂła kostka cukru na stole, a my piliÂśmy herbatĂŞ gorzkÂą, a na „prydumku” – pijemy herbatĂŞ gorzkÂą i pamiĂŞtamy jak wyglÂądaÂł cukier.

Jaki wp³yw na paùskie losy mia³ wybuch wojny niemiecko-sowieckiej w 1941 r. i póŸniejsze stosunki polsko-sowieckie?

Wybuch wojny – informacja dotarÂła do nas z duÂżym opóŸnieniem. Na wieœÌ o tym wÂśrĂłd PolakĂłw nastÂąpiÂła radoœÌ. WydawaÂło siĂŞ nam, Âże to przyspieszy nasz powrĂłt do ojczyzny. Rosjanie zauwaÂżyli to, zrobili zebranie i otrzymaliÂśmy reprymendĂŞ, Âże tam ludzie ginÂą, a my cieszymy siĂŞ. Wszyscy zaparli siĂŞ tego, Âże nikt siĂŞ nie cieszy, bo przecieÂż tam sÂą nasze rodziny i jakoÂś siĂŞ uspokoili. Rosjanie wprowadzili chleb na przydziaÂł – 400 gramĂłw, a dla niepracujÂącego – 200 gramĂłw. Chleb foremkowy, mocno gliniasty i ciĂŞÂżki. ByÂł wĂłwczas taki trudny okres czasu, Âże moja mama rozchorowaÂła siĂŞ. LeÂżaÂła w szpitalu, a potem w domu na zwolnieniu. Brat nie pracowaÂł wcale. Gdy przyszÂły Âżniwa – sianokosy, pracowaliÂśmy ca³¹ brygadÂą daleko w polu, spaliÂśmy w barakowozach lub na sianie. Chleb wysyÂłaÂłem mamie, gdy jechali po prowiant dla nas. Mama w zamian przysyÂłaÂła mi w rondelku ugotowane ziemniaki wymieszane z serem i dzikÂą cebulkÂą, ktĂłra tam rosÂła. Na polu pracowaÂło siĂŞ od wschodu do zachodu sÂłoĂąca, tj. 14-15 godzin, z przerwÂą na obiad. W poÂłudnie byÂło bardzo gorÂąco – temperatura dochodziÂła do 50°c. ByÂł jeden posiÂłek. Rano jakaÂś kawa i nic do tego, bo chleba nie byÂło. Po dzieĂą dzisiejszy nie pijĂŞ zimnej wody. Ten nawyk stepowy mi pozostaÂł, bo tam byÂła taka sytuacja. Nie byÂło wody ÂźrĂłdlanej, ale w wiosce wybudowali staw. Na koniach wjeÂżdÂżaliÂśmy do stawu, aby koĂą popÂływaÂł. To dla nas byÂła rozrywka. JeÂśli dali kubek kawy, to wypiÂłem kawĂŞ, a jak nie dali, to nic nie piÂłem.

W latach 1941-1942 po rozmowach gen. Sikorskiego ze Stalinem podpisano umowê Sikorski-Majski. Sybiraków z ró¿nych stron Zwi¹zku Radzieckiego powo³ano do polskiej armii gen. Andersa. Sytuacja znacznie siê poprawi³a. Powsta³a w Kujbyszewie polska ambasada. Byli powo³ani tak¿e polscy pe³nomocnicy. Zaczê³y przychodziÌ dary z UNRR-y (odzie¿, suchary, soki, obuwie itp.) i czasem dociera³y do nas. Podczas licznych wêdrówek Polaków odnalaz³ siê wtedy na wolnoœci brat mojej mamy, Wilhelm Kropiwnicki. Odszuka³ swoj¹ ¿onê Helenê i poinformowa³ nas telefonicznie, ¿e wst¹pi³ do armii Andersa. Doda³o nam to wiele otuchy, ¿e mo¿e i nasza sytuacja siê odmieni, ktoœ o nas pomyœli.

Armia Andersa wyjechaÂła jednak na poÂłudnie do Iraku i Iranu, za zgodÂą Stalina, w liczbie 140 tys. ÂżoÂłnierzy i ok. 70 tys. ludnoÂści cywilnej. ByÂły to rodziny tych ÂżoÂłnierzy. PoszÂła informacja, Âże gen. Anders uciekÂł ze swojÂą armiÂą do aliantĂłw. ByÂło to nieprawdÂą. Propozycja aliantĂłw zostaÂła przyjĂŞta przez Stalina. Stalin nie tylko wyraziÂł zgodĂŞ, ale gen. Andersowi podarowaÂł w prezencie dwa biaÂłe konie. Po wojnie w Polsce mĂłwiono, Âże Anders wyjechaÂł z Rosji na biaÂłym koniu, a to byÂł przecieÂż prezent od Stalina.

W niedÂługim czasie po wyjeÂździe armii Andersa zawieszono pracĂŞ ambasady polskiej w Kujbyszewie. PeÂłnomocnikĂłw ambasady aresztowano a deportowanym Polakom nakazano oddaĂŚ dowody toÂżsamoÂści. W zamian dawano dokumenty radzieckie. Moja mama oÂświadczyÂła, Âże nie ma polskich dokumentĂłw, gdyÂż podczas przeÂładunku z wagonĂłw polskich do radzieckich zabierano je. WiĂŞc mama zostaÂła przy polskiej narodowoÂści i nie wydali jej dokumentĂłw radzieckich. Natomiast ci, ktĂłrzy otrzymali dokumenty radzieckie, mieli kÂłopoty w 1946 roku. Gdy przyszÂło zarzÂądzenie o robieniu spisĂłw PolakĂłw przed powrotem do Polski, tych ktĂłrzy mieli dokumenty radzieckie, uznawano za obywateli radzieckich.

W 1943 r. powstaÂł ZwiÂązek PatriotĂłw Polskich. W wielu rejonach zaczĂŞli dziaÂłaĂŚ jego mĂŞÂżowie zaufania. Bardzo nas ta wiadomoœÌ ucieszyÂła – w czerwcu tegoÂż roku udaliÂśmy siĂŞ do Fiodorowskiego Rejonu pieszo 50 km, Âżeby spotkaĂŚ siĂŞ z takim mĂŞÂżem zaufania. SzÂła nas gromadka, gdyÂż niektĂłrzy byli chorzy, a inni uznali, Âże to za daleko, aby dojœÌ. SzliÂśmy dwa dni. SpotkaliÂśmy siĂŞ z mĂŞÂżem zaufania, ktĂłry wyjaÂśniÂł nam, Âże bĂŞdzie zorganizowana polska armia i niektĂłrzy ochotnicy z caÂłej Rosji zjeÂżdÂżajÂą juÂż do Siedlc nad OkÂą. MĂłwiÂł, Âże jak wojna zakoĂączy siĂŞ, to wrĂłcimy do Polski. DostaÂłem z paczek UNRR-y pÂłaszcz, mama – mydÂło, du¿¹ puszkĂŞ soku pomaraĂączowego i suchary wojskowe. Z tym bagaÂżem peÂłni optymizmu wyruszyliÂśmy w drogĂŞ powrotnÂą. JesieniÂą 1943 r. wyruszyÂła na front I dywizja im. T. KoÂściuszki. DowiedzieliÂśmy siĂŞ o tym od naszego mĂŞÂża zaufania.

PóŸnÂą jesieniÂą 1943 r. przyjechaÂła do naszej wioski pani w Âśrednim wieku bardzo Âładnie i ciepÂło ubrana jak na owe czasy. Potem okazaÂło siĂŞ, Âże byÂła zastĂŞpcÂą naszego naczelnika do spraw politycznych. Stosunki w wiosce pogorszyÂły siĂŞ. KaÂżdy musiaÂł uwaÂżaĂŚ, co i gdzie mĂłwi. Kobiety pracujÂące w magazynach zboÂżowych musiaÂły uwaÂżaĂŚ, jak pod spĂłdnicÂą wynosiÂły ziarno, Âżeby nie zauwaÂżyÂła [tego – TR], bo zaraz byÂł prokurator i sÂąd. ByÂło takie zdarzenie, Âże dwie dziewczyny poszÂły daleko za wioskĂŞ w pole tam, gdzie jesieniÂą byÂło magazynowane ziarno pszenicy. LeÂżaÂło ono g³êboko pod Âśniegiem. Dziewczyny odgrzebaÂły Âśnieg i nabraÂły do woreczkĂłw trochĂŞ ziarna razem ze Âśniegiem. Pani ta, gdy wracaÂły do wioski, pytaÂła, gdzie byÂły, co widziaÂły i co niosÂą. Gdy pokazaÂły zabraÂła je do kancelarii gdzie kazaÂła ziarno zwaÂżyĂŚ – byÂło po ok. 2 kg. ZabraÂła im ziarno i wysÂłaÂła meldunek do prokuratora. Zorganizowano pokazowÂą rozprawĂŞ i dziewczyny dostaÂły po dwa lata pracy przy wyrĂŞbie lasu w tajdze. A zboÂże, ktĂłre zabraÂły wiosnÂą i tak byÂło spalone, lecz gÂłodnemu czÂłowiekowi nie wolno byÂło tego wzi¹Ì. Trzy miesiÂące przed naszym wyjazdem do Polski enkawudzistka wyjechaÂła.

ProszĂŞ opisaĂŚ okolicznoÂści, warunki i oczekiwania zwiÂązane z przybyciem do ojczyzny? W jaki sposĂłb doÂświadczenia religijne odbiÂły siĂŞ na paĂąskiej psychice?

Atmosfera poprawiÂła siĂŞ w drugim pó³roczu 1944 r. Wojska radzieckie szÂły na zachĂłd. Amerykanie zaczĂŞli pomagaĂŚ – przychodziÂł sprzĂŞt, dziaÂłaÂła UNRRA. OtrzymywaliÂśmy bieliznĂŞ, odzieÂż, Âśrodki spoÂżywcze. ZaczĂŞli pojawiaĂŚ siĂŞ popi. Ludzie miejscowi gromadzili siĂŞ w izbach. PrzychodziÂł pop (nie wiem, skÂąd miaÂł szaty liturgiczne) odprawiaÂł naboÂżeĂąstwo, chrzciÂł dzieci. BywaÂło nawet, Âże niektĂłrzy doroÂśli teÂż siĂŞ chrzcili. Do tej pory tylko dziĂŞki naszym mamom mogliÂśmy siĂŞ modliĂŚ i wiedzieĂŚ, kiedy przypadajÂą ÂświĂŞta. Podczas ÂŚwiÂąt BoÂżego Narodzenia zbieraliÂśmy siĂŞ w izbie i ÂśpiewaliÂśmy kolĂŞdy. Tak wyglÂądaÂły nasze ÂświĂŞta. Poza tym byÂł bardzo duÂży Âśnieg i mrĂłz. Do lasu byÂło bardzo daleko – nie byÂło Âświerku. Czasami robiliÂśmy ze sÂłomki, nici i kolorowego papiery ozdĂłbki, ktĂłre wieszaliÂśmy pod sufitem lub wokó³ ÂświĂŞtego obrazka. Rosjanie, jak sÂłyszeli nasze kolĂŞdy, przychodzili i sÂłuchali. Bardzo im siĂŞ podobaÂło – twierdzili, Âże oni nie znajÂą takich pieÂśni. Natomiast od czasu kiedy przyjechaÂła do nas ta enkawudzistka, sytuacja siĂŞ pogorszyÂła. RobiÂła zebranie i tÂłumaczyÂła, Âże takie zbieranie siĂŞ, to spiskowanie przeciwko wÂładzy radzieckiej. Nasze mamy tÂłumaczyÂły, Âże jesteÂśmy wychowani w wierze katolickiej i to nam pomaga w przetrwaniu. A ona na to: „Co ma BĂłg do tego i tak tu zdechniecie.” Poza BoÂżym Narodzeniem bardzo siĂŞ zatraciÂły inne ÂświĂŞta. Nawet Rosjanie obchodzili spotkanie z Nowym Rokiem, byÂł czasami „dziadek mrĂłz”, ale nigdy nie byÂło choinki.

NadszedÂł oczekiwany rok 1946. WiosnÂą dotarÂła do nas wiadomoœÌ, Âże Polacy mogÂą wracaĂŚ do Polski. Robiono spisy ludnoÂści polskiej. NastÂąpiÂła wielka radoœÌ, ale stopniowo rosÂło zniecierpliwienie oczekiwaniem na wyjazd.. Pewnego dnia zapakowano nasze toboÂłki na sanie i zawieziono na stacjĂŞ. Na stacji kolejowej „DÂżarkul” czekaliÂśmy ok. 2 tygodni na podstawienie pociÂągu. Odwiedzali nas przedstawiciele ZwiÂązku PatriotĂłw, przynosili polskÂą prasĂŞ i organizowali posiÂłki. W tym czasie przychodziÂły dary z UNRR-y. Pewnego dnia przyszedÂł przedstawiciel biura repatriacyjnego i przyniĂłsÂł caÂły plik listĂłw, ktĂłre nadeszÂły z Polski. Mama dostaÂła list od brata naszego ojca – jego rodzina zostaÂła przesiedlona z KresĂłw na nowe ziemie zachodnie.

Nareszcie podstawili transport – taki sam jak przed laty. Inna byÂła jednak atmosfera – ludzie peÂłni radoÂści zajmowali miejsce w wagonach. Przyniesiono nam polskie flagi i udekorowaliÂśmy nimi wagony. PojawiÂły siĂŞ hasÂła: „Âżegnaj katorgu, witaj kraju ojczysty”. Nie byÂło straÂżnikĂłw z karabinami, Âżadnej ochrony – tylko normalni „ÂżeleznodoroÂżniki”, czyli kolejarze. JechaliÂśmy przez MiĂąsk i BrzeœÌ. W MiĂąsku zatrzymaliÂśmy siĂŞ na dwie doby. WidzieliÂśmy tam zniszczone lotnisko. DotarliÂśmy do Poznania. PociÂąg staÂł na bocznicy niedaleko dworca g³ównego. WitaÂło nas duÂżo ludzi – przynosili prowiant, odzieÂż itp. Nagle przyszÂła nasza kuzynka, tj. Janina CzoÂłowska ze swoim ojcem. RadoœÌ byÂła ogromna. Mama zapytaÂła, czy jest w pobliÂżu koÂśció³. PoszÂły wiĂŞc obie do koÂścioÂła. PowrĂłt do Polski dla mamy byÂł przykry, gdyÂż oprĂłcz radoÂści z przyjazdu do kraju zobaczyÂła rĂłwnieÂż, jak ubrane byÂły polskie kobiety. Mama byÂła w spĂłdnicy uszytej z worka. Na nogach miaÂła rzemienie i Âłapcie. Mama miaÂła Âżal do siostrzenicy, Âże jÂą zaprowadziÂła do koÂścioÂła w takim ubiorze. DosyĂŚ dÂługo pÂłakaÂła. Siostrzenica tÂłumaczyÂła jej, Âże „niewaÂżne buty, ubiĂłr, ale waÂżne, Âże byÂłaÂś w koÂściele. MiaÂłaÂś moÂżliwoœÌ podziĂŞkowaĂŚ Bogu, Âże jesteÂście juÂż w Polsce”.

Nastêpnie przyjechaliœmy do Szczecina, gdzie zaopiekowali siê nami pracownicy biura repatriacyjnego. Razem z grup¹ ch³opców wyruszy³em na zwiedzanie miasta. W dzielnicy domków jednorodzinnych opuszczonych przez Niemców wyjadaliœmy, co siê da³o ze spi¿arni. Takich produktów przez szeœÌ lat nie widzieliœmy na oczy. Zatrzyma³ nas radziecki saper. Powiedzia³ nam, ¿e czêœÌ domów jest rozminowana, lecz s¹ te¿ pu³apki, np. œmieci pod którymi s¹ miny. W pewnym momencie kaza³ nam zaczekaÌ i poszed³ do s¹siedniego domu. Gdy wróci³, poci¹gn¹³ za linkê i nast¹pi³ wybuch czêœci tamtego domu. Wygl¹da³o to okropnie, tym bardziej, ¿e my wojny nie widzieliœmy. Wystraszony powiedzia³em póŸniej mamie, abyœmy st¹d wyjechali do Opola do brata ojca. Mimo ¿e wys³aliœmy telegram, w Opolu na dworcu nikt na nas nie czeka³. W koùcu przyszed³ po nas wujek. Wyk¹paliœmy siê w ³azience w ciep³ej wodzie. Wujek spali³ nasze ubrania, które by³y pe³ne robactwa. Nastêpnego dnia dostaliœmy ubrania i wreszcie wygl¹daliœmy jak normalni ludzie.

Na „nieludzkiej” ziemi trudno byÂło ocaliĂŚ wraÂżliwoœÌ wobec religii, lecz rĂłwnieÂż wobec drugiego czÂłowieka. NiektĂłrym siĂŞ to udaÂło. Rozumiem paĂąskie doÂświadczenia i serdecznie dziĂŞkujĂŞ za rozmowĂŞ.